اصول و معیارهای تعیین تراکم شهری

اصول و معیارهای تعیین تراکم شهری
شهرسازی
دانشگاه تهران– امور پژوهش‏های کاربردی
آقای مهندس مجید غمامی

مرحله‏ اول طرح، مطالعات پایه و مبانی نظری تحقیق را شامل می‏گردد. مرحله‏ دوم عمدتاً به مقوله تراکم شهری در ایران و تجزیه و تحلیل آن با اتکا بر مطالعات میدانی می‏پردازد. این مرحله ابتدا به تجزیه و تحلیل و نقد چگونگی تعیین تراکم در طرح‏های شهری پرداخته و آنگاه تجربه اجرای تراکم طرح‏ها در شهرهای مختلف، آزمون می‏شود. در این ارتباط، تعداد هشت شهر با ویژگی‏های مختلف در اندازه، نقش و عملکرد انتخاب گردیده‏اند که معیارهای انتخاب شهرها و سایر مراحل روش تحقیق به تفصیل آمده است. مرحله‏ سوم تحقیق به تحلیل یافته‏های نظری و تجربی پرداخته و در نهایت، اصول و معیارهای مؤثر در تعیین تراکم شهری ارائه می‏شود. مجموعه گزارش‏های تحقیق در چهار جلد به شرح زیر ارائه گردیده‏اند: جلد اول: مطالعات پایه و مبانی نظری جلد دوم: تراکم در شهرهای نمونه و مطالعات میدانی جلد سوم: نتیجه‏گیری؛ سنتز مطالعات نظری و میدانی جلد چهارم: الگو و راهنمای تعیین تراکم شهری شهرهای کشور با ویژگی‏های گوناگون، در زمان‏های مختلف، شکل گرفته‏اند. از چهار دهه پیش، برنامه‏ریزی ارادی، رشد و توسعه شهرها را هدایت کرده است. این امر به ویژه در مورد شهرهای متوسط و بزرگ کشور که دارای طرح‏های توسعه‏ شهری می‏باشند، صادق است. شهرهایی که تاکنون بیش از صدهزار نفر جمعیت دارند (حدود ۶۰ شهر کشور) طی قرون متمادی، با درجات مختلفی از کنترل، هدایت و نظارت شکل ‏گرفته و دارای تراکم‏های مختلف و گاه مشابهی هستند. بررسی تراکم این شهرها و چگونگی همبستگی تراکم شهر با ویژگی‏های جمعیتی، اقلیمی و سکونتی هر شهر، راهنمای پربهایی برای تبیین و درک تحول تراکم‏های شهری است. بدین منظور در این بخش از مطالعات، شناخت و تحلیل وضع موجود تراکم شهری در شهرهای منتخب اصفهان، شیراز، کاشان، یزد، همدان، اراک، سمنان، بجنورد، شهرکرد و شهر جدید مجلسی مطرح شده است. پیچیدگی ابعاد تراکم، ایجاب نمود تا در قالب یک تحقیق جامع و پایه‏ای با این موضوع برخورد شود و ضرورت جامعیت آن نیز ایجاب نمود که پژوهش بر اساس هر دو جنبه‏ نظری و تجربی مقوله تراکم استوار گردد. بنابراین مرحله‏ اول به مباحث نظری تراکم اختصاص یافت که در آن نظریات و تئوری‏های مربوط و تجربیات کشورهای مختلف، تشریح و تحلیل گردیدند. مرحله‏ دوم تحقیق، به مباحث و تجربیات حاصل از تهیه و اجرای طرح‏های توسعه‏ شهری در ایران می‏پردازد. در این مرحله، ابعاد مختلف تراکم و معیارهای تعیین تراکم در طرح‏های مختلف توسعه‏ شهری (طرح جامع، بهسازی و نوسازی بافت‏های قدیم، شهرهای جدید و طرح‏های آماده‏سازی زمین) تجزیه و تحلیل گردیده و اثرات آنها مورد ارزیابی قرار می‏گیرند. حاصل این ارزیابی، منجر به پیدایش نقاط قوت و ضعف طرح‏ها گردید که در گزارش مرحله‏ دوم به آن پرداخته شده است. مرحله‏ سوم تحقیق مرحله نهایی پژوهش بوده و دارای سه بخش است؛ در بخش اول، ابتدا طرح مسئله‏ تراکم، اهداف و چارچوب نظری تحقیق مرور می‏شود. در بخش دوم، تبیین مجدد مفهوم و عوامل مؤثر بر تراکم، شامل عوامل کالبدی-فضایی، زیست‏محیطی، اقتصادی و اجتماعی صورت می‏گیرد. در بخش سوم سنتز عوامل مؤثر بر تعیین تراکم شهری و اصول و معیارهای آن و فرایند بهینه در نحوه‏ تعیین تراکم ترسیم و ارائه می‏گردد. در این مراحل ابتدا برای هریک از عوامل چهارگانه‏ی مؤثر بر تعیین تراکم شهری، ماتریس مستقلی از شاخص‏ها تهیه گردیده، سپس ماتریس تهیه‏شده از یک سو برای انواع شهرهای مورد نظر (کلان‏شهر، بزرگ، تاریخی، قدیمی، شهر جدید، شهر صنعتی، شهر کوچک) مورد آزمون قرار می‏گیرد. همچنین، در قالب امکانات تحقیق، ماتریس تهیه‏شده به محلات و مناطق مختلف شهری (بافت قدیمی و مرکزی، بافت‏های میانی، بافت پیرامونی و طرح آماده‏سازی حاشیه ‏شهر) تعمیم داده می‏شود. براساس یافته‏های حاصل از چهار ماتریس کالبدی، زیست‏محیطی، اجتماعی و اقتصادی، سنتز مفاهیم تراکم و تعیین مجدد عوامل تراکم صورت می‏گیرد. لازم به ذکر است، به منظور تعمیق بخشیدن به مسائل تراکم، در این مرحله از تحقیق، پرسشنامه‏ای تفصیلی از سوالات مترتب بر موضوع تراکم (مرکب از ۱۵ سوال) طراحی و به نظرخواهی اندیشمندان، صاحب‏نظران، مشاوران، تهیه‏کنندگان طرح‏های توسعه‏ی شهری و کارشناسان دستگاه‏های اجرایی گذاشته شده و از نظرات استخراج‏شده از پرسشنامه‏ها، در تحلیل مسائل و ابعاد تراکم بهره‏گیری لازم به عمل آمده است. رشد گسترش سریع شهرها در دهه‏های اخیر تقریباً تمامی کشورهای جهان، اعم از توسعه‏یافته و در حال توسعه را با مشکلات جدی مواجه ساخته است. مسائل این پدیده، سیاست‏های شهرسازی را به طور وسیعی تحت‏الشعاع قرارداده است. این مسئله در ایران شاید حادتر از بسیاری از کشورهای توسعه‏یافته و در حال توسعه باشد. دلایل و عوامل عمده این پدیده در شهرهای ایران را می‏توان در فقدان مبانی آمایش سرزمین، رشد بالای جمعیت شهرنشین کشور به ویژه در دهه‏های اخیر، و اجرای قوانین زمین شهری در دوران پس از انقلاب اسلامی تجزیه و تحلیل کرد. تجزیه و تحلیل این دگرگونی جمعیتی و مسائل گسترش و توسعه‏ شهری، پرداختن فوری به مسئله تراکم شهری را در دستور کار قرار می‏دهد. وضعیت تراکم در شهرهای ایران را می‏توان از بعد کمی، چگونگی برخورد با مقوله تراکم و نحوه‏ تعیین تراکم بررسی کرد. به نظر می‏رسد اغلب شهرهای ایران در مقایسه با شهرهای سایر کشورها از تراکم جمعیتی بالنسبه کمتری برخوردار باشد. دلیل عمده این امر را می‏توان در شکل‏گیری گسترش‏های پراکنده شهری، برنامه‏ریزی و طراحی اراضی با تراکم کم، عملکرد سازمان‏های دولتی، تعاونی‏‏های مسکن و واگذاری اراضی توسط دستگاه‏های مختلف تحلیل کرد. فرایند تعیین تراکم در طرح‏های توسعه‏ی شهری در ایران نیز از عوامل دیگر در تشدید مسائل گسترش شهری بوده است. مبانی نظری لازم در روند تعیین تراکم کمتر مورد توجه بوده و تراکم‏های پیشنهادی عمدتاً بر اساس وضع موجود، ذهنیات، سلایق و تجربیات شخصی شکل می‏گیرند. به طور کلی سؤالات تراکم شهری در ایران را می‏توان به شرح زیر دسته‏بندی کرد: وضعیت تراکم شهری در ایران چگونه است؟ معیارهای طرح‏های توسعه‏ شهری در ایران در تعیین تراکم چه بوده‏اند؟ عوامل مختلف مؤثر در تعیین تراکم شهری چیست؟ اثرات تراکم‏های مختلف طرح‏های شهری در ابعاد مختلف چیست؟ اصول و معیارهای تعیین تراکم چیست؟ فرایند بهینه تعیین تراکم چیست؟ مقوله تراکم پیچیده‏تر از آن است که بدون پشتوانه‏ای از تحقیقات جامع با آن برخورد شود. مروری بر نحوه‏ این برخورد در سابقه شهرسازی کشور نشان می‏دهدکه علی‏رغم اهمیت تراکم و اثرات آن در تمامی جنبه‏های برنامه‏ریزی و طراحی شهری، تنها مطالعات پراکنده و محدودی انجام شده و تقریباً پژوهش بنیادی در این ارتباط صورت نگرفته است. جایگاه و نقش منحصر به فرد نحوه‏ انتخاب تراکم و اثرات آن در روند گسترش و توسعه‏ شهری، ایجاب می‏کند تا بحث عمیق‏تری از سوی برنامه‏ریزان و طراحان شهری انجام شود و ابعاد مختلف آن تجزیه و تحلیل گردد.