مستندسازی ابنیه تاریخی معماری ایران- بازارها

مستندسازی ابنیه تاریخی معماری ایران– بازارها
معماری، شهرسازی
جهاد دانشگاهی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران
آقای مهندس داوود دانشیان

در زمینه‏ معرفی بازارهای ایران کارهای زیادی توسط محققان ایرانی و خارجی با اهداف مختلف صورت پذیرفته و پراکندگی زیادی از لحاظ کمی و کیفی در مورد منابع مربوط به بازار وجود دارد و مدارک و اسناد تولید‏شده در این موضوع از انسجام برخوردار نبوده و به‏ صورت پراکنده تهیه شده است. هدف اصلی این پروژه مستندسازی و پس از آن تکمیل مدارک و سوابق با توجه به جنبه‌های مختلف کالبدی، عملکردی، فرهنگی و اقتصادی و… بازارهاست. لذا برای تبیین موضوع در گام اول به شناخت بازارها پرداخته شده است و با جمع‏آوری اطلاعات همه جانبه‏ای در مورد بازارها به صورت عام، سعی بر بررسی پیشینه تاریخی و علل پیدایش بازارها، روند شکل‏گیری و تکامل و بررسی ابعاد مختلف بازارها گردیده است و در مرحله‏ اول با دیدی کل‏گرا مفهوم بازار و عواملی که باعث شکل‏گیری این مفهوم شده، بررسی و با مقایسه‏ تحول تاریخی بازارها به عنوان عنصری پویا در طول زمان و در مقاطع مختلف تاریخی در پهنه ایران، نهایتاً تقسیم‏بندی کلی از آنچه در ایران «بازار» نامیده می‏شود، ارائه گردیده است. در مرحله‏ دوم، سعی بر شناسایی چند‏بعدی نسبت به ماهیت بازارهای شهری شده است و نهایتاً در مرحله‏ سوم با شناخت کامل‏تری از کالبد بازار و مسیر تکامل کالبدی آن، شناخت عناصر ساختاری و نظام فضایی بازارها مد نظر قرار‏گرفته است. در گام دوم جهت انتخاب بازارهای نمونه جهت مستندسازی، با جمع‏آوری فهرستی از بازارهای ایرانی (۷۴ بازار)، در مرحله‏ اول حدود ۳۵ بازار به عنوان نمونه‏های موردی انتخاب گردیده که از لحاظ کالبدی موجودیت خود را از دست نداده‏اند و آنگاه در مرحله‏ دوم، انتخاب ۱۰ نمونه از این بازارها بر اساس اصول و معیارهایی که در شکل‏دهی مفهوم و کالبد هر یک از آنها دخیل بوده‏اند، صورت گرفته است که آن معیارها عبارتند از اقلیم، زمان، حوزه‏ نفوذ عملکردی (شهری، منطقه‏ای، کشوری، فراکشوری)، ویژگی‏های کالبدی و امکان دستیابی به مدارک و اسناد. بازارهای انتخابی در جداولی دسته‏بندی شده‏اند که بر اساس پهنه‏بندی اقلیمی و ویژگی‏های کالبدی هر یک به بررسی دقیق‏تر مشخصات آنها پرداخته شده است. کلیه مطالب گردآوری‏شده در این جدول، حاصل ارتباط اولیه و مکالمه تلفنی با کارشناسان دفاتر میراث فرهنگی در مراکز استان‏ها می‏باشد. فهرست و مشخصات عمومی بازارهای اصلی اقلیم گرم و مرطوب شهر استان ویژگی‏های شکل و کالبد شکل، عناصر شاخص شکل‏دهنده، مصالح و… ۱ بستک هرمزگان سه بازار است که یکی uشکل، و بقیه خطی است. طول راسته بازار کم است. درهای قدیمی و پنجره‏ها شش‏ضلعی است که در خود گچبری دارد. مصالح: سنگ و ساروج. ۲ بوشهر بوشهر در حال حاضر بخش‏های اعظم این بازار تخریب شده و مکانی متروکه به شمار می‏آید. بین طاق راسته‏ها و بام حجره‏ها یک بازشوی سرتاسری وجود دارد که امکان جابه‏جایی عمودی هوا به‏صورت طبیعی را در راسته بازار فراهم می‏آورد. طول راسته‏های این بازار کوتاه بوده و با سنگ‏های مرجانی دریای بوشهر، گچ و ملات ساروج ساخته شده است. ۳ دزفول خوزستان سیستم ساخت آن طاق و طویزه می‏باشد، مصالح اصلی شکل‏دهنده بازار، آجر، گچ، خشت و کاهگل است. ۴ سیراف بوشهر طول راسته بازار کم می‏باشد. ۵ شوشتر خوزستان سیستم ساخت طاق و طویزه است، قیصریه آن نیز با کشیدن خیابان تخریب شده است. مصالح اصلی بازار: آجر گچ، خشت و کاهگل. فهرست و مشخصات عمومی بازارهای اصلی اقلیم معتدل و مرطوب شهر استان ویژگی‏های شکل و کالبد شکل، عناصر شاخص شکل‏دهنده، مصالح و… ۱ رشت گیلان سرپوشیده نیست، به صورت محله‏محله می‏باشد و ورودی هر محله بازار، سردر زیبایی دارد. مصالح: آجر، ملات، گچ و سقف شیروانی حلبسر ۲ گرگان گلستان این بازار روباز می‏باشد، با پیش‏آمدگی‏های شیبدار سفالی ۳ لاهیجان گیلان یکی از ابتدایی‏ترین مجموعه‏های تجاری ایران از نظر نوع معماری است. راسته‏های بازار فاقد طاق هستند و دارای سایبانی مرتفع می‏باشند. حجره‏ها بام شیب‏دار دارند. کف حجره‏ها بالاتر از کف زمین است. مصالح در گذشته گالی اما اکنون سفال می‏باشد. پس از تقسیم‏بندی بازارهای اصلی شهری در اقلیم‏های چهارگانه سرد و کوهستانی، گرم و خشک، گرم و مرطوب و معتدل و مرطوب، با حذف موارد مشابه و انتخاب نمونه‏ها در دو سطح بازارهای اصلی (خطی و شبکه‏ای) و بازارهای خاص انجام شده است. جدول نمونه‏های بازارهای انتخابی جهت انجام مستندسازی سطح ۱ بازارهای اصلی اقلیم شکل کالبدی بازار نام بازار سرد و کوهستانی شبکه‏ای تبریز خطی زنجان گرم و خشک خطی-شبکه‏ای اصفهان کرمان خطی سمنان گرم و مرطوب – بوشهر معتدل و مرطوب – رشت سطح ۲ بازارهای خاص سرد و کوهستانی – سنندج گرم و خشک – لار زواره پس از جمع‏آوری و دسته‏بندی اطلاعات و مدارک موجود در خصوص هر یک از بازارهای انتخابی، فعالیت‏هایی از کل به جزء به شرح زیر ارائه شده است: ۱. پیشینه تاریخی و علل پیدایش ۲. روند شکل‏گیری و توسعه ۳. خصوصیات کالبدی ۴. نقشه بازار و بافت اطراف آن ۵. تصویر بازار امروز