بررسی‌اصول شکل‏گیری و گسترش شهرهای ایرانی در گذشته ‌و حال

بررسی‌اصول شکل‏گیری و گسترش شهرهای ایرانی در گذشته ‌و حال
شهرسازی
آقای مهندس احمد سعیدنیا
آقای مهندس محمود توسلی

به طور کلی ۶ عامل در شکل‏گیری شهرها مؤثر می‏باشد: ۱. عوامل طبیعی و جغرافیایی مؤثر در شکل‏گیری شهر ۲. نیروهای اقتصادی مؤثر در شکل‏گیری شهر ۳. نیروهای اجتماعی مؤثر در شکل‏گیری شهر ۴. عوامل دینی در شکل‏گیری شهر ۵. عامل فرهنگی مؤثر در شکل‏گیری شهر ۶. عامل سیاسی مؤثر در شکل‏گیری شهر شیوه زندگی مردم شامل نحوه رفت‏و‏آمد، استفاده از زمان‏های فراغت، الگوی خرید مایحتاج، سنت‏های سوگواری و جشن و… عامل مهم و مؤثر در شکل‏گیری فضاهای عمومی و جمعی، توزیع مغازه‏ها و اصناف خدماتی و جایگاه معابر و گذرها در فضاهای شهری بوده است. ساختار اجتماعی به ویژه اقشار اجتماعی جمعیت شهری و تأثیرات آن بر شکل‏گیری محلات و فضاهای مسکونی شهرها نیز مهم است. این مؤلفه را می توان به صورت زیر تقسیم‏بندی کرد: الف- ساختار اجتماعی و شیوه زندگی مردم ب- طبقات اجتماعی و محلات مسکونی ج- شیوه‏ زندگی و فضاهای شهری د- اوقات فراغت و فضاهای عمومی شهر ه- بازار، مهم‏ترین فضای عمومی شهر الف- صرف نظر از دو عامل عمده مرگ‏و‏میر جمعیت و افول و رونق فعالیت‏های اقتصادی که زندگی شهر را در اواخر دوره قاجار به شدت تحت تأثیر خود قرار می‏داد، ساختار اجتماعی شهر، عامل مهمی در توسعه محلات مسکونی، تفکیک اجتماعی محلات و زوال تدریجی برخی از آنها بوده است. شیوه‏ زندگی مردم، شامل نحوه رفت‏و‏آمد، استفاده از زمان‏های فراغت، الگوی خرید مایحتاج، سنت‏های سوگواری و جشن و… عامل مهم و مؤثری در شکل‏گیری فضاهای عمومی و جمعی، توزیع مغازه‌ها و اصناف خدماتی و جایگاه معابر و گذرها در فضاهای شهری بوده است. ب- قدیمی‏ترین آماری که از ترکیب اجتماعی جمعیت تهران در دوره معاصر در دست است، آماری است متعلق به ۱۲۳۱ شمسی درباره تعداد خانه‏ها و بناهای تهران که بیوتات یا منازل مسکونی را حدود ۷۹۰۰ باب ذکر می‏کند، از این تعداد، ظاهراً یک‏سوم آنها متعلق به مواجب‏بگیران دولت بوده است که تحت عنوان خانه‏های متعلق به «نوکران» از آن نام برده می‏شود و بقیه در مالکیت رعایا قرار داشته است. سرشماری بعدی در سال ۱۲۴۷ شمسی صورت گرفت که جمعیت تهران را ۱۵۶ هزار نفر ذکر می‏کند و صرف نظر از ارگ شاهی، چهار محله بزرگ در داخل خندق قدیم اسنگلج، بازار، چاله‏میدان و عودلاجان و نواحی حاشیه خندق را در‏ بر ‏دارد. مقایسه نقشه شهر در دو سال ۱۲۳۷ و ۱۲۷۰ نشان می‏دهد که شهر در طول سی و چند سال، عمدتاً در سمت شمال و غرب توسعه یافته است، هر چند محلات سرقبر آقا، چاله سیلابی، و بیرون دروازه در جنوب به شهر متصل شده‏اند، اما محله بزرگ دولت در شمال و محلات غربی (شامل محله حاج شیخ‌هادی و خیابان باغشاه و…) بخش عمده گسترش شهر را در بر دارند. ج- تا چند دهه پیش از این، شیوه‏ زندگی گروه‏های مختلف اجتماعی جمعیت شهری در ایران، شباهت‏های اساسی به یکدیگر داشت که البته با شیوه‏ زندگی شاهزادگان و حکام کاملاً متفاوت بود. گرچه، گاه در محلات و نواحی شهری، عادات و رفتارهای ویژه پیروان مذاهب متفاوت و قومیت‏های خاص، نشان از تفاوت‏هایی در شیوه‏ زندگی این گروه‏ها داشت و به نحوی در فضای شهری منعکس می‏شد که از جمله می‏توان به تفاوت عبادات و زیارتگاه‏های اقلیت‏های مذهبی، تفاوت رفتار با اموات در میان زرتشتیان ساکن یزد و کرمان که گورستان این شهرها را با سایر شهرها متفاوت می‏کرد و اماکن زندگی جمعی و عبادت دراویش در شهرهای غرب ایران اشاره کرد. اما علی‏رغم این تفاوت‏ها، عناصر عمده‏‏ شیوه‏ زندگی اکثریت مردم، مانند الگوهای مصرف، فعالیت‏های اجتماعی، نحوه گذران فراغت و نحوه رفت‏و‏آمد اساساً مشابه بوده است. ویژگی‏های شیوه زندگی شاهزادگان و حکام نظیر علاقه به شکار یا انواع فضاهای گذران فراغت در خلق فضاهای شهری یا وابسته به شهر بی‏تأثیر نبوده و می‏توان این فضاها را تحت عنوان فضاهای اختصاصی جداگانه بررسی نمود. به ‏ویژه این تأثیرات در شهری نظیر تهران که به عنوان پایتخت، هم محل استقرار دربار و وابستگان آن بوده و هم جمعیت خارجیان مقیم ایران مشتمل بر اعضای سفارت‏خانه‏ها، سرمایه‏گذاران خارجی، مهمانان و جهانگردان در آن متمرکز بودند، چشمگیرتر از سایر شهرهاست. د- تنوع فعالیت‏های روزانه گروه‏های مختلف جمعیت شهری یکی از نشانه‏های مهم تفاوت شیوه‏ زندگی این گروه‏هاست و این امر بدون گسترش زمان فراغت در مقابل زمان کار و تأمین معیشت امکان‏پذیر نیست. اطلاعاتی که از زندگی اجتماعی مردم شهرها در دوره ناصری در دست است حاکی از آن است که کار و فعالیت اقتصادی-معیشتی تقریباً تمامی ساعات روزانه زندگی اکثریت مردم به‏ ویژه مردان و پسران جوان را در بر می‏گیرد و فعالیت‏های حوزه فراغت در تولید فضای شهری نقش محدودی دارد. به نظر می‏رسد فضاهای عمومی ناشی از فعالیت‏های اوقات فراغت در این دوره را می‏توان به چهار گروه عمده تفکیک کرد: مساجد و تکایا، قهوه‏خانه‏ها و دیگر مکان‏های پذیرایی، مکان‏های تفریح و ورزش و خیابان‏ها و گذرهایی که به پاتوق یا محل برگزاری مراسم یا مناسک معینی تبدیل می‏شده است. ه- در دوره‏های مختلف تحول سازمان فضایی شهرها، فضاهای متمرکز داد‏و‏ستد و خرید مردم، جزء مهمی از فضاهای عمومی شهر بوده است و بازار شهرها در دوره ناصری دارای چنین نقشی است. حجره‏های بازار و کاروانسرهای پیرامون آن ضمن اینکه محل کسب و کار بازرگانان و پیشه‏وران بود، محل اطلاع‏رسانی (دولتی) غیر رسمی و گفتگوهای اجتماعی و سیاسی و شکل‏گیری اعتراضات جمعی اهالی شهر نیز بوده است. مکان‏های مذهبی و اجتماعی مستقر در بازار نظیر مسجد و تکیه و مدرسه و زورخانه آن متأثر از نقش عمومی بازار به عنوان فضایی برای گسترش عرصه‏ عمومی در شهرها، حتی در دهه‏های اخیر که شهرها به دلیل تنوع اشتغال دارای مکان‏های کارو فعالیت اقتصادی متنوع و متعدد شده بود و محیط‏های جدید چون دانشگاه و مدارس علمی و مؤسسات فرهنگی نقش بیشتری در عرصه‏ عمومی شهرها یافتند، تا حدی حفظ شده بود. این امر، نتیجه ساختار اجتماعی بازار، استقلال نسبی آن از حکومت، اهمیت اقتصادی آن در زندگی شهری و ارتباط نزدیک بازاریان با سایر نهادهای فرهنگی، سیاسی مهم نظیر روحانیت و… بوده است.