تدوین و ضوابط مکان‏یابی و طراحی شهرک‏های صنعتی

تدوین و ضوابط مکان‏یابی و طراحی شهرک‏های صنعتی
شهرسازی
آقای مهندس سید محسن دادگر
آقای دکتر اسفندیار خراط زبردست

فعالیت‏های سازمان ملل متحد در زمینه ایجاد شهرک‏های صنعتی: برای نشان دادن ارزش شهرک‏های صنعتی به عنوان ابزار توسعه‏ صنعتی، شورای اجتماعی-اقتصادی و سازمان توسعه‏ صنعتی ملل متحد، اصرار بر استفاده از تجارب کارشناسان کشور‏های صنعتی در حال توسعه در زمینه برنامه‏ریزی شهرک‏ها و واحدهای صنعتی دارد. اهداف شهرک‏های صنعتی: ۱. شهرک‏های صنعتی به عنوان زیرمجموعه‏ای از توسعه منطقه‏ای و صنعتی تلقی می‏گردد. ۲. شهرک‏های صنعتی به عنوان عامل ایجاد‏کننده رشد صنعتی در منطقه. ۳. شهرک‏های صنعتی به عنوان ابزاری برای هدف‏های ویژه. تشویق توسعه‏ صنعت، تشویق توسعه‏ صنایع کوچک، استفاده از منابع طبیعی، ارتباط با برنامه‏ریزی‏‏های جامع شهری و منطقه‏ای، جلوگیری از تمرکز ناموزون صنایع، جلوگیری از تراکم صنعتی، ایجاد تاسیسات، خرید کلی مواد اولیه و قطعات، ایجاد شرایط ایمنی، مدرنیزه کردن کارگاه‏های صنعتی، افزایش بازدهی کار تولیدی، منطقه‏بندی مناسب صنایع، ایجاد تعادلات منطقه‏ای و توسعه‏ بخش‏های ضروری از مزایای احداث شهرک‏های صنعتی می‏‏باشد. مطالعات تدوین ضوابط مکان‏یابی شهرک‏های صنعتی: هدف، شناسایی و انتخاب بهترین مکان در چارچوب سیاست‏های ملی بخش صنعتی یا توسعه‏ منطقه‏ای و شهری است. چنین مطالعاتی شامل بررسی عوامل بازارها، زیر ساخت‏های موجود، ارتباطات، خدمات زیر ساخت‏های اجتماعی و وضعیت زمین هستند. شهرک‏های صنعتی اغلب به نواحی شهری، نیمه‏‏شهری یا روستایی طبقه‏بندی می‏شوند. مطالعات تدوین ضوابط طراحی شهرک‏های صنعتی: شهرک‏های صنعتی پدیده‏ای هستند که بعد از جنگ جهانی دوم در پاسخ به نیاز‏های صنایع به ویژه صنایع سبک، توسعه و گسترش یافتند. در آن زمان، بسیاری از فعالیت‏های صنعتی در مناطق قدیمی و در محدوده‏‏های مرکزی شهر‏ها مستقر بودند. اما جهت تأمین نیاز‏های مصرفی جدید مناسب نبودند. از این ‏رو و با توجه به قیمت اراضی شهری، شهرک‏های صنعتی به جای استقرار در مناطق پرجمعیت و غیر همگون از نظر شهرسازی، در خارج از شهر‏ها در اراضی متناسب با این گونه فعالیت‏ها به وجود آمدند. طبق تعریف، شهرک صنعتی مکانی است دارای محدوده و مساحت معین که طبق ضوابط و اصول مکان‏یابی و بر اساس استراتژی توسعه‏ شهرک‏های صنعتی انتخاب می‏شوند. شهرک صنعتی باید به نحوی طراحی شود که هماهنگی بین فعالیت‏های صنعتی و محیطی را که در آن واقع شده‏اند، به وجود آورد. عناصر اصلی که در این طراحی باید مد نظر قرار گیرند، عبارتند از: وضعیت زمین، برنامه‏ریزی صنعتی، حجم ترافیک، سازگاری کاربری‏های داخل شهرک صنعتی، سازگاری شهرک صنعتی با محیط اطراف، کاربری صحیح صنعتی به منظور کاهش آلودگی‏های زیست محیطی. الگوی مکان‏یابی شهرک‏های صنعتی: در این بخش، مسائلی مانند مشخصات جغرافیایی و ویژگی‏های طبیعی منطقه و زمین شهرک، شرایط اقلیمی منطقه، مطالعات اجتماعی از نظر در دسترس بودن نیروی کار، وضع اقتصادی بازار و ارتباطات، مورد بررسی قرار می‏گیرد. ضوابط و معیار‏های به‏کاررفته در برنامه‏ریزی شهرک‏های صنعتی: طرح احداث یک شهرک صنعتی می‏بایست همراه ملاحظاتی به ‏ویژه در رابطه با نحوه کاربری اراضی و انتخاب و نوع فعالیت‏های صنعتی باشد. بخشی از این ملاحظات در ارتباط با روابط متقابل مابین واحد‏های صنعتی داخل شهرک است و بخش دیگر، روابط این واحد‏ها با فعالیت‏های اقتصادی و صنعتی موجود در مجاورت و بیرون شهرک صنعتی می‏باشد. ضوابط و معیار‏های به‏کاررفته در طراحی شهرک‏های صنعتی: رعایت ضوابط و استاندار‏های طراحی می‏تواند کاربری بهتری را از زمین مورد نظر هر شهرک شامل شود. این توجه و شناخت، دیدگاه مدیران و مسئولین فنی شرکت‏ها را در نحوه‏ طراحی وسائل اقتصادی شهرک‏ها، وسیع‏تر می‏نماید. عمده مطالعات طراحی هر شهرک از نظر معماری و شهرسازی شامل مطالعات اقلیمی، طراحی و سیویل می‏باشد. بررسی استقرار تأسیسات شهرک صنعتی: در طرح شهرک صنعتی، تاسیسات زیربنایی و سرویس‏دهنده و محل استقرار آن از اهمیت خاصی برخوردار است و جابه‏جایی آن می‏بایست با توجه به شیب زمین و باد غالب منطقه و ارتباط و نزدیکی به صنایعی که با آنها ارتباط بیشتری دارند، بررسی شوند. امروزه نقش و اهمیت ضوابط، معیار‏ها و استاندارد‏ها و آثار اقتصادی ناشی از بکارگیری مناسب و مستمر آنها در پیشرفت جوامع، تهیه و کاربرد آن‏ها را اجتناب‏ناپذیر ساخته است. نظر به وسعت دامنه علوم و فنون در جهان امروز، تهیه ضوابط، معیار‏ها و استاندارد‏ها در هر زمینه به مجامع تخصصی واگذار شده است. نحوه توزیع فضای سبز در طراحی شهرک صنعتی: موضوع ایجاد فضای سبز یکی از ملاحظات اساسی در طراحی شهرک‏های صنعتی از نظر حفظ محیط زیست است. با توجه به کم‏آبی در نقاط مختلف کشور و کیفیت زمین‏‏هایی که به صنعت اختصاص داده می‏شوند و نیازهای صنعتی به فضای سبز، بایستی فضای کافی به این عملکرد اختصاص داده شود. ضوابط احداث ساختمان در قطعات تفکیکی: این مبحث اختصاص به ضوابط احداث ساختمان در شهرک‏‏های صنعتی دارد. هدف از این بخش، ایجاد و تدوین دستورالعملی مشخص و یکسان برای احداث ساختمان در کلیه شهرک‏‏های صنعتی در سراسر کشور می‏باشد تا از ناهماهنگی آتی جلوگیری به عمل آید. نحوه قرار‏گیری ساختمان در داخل هر واحد صنعتی می‏بایست به گونه‏ای باشد که در اطراف آن حریم باز در نظر گرفته شود تا امکان عبورو‏مرور اتومبیل در اطراف ساختمان و تخلیه و بارگیری از نقاط مورد نیاز و همچنین ایمنی هر واحد تأمین گردد. مطالعات سیویل: مطالعات مربوط به توپوگرافی زمین و عوارض موجود و جهت مطلوب از نظر شیب و آب‏های سطحی جزء مطالعات سیویل است که بایستی انجام ‏شود. مطالعات امکان‏سنجی شهرک‏های صنعتی: اهداف ایجاد هر گونه تجمع واحد‏های صنعتی باید در قالب طرح‏های توسعه‏ منطقه‏ای و هماهنگی با سایر سیاستگذاری‏‏ها و متناسب با ساختار‏های اقتصادی صورت پذیرید تا دستیابی به اهداف برنامه‏ریزی را تضمین نماید. در غیر این صورت ایجاد شهرک‏های صنعتی نه‏تنها توسعه‏ صنعتی و ایجاد اشتغال را به ارمغان نخواهد آورد، بلکه موجب اتلاف منابع ملی می‏گردد. لذا لازم است قبل از ایجاد هر گونه تجمع صنعتی، مطالعات امکان‏سنجی انجام و بر اساس نیاز‏های منطقه نوع تجمع واحد‏های صنعتی مشخص گردد. مرحله‏ نخست: شامل شناخت و ارزیابی و تحلیل ویژگی‏ها و عملکرد‏های طبیعی-محیطی و نظام اقتصادی-اجتماعی مسائل و مشکلات و تنگنا‏های موجود و چشم‏انداز روند توسعه آینده می‏باشد. مرحله‏ دوم: شامل بررسی امکان ایجاد شهرک صنعتی با توجه به تنگناها، محدودیت‏‏ها و مزیت‏ها و امکانات توسعه‏ِ آتی است. مکان‏یابی شهرک‏های صنعتی: مکان‏یابی یعنی نقاطی که از لحاظ مکانی دارای شرایط مناسب برای استقرار شهرک‏های صنعتی است، از نظر هر یک از عوامل تأثیر‏‏گذارنده بررسی گردد و ارزش مکانی هر منطقه، در مورد هر یک از عوامل تعیین گردد. پس از بررسی وضع موجود، امکانات، استعداد‏ها و قابلیت‏ها در مطالعات امکان‏سنجی مناطق مناسب جهت ایجاد شهرک صنعتی تشخیص داده می‏شوند. سپس در مرحله‏ مطالعات مکان‏یابی، اراضی پیشنهادی از نقطه نظر هر یک از عوامل تاثیر‏گذار بررسی شده و مطلوب‏ترین مکان تعیین می‏گردد. ضوابط طراحی شبکه معابر: تعیین پارامتر‏های مؤثر در طراحی معابر، خیابان‏ها، تقاطع‏ها، موقعیت تقاطع در نیمرخ طولی، شیب عرضی، ترافیک و… ضوابط تفکیک زمین: حداقل اندازه قطعات: حداقل مساحت قطعات در شهرک‏های صنعتی با ملحوظ نمودن ۵۰% سطح قطعات نواحی باز که شامل دسترسی‏ها، فضای سبز و حریم و ۵۰% باقیمانده به سطوح ساخته‏شده اختصاص یابد، ۷۰۰ متر مربع و ابعاد آن ۲۰×۳۵ خواهد بود. طبقه‏بندی و ضوابط استقرار و همجواری صنایع: صنایع بر اساس شدت و آلودگی و دیگر مسائل زیست‏محیطی به گروه‏های مختلفی تقسیم می‏شوند. حرایم: وجود، حفظ و نگهداری حریم راه، بنا به دلایلی نظیر پیش‏بینی توسعه و تعویض‏‏های آتی و همچنین تأمین ایمنی عبورومرور لازم و ضروری است. تعاریف، حریم راه‏های برون‏شهری، حریم خیابان‏های شهری، استفاده از حریم راه برای تأسیسات شهری، ضوابط عمومی و جابه‏جا کردن خطوط تأسیسات شهری، حریم فرودگاه و راه‏آهن یا حریم فاضلاب، حریم برق، حریم رودخانه‏ها، انهار و مخازن و تأسیسات آبی، حریم کانال‏های مستحدثه و شبکه‏‏های آبیاری و زهکشی جزء مطالبی است که در این مبحث به آن پرداخته شده است.