طبقه ‏بندی خدمات ‏شهری در نظام سلسله‏ مراتبی شبکه‏ ‏شهری کشور

طبقه ‏بندی خدمات ‏شهری در نظام سلسله‏ مراتبی شبکه‏ ‏شهری کشور
شهرسازی
مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران
آقای دکتر مسعود شفیق

در زیر، خلاصه‏ای از طرح تحقیقاتی «طبقه‏بندی خدمات ‏شهری در نظام سلسله‏مراتبی شبکه‏ ‏شهری کشور آورده شده است. سطح‏بندی و شبکه شهرها: سطح ۱- مرکز ملی: تهران در حال حاضر و بی تردید تا سال ۱۴۰۰ همچنان مرکز ملی و فراملی کشور خواهد بود و همچنان نقش مرکزیت سیاسی، ستادی و فعالیت‏های ارائه خدمات برتر و ملی را بر عهده خواهد داشت . با این حال تمرکززدایی و مهار رشد این شهر همچنان هسته اصلی سیاست‏های شهرنشینی ملی را در طرح‏های کالبدی ملی و آمایش سرزمین (نوین) تشکیل می‏دهد. در این مطالعه، آخرین حلقه زنجیره خدمات در سلسله‏مراتب خدماتی شهرهای کشور، از حیث ارائه خدمات کمیابی به ویژه در زمینه‏هایی که نیازمند آستانه‏های جمعیتی بزرگ مقیاس است، حوزه نفوذ شهر تهران است، که بزرگترین دایره‏اش تمامی کشور را پوشش می‏دهد و کوچکترین قلمروش، در این مطالعه، حوزه نفوذ بلافصل شهر تهران است. سطح ۲–مراکز کلان منطقه‏ای: مرکز کلان منطقه‏ها، سطح ۲ سلسله‏مراتب خدماتی کشور را تشکیل می‏دهند. مرکزیت برخی از این مناطق را شهرهای همکار بر عهده دارند. مجموعه رشت، انزلی، مجموعه ساری، بابل، آمل، قائم شهر، به صورت شهرهای همکار، و شهرهای همدان، کرمانشاه، و نیز کرمان، زاهدان، بندرعباس به صورت شهرهای مکمل و شبکه‏ای، مرکزیت کلان منطقه‏های مربوط را بر عهده دارند. سطح ۳- مراکز استانی (زیرمنطقه‏ای): مراکز استانی به‏ دلیل نقش عمده‏ای که در ارائه خدمات دولتی-اداری، ستادی بر ‏عهده دارند، سطح میانه‏ای را در سلسله‏مراتب خدماتی سکونتگاه‏های کشور، تشکیل می‏دهند. برخی از مراکز استانی مراکز کلان منطقه‏ای نیز هستند. سطح ۴- مراکز ناحیه‏ای: ناحیه‏ها، مجموعه‏ای از چند حوزه شهری همجوار، در قلمروهای جغرافیایی مرتبط و همگن، و دارای ارتباطات متقابل یا وابستگی و همبستگی‏های اقتصادی، اجتماعی هستند. در مجموع ۱۰۵ ناحیه تمامی سطح کشور را پوشش می‏دهند. به جز ناحیه بافق که در سال ۱۳۷۵ جمعیتی کمتر از ۵۰ هزار نفر داشته است و تهران که جمعیت ناحیه ای آن بیش از ۱۰ میلیون نفر است، جمعیت سایر ناحیه‏ها بین ۵/۲ میلیون نفر تا ۵۰ هزار نفر می‏باشد که آستانه‏های لازم را برای ارائه خدمات ‏شهری فراهم می‏آورد. برخی از مراکز استانی نیز هستند. سطح ۵– مراکز حوزه‏های نفوذ (مکان‏های مرکزی): کوچک‏ترین سطح برنامه‏ریزی خدمات شهری را حوزه‏های نفوذ تشکیل می‏دهد. این حوزه‏ها پیرامون شهرهایی که دارای بیش از ۲۵ هزار نفر جمعیت (۲۱۳ شهر) هستند، تشکیل شده‏اند، اما ۵۴ شهری که در سال ۱۳۷۵ کمتر از ۲۵ هزار نفر جمعیت داشته‏اند و مرکز مراجعات دهستان‏های پیرامون خود، برای ارائه خدمات و توزیع کالاها بوده‏اند، و حوزه‏های جمعیتی بیش از ۵۰ هزار نفر را تشکیل می‏دهند نیز در این سطوح ملحوظ شده‏اند. بدین ترتیب سطح ۵ از نظام سکونتگاه‏های کشور شامل ۲۶۷ حوزه نفوذ است که پیرامون شهرهای کشور تشکیل شده‏اند و در سال ۱۳۷۵ به جز ۲۰ حوزه، همگی بیش از ۵۰ هزار نفر جمعیت داشته‏اند. سطوح بعدی شبکه سکونتگاه‏های کشور، شاخه‏های فرعی این شبکه هستند که در پائین‏ترین سطح شبکه، به مراکز منظومه‏های روستایی منتهی می‏شود. سطح‏بندی خدمات: سطوح مختلف شبکه شهری کشور، به تناسب پوشش جمعیت تحت نفوذ، و آستانه‏های اقتصادی و فنی که به آن اتکا دارد، از ظرفیت‏های گوناگون برای ارائه خدمات برخوردار است. سطح‏بندی حوزه‏های نفوذ شهرها (مکان‏های مرکزی) نشان داد که کوچک‏ترین حوزه‏های نفوذ مکان‏های مرکزی نیز آستانه‏های جمعیتی حدود ۵۰ هزار نفر دارند، که ارائه بسیاری از خدمات را توجیه می‏کند. سطح نخست شبکه شهری کشور که کارکرد آن در مقیاس ملی و بین‏المللی تعریف می‏شود، جایگاه متنوع‏ترین نوع خدمات برتر، با توجه به ظرفیت‏های ملی و رسالت بین‏المللی، و سطح توسعه‏یافتگی کشور، است. شهر ملی وظیفه اصلی جذب نوآوری‏ها و دانش فنی ارائه خدمات برتر را، به منظور انتقال آن به سطح پائین‏تر شبکه شهری بر عهده دارد. سطح دوم در سلسله‏مراتب شهری، مراکز منطقه‏ای (فرااستانی) هستند، که وسعت و جمعیت لازم را برای حمایت از بسیاری از خدمات کمیاب و برتر که در شهر نخست شبکه شهری ارائه می‏شود، فراهم می‏کنند. این مراکز منطقه‏ای، به طور کلی متناظر شهر ملی، اما در مقیاس منطقهای خواهند بود و متناسب با آستانه‏های جمعیتی، ظرفیت‏های اقتصادی، برتری‏های نسبی منطقه‏ای، و سطح توسعه‏یافتگی، به ارائه خدمات متنوع و تخصصی خواهند پرداخت و جایگاه اکثر خدمات برتری خواهند بود که در سطح نخست شبکه شهری کشور، عرضه و ارائه می‏شود. این مراکز در حقیقت بایستی با ارائه خدمات برتر، در حد آستانه‏های جمعیتی و توان‏های اقتصادی–مالی خود و کشور، روند تمرکززدایی از مرکز شهر را تسهیل و تسریع کنند، اما لزوماً عرضه برابر خدمات برتر را در سطح عرضه خدمات در مرکز شهر، هم از نظر تنوع، و هم از حیث کیفیت، بر عهده نخواهند داشت و ضرورتی هم برای چنین برابری متصور نیست. تنوع و کیفیت خدمات برتر در این مراکز نخست به اندازه شهر مرکزی، سپس به حجم جمعیت زیرپوشش این خدمات (جمعیت حوزه نفوذ خدمات برتر) و سرانجام به برتری‏های نسبی در تولید منطقه‏ای بستگی دارد. سطح سوم سلسله مراتب شبکه شهری، مراکز زیرمنطقه‏ای ( مراکز استان‏ها ) قرار دارند که جایگاه استقرار و عرضه تعداد محدودتری از خدمات برتر هستند. این مراکز از نظر فعالیت‏های ارائه خدمات برتر، وزن‏های همسانی ندارند. بنابراین ضمن اینکه برخی از این مراکز از نظر سلسله‏مراتب اداری مهم‏ترین مرکز درون استانی به شمار می‏آیند، از نظر استقرار تمامی خدمات برتر، به دلیل نبود آستانه‏های لازم برای توجیه اقتصادی ارائه خدمات واجد شرایط مطلوب نیستند. با این حال سیاستگذاری‏های ملی و منطقه‏ای، می‏تواند در این مورد تصمیم‏گیری‏هایی جدا از صرفه‏مندی اقتصادی مبتنی بر ملاحظات تمرکززدایی و محرومیت زدایی، در استقرار این گونه خدمات در نقاطی که فاقد آستانه‏های جمعیتی و اقتصادی لازم می‏باشند، ملحوظ نماید. در این سطح از شهرها نیز تنوع و کیفیت خدمات برتر به متغیرهای: اندازه شهر، جمعیت حوزه نفوذ خدمات برتر، مزیت نسبی استان در تولید ملی و میزان توسعه‏یافتگی (یا محرومیت استان)، بستگی دارد. سطح چهارم، رده‏بندی مراکز شهری برای برخورداری از خدمات مراکز ناحیه‏ها، به عنوان آخرین جایگاه و سطح خدمات برتر در شبکه شهری کشور، مکان ارائه تعداد معدودی از خدمات برتر خواهند بود. این مراکز به رغم آنکه در ساختار و استخوانبندی شبکه شهری کشور نقش مهمی به عهده دارند، لیکن تاکنون در سلسله‏مراتب مدیریتی کشور جایگاهی نداشته‏اند. به عبارت دیگر مراکز ناحیه‏ها که مرکز شهرستان خود نیز بوده اند. تنها در حد مرکزیت شهرستان مربوطه واجد اهمیت بوده و از امکانات ارائه خدمات برتر برخوردار بوده‏اند. از آنجا که تقویت این مرکز، برای تمرکززدایی و توزیع دستاوردهای توسعه به تمامی پهنه سرزمین یک ضرورت است و نوآوری این طرح محسوب می‏شود، بنابراین استقرار خدمات برتر در این مراکز، در حد آستانه‏های جمعیتی ناحیه مربوط و گاه بنا بر ملاحظات تمرکززدایی و محرومیت‏زدایی، فراتر از آن، توصیه می‏گردد. این مراکز آخرین سطح زنجیره اصلی استخوانبندی شبکه شهری کشور در ارائه خدمات برتر تلقی می‏شود و در تعیین نظام کلی شبکه شهری کشور نقش عمده‏ای دارند. سطح پنجم در استخوانبندی شهرها، مراکز حوزه‏های نفوذ شهری می‏باشند. این مراکز، گرچه خود دریافت‏کننده خدمات برتر از مراکز ناحیه‏ای که در آن قرار دارند، می‏باشند، اما خدمات پایه را برای جمعیت حوزه نفوذ خود فراهم می‏کنند. کمیت و کیفیت این خدمات در مراکز حوزه‏های نفوذ، به میزان جمعیت حوزه نفوذ خود بستگی دارد و نه جمعیت خود شهر مرکزی.