تدوین ضوابط مکان‏یابی و طراحی مسجد

تدوین ضوابط مکان‏یابی و طراحی مسجد
بنیادی، معماری
دفتر فنی آموزشی و پژوهشی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
آقای مهندس غلامحسین حمزه مصطفوی

دفتر اول- مبانی نظری: معرفی و تحدید موضوع و روش‏های پژوهشی به‏کار‏رفته در هر بخش، همچنین تدوین مبانی پایه‏ای مفروض برای انجام این پژوهش که مستخرج از اطلاعات جمع‏آوری‏شده و بحث‏های نظری طرح می‏باشد، در این دفتر آمده است. همچنین در این دفتر، روند انجام کار در پروژه تحقیقاتی مزبور، تا رسیدن به نتیجه نهایی شرح داده‏شده‏است. دفتر دوم- احکام فقهی مسجد: بخشی از قواعد حاکم بر طراحی مسجد، منبعث از احکام فقهی است. به نظر می‏رسد که این وجه از احکام بعضاً مورد غفلت قرار گرفته‏است و همچنین بخشی از احکام لازم در این زمینه در رساله‏های عملیه در دسترس، موجود نیست. از جمله این مشکلات می‏توان به این مورد اشاره نمود: گاهی در اثر بی‏توجهی به اهمیت مسجد در طرح‏های جامع یا شبکه‏های خیابان‏کشی، مساجد در معرض تخریب قرار می‏گیرند که تعارض آشکاری با احکام الهی پیدا می‏کند. در مقیاس معماری، علی‏رغم تاکید احکام بر سادگی و اجتناب از تجملات، بعضاً از دیوار مسجد تلقی بوم نقاشی می‏شود، یا ضوابط اتصال صحیح صفوف در فضای مسجد، چه در سطح شیبدار و چه در اختلاف ارتفاع مورد بی‏عنایتی قرار می‏گیرد. در مقیاس فن ساختمان؛ کیفیت تاسیسات (آب و فاضلاب و…) برای تطهیر، نوع مصالح برای کفسازی و در مقیاس مرمت؛ کیفیت تخریب، توسعه و بازسازی بنای مساجد و استفاده از نوع مصالح و عناصر قابل دقت می‏باشند. دفتر سوم- اصول مکان‏یابی مسجد در شهر: با توجه به اهمیت مسجد در شهرهای اسلامی و لزوم برقراری ارتباط مناسب میان این عنصر و سایر عناصر شهری، این پژوهش در صدد بوده است تا در جهت تحقق این خواسته و در راستای دستیابی به مکان مناسب برای این عنصر در شهر به اهداف کلانی همچون سازندگی عناصر اصلی شهر و استقرار کاربری‏های مختلف و مرتبط در جوار مسجد دست‏یابد. دفتر چهارم- معماری مسجد: این دفتر معطوف به ضوابط و معیارهای طراحی معماری مسجد است تا در کنار سایر دفاتر این مجموعه، عمده‏ترین پرسش‏هایی را که در فرآیند طراحی مسجد برای طراح مطرح است، پوشش‏دهد. ضوابط و معیارهای طراحی، مجموعه بایدها و نبایدهایی هستند که علی‏رغم داشتن عناصر ثابت حاصل تکرار و تجربه، بسیار تحت تاثیر دیدگاه معماران نیز هستند. توجه به این واقعیت که در عالم طراحی به ازای هر مساله بیش از یک راه‏حل وجود دارد، خود نشان‏دهنده تاثیر دیدگاه‏های طراحان است. ضمن اینکه از اهمیت ضوابط و معیارهای ثابت نیز چیزی نمی‏کاهد. دفتر پنجم- مسجد و تنظیم شرایط محیطی: آسایش نمازگزاران نسبت به شرایط محیطی از قبیل سرما و گرما و تهویه مناسب هوا و همچنین نور و صدای مناسب در زمره عوامل مهم در طراحی و ساخت مسجد است. توجه به شرایط متنوع آب‏و‏هوایی در پهنه ایران، ضرورت و تامل در تنظیم‏شرایط‏محیطی را کاملاً روشن می‏کند. جلد اول- توصیه‏ها و ضوابط اقلیمی: هدف این بخش از مطالعه، رسیدن به احکام اقلیمی طراحی مساجد است که خود به عنوان جزئی از یک مطالعه جامع مطرح می‏باشد. جلد دوم- تاسیسات حرارتی، برودتی و بهداشتی، آکوستیک و نور: بهترین راه‏حل برای ایجاد شرایط آسایش مناسب در مساجد هر اقلیم، استفاده از شگردهای معماری می‏باشد، لیکن در شرایطی که دیگر این شگردها پاسخگوی شرایط اقلیمی نباشند، باید از روش‏های تاسیسات مکانیکی در مساجد بهره برد. علاوه بر این، گوش فرا دادن به موعظه سخنران مذهبی و یا مراسم عزاداری و نوحه‏خوانی در ایام خاص، یکی از مهم‏ترین فعالیت‏های مسجد است، بنابراین بهینه کردن مسائل آکوستیکی مساجد، از مهم‏ترین نکات طراحی مساجد مناسب به شمار می‏رود. نمازگزارانی که جهت اقامه نماز و عبادت به مساجد می‏آیند، معمولاً اوقاتی را نیز صرف خواندن ادعیه یا قرآن به صورت انفرادی یا دسته‏جمعی می‏کنند. تامین نیازهای بصری جماعت حاضر در مساجد، یکی از مسائل عمده‏ای است که در طراحی بایستی به آن پرداخته شود. این جلد در سه فصل ارائه شده است: ۱. راهنمای طراحی تاسیسات حرارتی، برودتی و بهداشتی مساجد ۲. راهنمای آکوستیکی مساجد ۳. راهنمای طراحی نور و روشنایی مسجد دفتر ششم- مساجد میان‏راهی: در کشور ما به دلیل نارسایی وسایل حمل‏و‏نقل جمعی غیر جاده‏ای، مانند راه‏آهن و هواپیما، غالب سفرهای بین شهری از طریق وسایل نقلیه جاده‏ای انجام می‏گیرد. از این رو تامین نیازهای مسافرینی که از جاده‏های کشور استفاده می‏کنند، ضروری به نظر می‏رسد. یکی از بدیهی‏ترین نیازهای مسافرین در طول مسیر، وجود مکان‏هایی جهت توقف و استراحت و ادای نماز (مساجد بین راهی) است. در این دفتر، هدف، بررسی تعدادی از مساجد میان‏راهی موجود و تجزیه و تحلیل اطلاعات به‏دست‏آمده، جهت دستیابی به توصیه‏ها و دستورالعمل‏هایی، برای طراحان و سازندگان می‏باشد. دفتر هفتم- ضمائم: جلد اول- محراب: از آنجا که محراب مقدس‏ترین مکان مسجد است، جهت طراحی آن، آشنایی با مبانی نظری معنوی و فیزیکی ساخت محراب بسیار حائز اهمیت است. در زمینه محراب‏های با‏ارزش تاریخی، تاکنون تحقیقات متعددی به وسیله اندیشمندان غربی یا ایرانی انجام پذیرفته است؛ لیکن در مورد محراب‏های مساجد معاصر ایران، منبع مدونی انتشار نیافته است. در این جلد به صورت خلاصه و اجمالی، اطلاعاتی در مورد محراب‏های مساجد معاصر ایران ارائه می‏گردد. جلد دوم- کتابشناسی مسجد: در زمره اولین گام‏های ضروری، جهت انجام این طرح پژوهشی، جستجوی منابع مکتوب منتشر‏شده درباره موضوعات مرتبط است. در این جلد اطلاعات کتاب‏شناسی به روش کتابخانه‏ای گردآوری شده‏است و با‏ارزش‏ترین و عمده‏ترین منابعی که در این زمینه در دسترس قرار داشته‏اند، براساس فهرست موضوعی ارائه شده‏اند. جلد سوم- برداشت‏ها و مطالعات میدانی: ماهیت این پژوهش ایجاب می‏کند که یکی از پایه‏های اصلی آن، یافته‏های میدانی و غیر‏کتابخانه‏ای باشد. جهت رسیدن به چنین هدفی، در این پروژه مطالعات میدانی نسبتاً گسترده‏ای صورت گرفته است که از آنها به عنوان پیش‏زمینه‏ای جهت رسیدن به نتیجه طرح استفاده گردیده‏است. از آنجا که مرور این مطالعات میدانی برای سایر معماران و محققین نیز می‏تواند مفید باشد، کل مطالعات میدانی انجام‏گرفته (به جز مساجد میان‏راهی) در این جلد گردآوری شده‏است. جلد چهارم- تجهیزات مسجد: فضای شبستان مسجد، در گذشته‏های دور ساده و بی‏پیرایه و فاقد تجهیزات و وسایل متعدد بوده و با گذشت زمان به تدریج با تحول امکانات از یک سو و توقعات و نیاز مومنین از سوی دیگر، وجود برخی وسایل و تجهیزات اجتناب‏ناپذیر گردید. امروزه با موارد زیادی در طراحی تجهیزات مساجد روبه‏رو هستیم که عملاً به جای طراح، تصمیم‏گیری درباره آنها به خود مردم واگذاشته شده است؛ مواردی از قبیل سیستم روشنایی و لامپ برق، بلندگوها، پرده حائل بین قسمت‏های مردانه و زنانه، قفسه‏های کتاب، پشتی‏ها، جامهری، جاکفشی و… . در این جلد با بیان بعضی از این ناهماهنگی‏ها و بی‏نظمی‏های موجود در معماری داخلی مساجد، سعی شده است که پیشنهادات مفیدی جهت حل مشکل تجهیزات مسجد ارائه گردد.