اصول و معیارهای توسعه پایدار شهری در ایران

اصول و معیارهای توسعه پایدار شهری در ایران
شهرسازی
آقای دکتر ناصر محرم‏نژاد
آقای مهندس بهرام صالحی

فرایند توسعه اقتصادی و تغییرات آن دستاوردهایی برای مردم در کل جهان به ‏وجود می‏آورد. در‏آمدهای بیشتر و تولید کالاهای مورد نیاز زندگی مرفه، کاهش بیماری‏ها، پایین آمدن نرخ مرگ و میرها، افزایش آگاهی‏ها و آزادی‏ها از جمله دستاوردهای توسعه اقتصادی و اجتماعی است. اما این دستاوردها قیمت سنگینی دارد که باید آن را پرداخت که آلودگی، تخریب محیط زیست و از بین رفتن منابع زیست‏محیطی و منابع طبیعی از جمله آنها است. افزایش آگاهی‏ها نسبت به این مسائل و ترس از برگشت‏ناپذیر بودن صدمات به کره زمین و کیفیت زندگی در روی زمین، توجه جهانیان را به توسعه پایدار جلب نموده است‏. توسعه پایدار چیست‏؟ تعریف رایج از توسعه پایدار که توسط کمیسیون جهانی توسعه و محیط زیست معمول گشت به شرح زیر می باشد: «توسعه‏ای که نیازهای نسل حاضر را برآورده ساخته، بدون اینکه توازن نسل آینده را برای برآورد نیازهایشان به مخاطره اندازد.» این دیدگاه بر این تاکید می‏نماید که چه تصمیماتی و فعالیت‏هایی در زمان حاضر می‏تواند پیامد در آینده داشته باشد. به خصوص در ارتباط با منابع طبیعی قابل دسترس، بهداشت محیط زیست و تخریب اکوسیستم‏های محلی و جهانی. توسعه و شهرنشینی: تلاش برای توسعه پایدار باعث ایجاد فشارهای اجتماعی و اقتصادی در شهرها به‏ خصوص در کشورهای در حال توسعه می‏شود. در شرایطی، شهرها به ‏سرعت گسترش پیدا می‏کنند. مسائل زیست‏محیطی بسیار جدی پدید می‏آید. چنین شهرها وشهرک‏هایی دست در گریبان نیازهای متناسبی می‏شوند که ناشی از رشد انفجار گونه جمعیت شهری است. در اصطلاح جمعیت‏شناسی، توسعه جهانی به ‏سوی پدیده شهرنشینی پیش می‏رود. در اصطلاح رشد اقتصادی جهت غالب شهرها به ‏سوی مقاومت‏ناپذیری و تسلیم می‏باشد. در هر کشور از جهان، بیشترین مقدار (Groos National Product) GNP در محدوده شهرها و شهرک‏ها تولید می‏شود. علاوه بر آن اغلب رشد اقتصادی جدید و توسعه در شهرها اتفاق می‏افتد. قبلاً شهرها در جهان سوم که کمتر از ۴۰% جمعیت کشور را تشکیل می‏دادند، مسئولیت بیش از ۶۰ تا ۷۰ در صد تولید ملی را به ‏عهده داشتند. در کشورهای صنعتی، شهرنشینی‏ها بیش از ۹۰% تولید ملی را به ‏عهده دارند. شهرنشینی و توسعه، به موازات یکدیگر پیش می‏روند. به‏ طوری که می‏توان به ‏عنوان مثال یک رابطه روشنی بین سطح شهرنشینی و تولید سرانه پیدا نمود. به طور‏کلی، کشورهای ثروتمند دارای بیشترین سطح شهرنشینی هستند. علت این امر این است که شهرنشینی، پایه‏ای است برای خلق تنوع و ایجاد اقتصاد پویا که هر دو منجر به افزایش بهره‏وری ملی و ایجاد اشتغال و فرصت‏های درآمد‏زدایی می‏شود. بدون داشتن شهرهای کارآمد و خلاق، توسعه اقتصادی ملی دچار رکورد یا کاهش خواهد شد. توسعه پایدار و شهرها: متاسفانه، محیط‏های شهری، شدیداً به خطرات وسایل دنیای مدرن ما بسیار حساس است. در کشورهای صنعتی (به‏ خصوص در اروپای شرقی و غربی) شهرها امروزه از مدیریت ضعیف گذشته اقتصادی رنج می‏برند. بسیاری از آنها وارث آلودگی‏های باقیمانده از گذشته نظیر، آلودگی خاک و آب، مواد شیمیائی سمی، تخریب منابع، الگوی مصرف نامطلوب و پایین آمدن تکنولوژی تولید و غیره هستند. در شهرهای کشورهای در حال توسعه، خطرات و معضلات به ‏دلایل زیر بسیار بزرگ هستند: مقیاس و سرعت رشد شهرها مقاومت‏ناپذیر است. زیر‏ساخت‏های شهری در گذشته نامطلوب بوده است. در مراکز عمده شهری، سرعت صنعتی شدن بسیار بالا است. ظرفیت‏های زیربنایی، فنی و مدیریتی ضعیف است. اقتصاد ملی و شهری نسبتاً پائین‏تر بوده و ظرفیت‏های اعتباری ضعیف است. در نتیجه بسیاری از این گونه شهرها، به شدت از منابع آبی آلوده شده، آلودگی هوا، عدم کفایت آب آشامیدنی، نبود سیستم جمع‏آوری و تصفیه فاضلاب، آلوده شدن خاک به مواد شیمیایی، روی هم انباشته شدن مواد زائد جامد، فرسایش خاک، کاهش سطح جنگل‏ها و مراتع و بالاخره جاده‏های نامناسب رنج می‏برند. زیرساخت‏های شهری در این گونه شهرها در گذشته ناکافی بوده و غالباً در همان حد باقی مانده و یا در اثر افزایش نیاز دچار نابسامانی شده است. آثار تجمعی این گونه مسائل زیست‏محیطی، نه تنها باعث تهدید سلامتی مردم می‏شود، بلکه به توان شهری جهت دستیابی به رشد اقتصادی لطمات جدی وارد می‏کند. تهدید محیط زیست فقط از جانب رشد شهری و یا توسعه اقتصادی نیست بلکه مسئله از عمق بیشتری برخوردار‏ است. فاکتورهای زیر عوامل تهدید‏کننده و تخریب محیط زیست است: سیاست‏های نامناسب برای توسعه اقتصادی و توسعه شهری عدم درک صحیح از رابطه بین توسعه و محیط زیست ضعیف بودن ظرفیت مدیریت و سازمان‏ها کمبود آگاهی عمومی و مشارکت عمومی محدودیت فن‏آوری و ظرفیت‏های حرفه‏ای انبوه عوامل فوق در بسیاری از کشورها به‏ علت کمبود منابع اقتصادی و مالی وجود دارند و در بعضی موارد، فاکتورهای محلی نظیر زمین‏شناختی، جغرافیائی و اقلیمی به آن اضافه می‎شود. پیچیدگی مسائل محیط زیست باعث گردیده که حرکت شهرها و روستاها به سوی توسعه پایدار ساده و آسان نباشد. عدم سادگی و آسانی در این راه، به هیچ ‏وجه نباید مانع حرکت به‏سوی توسعه پایدار باشد. زیرا بقای زندگی در روی زمین به ‏خصوص در شهرها و تضمین رفاه شهرنشینان به آن وابسته است. در سال ۱۹۹۰ سازمان ملل متحد برای کمک به شهرهایی که قدم به ‏سوی توسعه پایدار بر می‏دارند، برنامه شهرهای پایدار (Sustainabl Citie Programme) (SCP) را به وجود آورد. در این برنامه از طریق انجام اقدامات زیر به کشورهای در حال توسعه کمک می‏شود: تعیین شاخص‏های توسعه پایدار شهری شناسایی مسائل و مشکلات زیست‏محیط شهری تعیین روش‌ها و رویکردهایی برای توسعه همکار‏های بین بخشی و ایجاد اتفاق نظر برقراری برنامه‏ریزی مدیریت مدرن و پیشرفته به‏روز نمودن راهبردها و برنامه‏های عمل تبدیل نمودن راهبردها و برنامه‏ها به پروژه‏های قابل اجرا پایش اقدامات همانطور که ملاحظه می‏شود اولین قدم برای حرکت به‏ سوی توسعه پایدار شهری، تعیین شاخص‏های مورد نیاز می‏باشد. در این گزارش به یکی از شاخص‏های بی‏شماری که برای توسعه پایدار شهری وجود دارد اشاره می‏شود. نام شاخص: نرخ رشد جمعیت شهری تعریف: نرخ متوسط سالیانه تغییر جمعیت ساکن در محدوده تعریف شده شهری در طی زمان معین واحد سنجش: درصد نوع شاخص: اجتماعی هدف شاخص: این شاخص تعیین‏کننده سرعت و اندازه تغییرات جمعیت شهری است. این شاخص شامل افزایش طبیعی جمعیت شهری، مهاجرت از روستا به شهر و بالاخره افزایش وسعت محدوده شهری است. ارتباط با توسعه پایدار یا ناپایدار: مناطق شهری، به ‏دلیل تراکم جمعیت شاغل و صنایع در آن باید توانایی و کارایی بالایی از توسعه اقتصادی را داشته باشد. پایداری توسعه شهری موقعی مورد تهدید قرار می‏گیرد که سرعت عمل دولت در تأمین نیازهای منطقی جمعیت کندتر از سرعت رشد جمعیت باشد. نیاز جمعیت رو به افزایش به غذا، مسکن، زمین، اشتغال و آموزش و نیز زیرساخت‏های زیست‏محیطی نظیر تأمین آب آشامیدنی، بهداشت و خدمات جمع‏آوری شبکه فاضلاب مهم‏ترین دغدغه مسئولین شهری است. زیرا آنها مرتباً باید سعی نمایند که نیازهای فوق الذکر را به بهترین نحو ارائه نمایند. این شاخص موقعی کارساز است که سرعت رشد جمعیت در منطقه شهری معین دقیقاً تعیین شود. ارتباط با سایر شاخص‏ها: این شاخص‏ها ارتباط تنگاتنگی با سایر متغیرهای اقتصادی-اجتماعی شامل درصد جمعیت در محدوده شهری، رشد جمعیت دانش‏آموزی و رشد کلی جمعیت دارند، همچنین به بسیاری از شاخص‏های زیست‏محیطی از قبیل تغییر کاربری و زمین، برداشت آب از منابع و ایجاد زباله‏های شهری ارتباط پیدا می‏کند. زمینه‏های ناپایداری و بحران‏های زیست‏محیطی ناشی از توسعه شهری در ایران: ۱. آثاری که توسعه شهری بر منابع طبیعی و محیط زیست بر جای می‏گذارد. ۲. پی‏آمدهای زیست‏محیطی توسعه شهری نظیر ایجاد انواع آلودگی زیست محیطی از جمله آلودگی هوا، آلودگی آب، آلودگی صوتی، آلودگی خاک و ایجاد مواد زائد شهری. ۳. ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ناشی از توسعه شهری. هر یک از این ابعاد، در نوع خود می‏تواند زمینه‏های ناپایداری برای توسعه پایدار شهری به وجود آورد و یا به عبارتی دیگر ممکن است عامل تهدید‏کننده برای توسعه پایدار شهری به شمار آیند.