بررسی تجربیات جهانی در مورد تهیه‏ و اجرای طرح‏های کالبدی ملی

بررسی تجربیات جهانی در مورد تهیه‏ و اجرای طرح‏های کالبدی ملی و منطقه‏ای و میزان انطباق آن با روش‏های مورد عمل در ایران
شهرسازی
آقای دکتر فیروز توفیق
آقای دکتر اسفندیار زبردست

طرح جامع سرزمین تقریباً به همان معنای فضایی که امروز طرح‏های کالبدی ملی و منطقه‏ دارد، در سال ۱۳۵۳ در قانون «تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی» عنوان شده است. آمایش سرزمین در ایران: فکر آمایش سرزمین نخستین بار در اواخر سال ۱۳۴۵ در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در گزارشی زیر عنوان مسئله افزایش جمعیت تهران و نکاتی پیرامون سیاست عمران کشوری پدیدار شد. هدف بررسی پیشنهادی کاملاً الهام‏گرفته از تجربه فرانسه و نظریه‏های اقتصاددان فرانسوی ترجمه شده بود. هدف آمایش سرزمین یکی «جلوگیری از افزایش جمعیت تهران» و دیگری تسریع توسعه اقتصادی سراسر کشور با ایجاد فعالیت‏های جدید در مناطق مختلف» عنوان شده است. در اسفندماه سال ۱۳۵۱ مهندسان مشاور ستیران طی یادداشتی مباحث و روش‏های آمایش سرزمین را طرح کردند و اصطلاحات «بهره‏وری سرزمین» و «تنسیق سرزمین» به ‏کار رفته است. مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی در نیمه نخست دهه ۷۰-۱۳۶۰ توسط دفتر برنامه‏ریزی منطقه‏ای سازمان برنامه بودجه در دو کتاب شامل چندین مجله انتشار یافت. طرح‏ جامع سرزمین و طرح‏های کالبدی ملی و منطقه‏ای در ایران: شورای عالی اداری در ۲۶/۹/۷۱ تکلیف تقسیم کار میان سازمان برنامه و بودجه و وزارت مسکن و شهرسازی را روشن ساخت؛ طرح آمایش سرزمین به معنای تعیین استراتژی توزیع فضایی جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمین توسط سازمان برنامه بودجه و با همکاری دستگاه‏های ذی‏ربط» و «دیگر وظایف و فعالیت‏های قانونی وزارت مسکن و شهرسازی» تهیه و به تأیید شواری عالی شهرسازی و معماری می‏رسد. طرح کالبدی: اهداف این طرح‏ها عبارتند از: – بررسی تناسب زمین‏ها برای گسترش آینده‏ی شهرهای موجود و ایجاد شهرهای جدید – پیشنهاد شبکه شهری آینده‏ کشور به معنای اندازه شهرها، چگونگی استقرار آنها در پهنه سرزمین و ایجاد سلسله‏مراتب میان شهرها و… – پیشنهاد و چارچوب مقررات ساخت‏و‏ساز در کاربری‏های مجاز زمین‏های سراسر کشور – حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی، صرفه‏جویی در هزینه‏های توسعه، فقر‏زدایی و تمرکز‏زدایی در طرح کالبدی ملی، سرزمین ایران به ۱۰ منطقه و ۸۵ ناحیه برنامه‏ریزی فضایی شده است. مطالعات منطقه‏ای: در طرح کالبدی ملی، ایران به ۱۰ منطقه، برنامه‏ریزی تقسیم شده است. که عبارتند از: آذربایجان، ساحلی شمال، خراسان، البرز جنوبی، زاگرس، مرکزی، جنوب غربی، فارس، جنوب شرقی. فصل نخست: در این پژوهش کوشش شده تا معلوم شود در عرصه جهانی طرح‏های فضایی ملی و منطقه‏‏ای از هر نوع که باشند به کدام موضوع‏ها می‏پردازند، دقت و احیاناً مقیاس نقشه‏ها چیست؟ قوانین و مقررات ناظر بر تهیه و اجرای آنها کدامست؟ چگونه تهیه می‏شوند، کدام سازمان‏ها مسئول تهیه آنها هستند؟ چگونه به اجرا گذاشته می‏شوند؟ کدام سازمان‏ها و با چه ابزاری، تزریق اعتبار، مقررات منطقه‏بندی، صدور پرداخته ساخت‏و‏ساز و جز اینها مجری طرح‏های از این دست هستند؟ آیا قابل الگوبرداری هستند؟ آیا با بررسی آنها می‏توان راهکارهایی را برای بهبود روش‏های تهیه و اجرای این‏ گونه طرح‏ها در ایران یافت؟ فصل دوم: ناهمسانی محتوای برنامه‏ریزی فضایی در کشورهای گوناگون. در این فصل تجربه برنامه‏ریزی فضایی دو کشور بزرگ اروپایی یعنی فرانسه و آلمان به دلیل تجربه تاریخی متفاوت و وضع سیاسی و جغرافیایی ناهمسان آمده است. فصل سوم و چهارم: کلیات و طرح‏های آمایشی-کالبدی در کشورهای اروپا به تفکیک بر حسب نوع قوانین و نوع حکومت. چارچوب اداری و قانونی کشورهای اروپایی در پنج گروه انگلیسی، ناپلئونی، آلمانی (ژرمنی)، اسکاندیناوی و اروپای شرقی طبقه‏بندی شده است که هر کدام دارای نظام‏های حکومتی متفاوتی هستند که عمدتاً عبارتند از: دولت‏های بسیط سنتی، بسیط با اختیار به مقامات محلی، بسیط منطقه‏ای شده، بسیط با تفویض اختیار به مناطق و فدراتیو. فصل سوم به طرح‏های فضایی کشورهای اروپایی با نظام حکومتی بسیط پرداخته ‏است و فصل چهارم به همین طرح‏ها در کشورهای اروپایی با نظام حکومتی شبه فدرال و فدرال اشاره نموده است. اروپا سرزمینی است که طرح‏های فضایی ملی و منطقه‏ای در کشورهای آن پدیدار شده است. در این زمینه بیشترین، متنوع‏ترین و غنی‏ترین تجربه را در این کشور‏ها می‏بینیم. تجربه دیگر کشورهای جهان هم بسیار متاثر از تجربه‏ اروپایی است. از این رو در این فصل به ‏تجربه‏ این قاره عنایت ویژه‏ای شده است. فصل پنجم، ششم، هفتم، هشتم: تجربه کشورهای فرانسه، سوئد، هلند، آلمان فصل نهم: نقش اتحادیه اروپا در طرح‏های فضایی و نیز همکاری کشورهای اروپایی با یکدیگر در زمینه آمایش سرزمین است. اتحادیه اروپا طرحی برای توسعه فضایی کشورهای عضو دارد. طرح همکاری میان منطقه‏ای هفت برنامه همکاری میان کشورهای اروپایی را پیش‏بینی کرده است. نمونه‏ای از این برنامه‏ها، همکاری ۱۱ کشور پیرامون دریای بالتیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ، آلمان، روسیه، استونی، لیتوانی، بلاروس و لهستان در برنامه منطقه بالتیک است. فصل دهم: درباره طرح‏های فضایی (ملی-منطقه‏ای‏) کشورهای دیگر قاره‏هاست؛ کشورهای آسیایی مانند هندوستان، چین، کره و ژاپن. کشورهای ایالات متحده آمریکا و کانادا به‏ دلیل وسعت زیاد هنوز طرح‏های ملی را تجربه نکرده‏اند. فصل یازدهم: تجربه کشور جمهوری کره که سنخیت بیشتری با وضع ایران دارد. در بیشتر کشورهای آسیایی هنوز تهیه طرح‏های فضایی در سطوح بالای برنامه‏ریزی رواج نیافته است و طرح‏های کالبدی و فضایی محدود به طرح‏های محلی از نوع جامع و تفصیلی است. فصل دوازدهم: انطباق تجربه جهانی با روش‏های معمول در ایران است. تجربه ایران به اجمال بیان شده است. سپس با بررسی‏های انجام‏شده، توصیه‏های لازم درباره مطالبی چون پوشش مطالعات، دقت بررسی‏ها و مقیاس نقشه‏ها، مقررات ناشی از طرح‏ها و برنامه‏ها، چگونگی اجرای طرح‏ها و برنامه‏ها، سازمان‏ها و نهادهای تهیه‏کننده مجری طرح‏ها و چگونگی تامین اعتبار اجرای طرح‏ها، ارائه گردیده ‏است.