پایان نامه ارشد شهرسازی ؛ فراغت در شهر(۹)

۱٫۳ فراغت در عصر حاضر

انگارش های نوین زمان و فضا: در پی انقلاب صنعتی ، استنباط چرخه ای زمان به حالت خطی تغییر پیدا کرد. احساس زمان که با تغییرات طبیعت هم آهنگ بود با ساعت قراردادی که لازمه ی سازماندهی کار در دنیای جدید بود، جایگزین شد.(هیوود : ۳۶)زمان به واحدهای هم اندازه ای تقسیم شد که در صنعت ارزش یکسانی داشت. از سوی دیگر هرکدام از این واحدهای هم اندازه، با میزان معینی ” پول ” برابر نهاده شد. به این ترتیب زمان به شکل یک کالای با ارزش درآمد که برای گذران هر واحد آن لازم بود با حسابگری و برنامه ریزی عمل شود تا به اصطلاح ” تباه نشود” یا ” به هدر نرود ” البته زمان همیشه برای انسان با ارزش بوده چرا که اساساً فرصت زندگی محدود است اما ارزش نقدی پیدا کردن واحد های زمانی ساخته ی بشر، یک پدیده ی صنعتی است. اوقات فراغت در جهان صنعتی به عنوان ” زمان ” غیر کار تعریف می شود در حالی که به شکل متناقضی به کار شباهت دارد. اوقات فراغت نیز مانند زمان کاری به صورت بسته های زمانی معین با حد و مرز کاملاً مشخص و قانونمند است و بر اساس زمان قراردادی صنعت محاسبه می شود.
استنباط فضایی نیز تغییر یافته است. فضا به صورت پهنه ای با مرزهای مشخص درآمده که با کارکردهای ویژه ی خود نامیده می شود. پیشرفت شهر نشینی فضای شهری را به مثابه ی کالایی قابل خرید و فروش و سرمایه گذاری مطرح کرد و فضا نیز مانند زمان به شکل بسته های باارزش درآمد. هرچند برخی فضاهای شهر مانند معابر شهری، میدان و بازار و … همچنان ویژگی چند کارکردی خود را حفظ کردند، اما تخصصی شدن فضاها برای فعالیت های ویژه مانند تحصیل و کار و فراغت و … همزمان با شهرنشینی گسترده، سرعت گرفت.
در دوران معاصر چه در بعد معماری و چه در بعد ذهنی، توجه به فضاهای خصوصی اهمیت پیدا کرده است و خانه به عنوان یک فضای خصوصی نقش مهمی در رفتارهای انسان و بخصوص رفتارهای فراغتی دارد. این فضاهای خصوصی به فضاهایی خصوصی تری مانند اتاق فرزندان یا والدین در داخل خانه، تقسیم می شود.مرزبندی در داخل فضای مرزبندی شده یک ویژگی فضایی جدید در راستای تخصصی تر نمودن فضاهاست. مانند اینکه در یک مجموعه ی تفریحی با چندین فضای تخصصی برای فعالیت های معین مواجه هستیم. یا یک مجموعه ی ورزشی در درون خود چندین فضای حصار کشی شده ی محدود برای ورزش های مختلف دارد.

تکنولوژی و فراغت: با نگاهی به فناوری مدرن می توان گفت تکنولوژی در خدمت فراغت به کار گرفته شده است. ابزارهای تکنولوژیک از وسایل نقلیه تا لوازم برقی منزل، همه در جهت ایجاد رفاه و صرفه جویی در زمان کار و در نتیجه گسترش وقت فراغت و استفاده ی بهینه از آنهاست. وسایل نقلیه با سرعت زیاد این امکان را برای انسان ها به وجود آورده است که از زمان محدود فراغت بدون قید و بندهایی که “فاصله” ایجاد کرده است، بهره ببرند. بگذریم که وسایل نقلیه خود به ابزاری جهت گذران اوقات فراغت و تفریح مورد استفاده قرار می گیرند. رانندگی، پروازهای تفننی، تورهای کشتی در کنار مسابقات مهیج، اتومبیل رانی و اجراهای نمایشی با موتورسیکلت و… اوقات مفرحی را با استفاده ی بی واسطه از وسایل نقلیه به عنوان ابزار تفریحی فراهم می کند. تکنولوژی در منزل این امکان را برای زنان فراهم کرده است که کارهای خانه را در مدت زمان کوتاه تری انجام داده اوقاتی را برای فراغت بدست آورند. ضمن این که وسایلی چون تلویزیون و رادیو می توانند با از میان برداشتن تفکیک زمان، تفریح را در حین کار عملی سازند.
رشد تکنولوژی ارتباطات نیز امکانات تفریحی متنوعی فراهم کرده است که با شکستن محدودیت زمان و فضا اوقات فراغت انسان ها تحت الشعاع قرار می دهد. امروزه رسانه ها به یکی از بهترین فعالیت های اوقات فراغت تبدیل شده اند. این شکل از گذران فراغت هر چند به صورت انفعالی تجربه می شود اما با اقبال بیشتری رو به رو شده است. تلویزیون، ماهواره، رادیو، گوشی همراه، رایانه ی خانگی و… ابزارهای تکنولوژیک فراغت است که باعث شده گذران فراغت خانگی گسترش پیدا کند. این موضوع سبب نگرانی اکثر روان شناسان و متخصصان علوم اجتماعی شده است چرا که در این صورت افراد کمتر در روابط اجتماعی درگیر می شوند و در آموزش هنجارها و فرهنگ پذیری اختلال بوجود می آید. ضمن اینکه تأثیرگذاری رسانه بر کاربران منفعل در راستای اهداف قدرت ( سیاسی یا تجاری و …) صورت می گیرد.
با گسترش شبکه ی اینترنت گذران اوقات فراغت با تحول جدی رو به رو شده است. تکنولوژی شبکه به کاربر امکان می دهد با استفاده از سرعت بالای دنیای مجازی، کارهای خود را با سرعت بیشتری انجام دهد و زمان بیشتری برای فراغت داشته باشد ضمن اینکه در همین فضای مجازی به تفریح بپردازد. فضایی که شرایط و قواعد حاکم بر آن تا حد زیادی با فضای واقعی متفاوت است و حد و مرز فیزیکی برای آن وجود ندارد.
همه گیری تکنولوژی، فراغت را از انحصار طبقه ی ممتاز جامعه خارج کرده است. فراغت دیگر صرفاً به افراد متنعم اختصاص ندارد بلکه همه ی افراد جامعه با استفاده از تکنولوژی می توانند از فراغت خود استفاده کنند. در حقیقت تکنولوژی نه فقط مرزهای زمان و فضا را از بین برده بلکه مرزهای طبقاتی جامعه را نیز درهم شکسته است.

اقتصاد و فراغت: فراغت در دنیای امروز به شکل یک صنعت پر رونق درآمده است. در جهان صنعتی انسان ها کار می کنند تا درآمد به دست آورند تا در اوقات فراغت خود خرج کنند. صنعت توریسم به عنوان یک زیرمجموعه از صنعت فراغت، توسعه ی چشمگیری یافته است. شرکت های مسافرتی،هتل ها و تورهای تفریحی برای ارائه ی بهترین خدمات به نازل ترین قیمت با یکدیگر رقابت می کنند.
تکنولوژی در عرصه ی فراغت توسعه یافته و هر روز فناوری جدیدی به بازار این صنعت ارائه می شود. انواع وسایل صوتی و تصویری با قابلیت های متنوع، اتومبیل های شیک و راحت که امکان لذت بردن از رانندگی و سفر را فراهم می کنند، تجهیزات رایانه ای و صنایع وابسته به آن، رستوران ها، کافی شاپ ها، شهربازی ها، سینماها و … همه در اختیار انسان مدرن قرار گرفته اند تا در ازای مبلغی، اوقات خوشی را برای وی ایجاد کنند.
باید توجه داشت تجاری شدن فراغت به پدید آمدن و تقویت باند های تبهکاری منجر شده است. از آن جمله مافیای مواد مخدر، قمار و تجارت بردگان جنسی همسو با رشد صنعت فراغت توسعه پیدا کرده است.
کار یکنواخت صنعتی و خستگی جسمی و روحی ناشی از آن باعث شده است انسان ها به استفاده از بهترین امکانات فراغتی رغبت پیدا کنند. سستی و رخوت زندگی ماشینی انسان ها را هر چه بیشتر به سمت مصرف سوق می دهد. از سویی تکنولوژی زمان فراغت بیشتری نصیب کاربران خود می نماید و از سویی دیگر درآمد کاربران صرف مصرف تکنولوژی های جدیدتر می شود.
سودآوری فعالیت های فراغتی به حدی است که هر چه بیشتر شاهد اشغال زمین های گران قیمت شهری با فضاهای فراغتی هستیم. به شکلی روز افزون شهر در حال تبدیل شدن به یک مرکز تفریحی بسیار بزرگ است. فرهنگ مصرفی و تنوع طلبی در مصرف، خرید را به یک امر فراغتی تبدیل نموده است. مدیران تجاری با وقوف به این سند درصدند جنبه ی فراغتی و تفریحی خرید کالا و خدمات را تقویت کنند. مراکز خرید با مراکز تفریح ادغام شده و به این ترتیب سود بیشتری به همراه می آورد.
در جهان معاصر شاهد تجاری شدن حوزه های مختلف فراغتی هستیم. هنر و ورزش زمانی صرفاً اموری تفریحی و ذوقی به شمار می رفتند اما امروزه دارای اهمیت اقتصادی می باشند. ورزشکاران حرفه ای و هنرمندانی که در عرصه ی فراغت جمعی مانند سینما و تلویزیون فعالیت می کنند، سود هنگفتی عاید خود و کمپانی های ورزشی و هنری می نمایند.

قدرت و فراغت: حوزه ی فراغت عرصه ای فناورانه و تجاری است. فناوری، نفوذ و تأثیر گذاری بر اجتماع را ممکن می سازد و تجارت، فراغت را به کالایی پرسود تبدیل می کند. قدرت برای استفاده از این موقعیت برای تقویت خود و نیز با هدف مدیریت همسو با سیاست های خود وارد حوزه ی فراغت می شود.
سیستم سِاسی همواره در صدد کنترل افراد جامعه است. فراغت فرصتی برای افراد ایجاد می کند که فارغ از قید و بند مقررات رسمی اوقاتی را به دلخواه خود سپری کنند. سیستم سیاسی به دنبال کنترل اوقات فراغت است تا بتواند جامعه را به سمت اهداف خویش سوق دهد. فناوری ارتباط جمعی بهترین وسیله برای تبلیغ اهداف سیاسی در قالب پر کردن اوقات فراغت مردم است که حکومت ها از آن برای مقاصد فرهنگی و اجتماعی و سیاسی خود استفاده می کنند. حکومت ها همچنین نظارت خود را بر سایر عرصه های فعالیت فراغتی گسترش می دهند تا با کنترل آن ها هزینه های آتی تبهکاری و فساد را کاهش دهند.
بخش خصوصی فعال در فراغت یکی از مالیات دهندگان عمده ی دولت ها محسوب می شوند که گاه مالیات آن ها از واحدهای تولیدی فراتر است. در نتیجه دولت ها سهمی از تجارت فراغت دارند و به همین دلیل نظارت خود را بر این صنعت گسترش می دهند .از سوی دیگر مردم نیز از دولت ها انتظار دارند برای فراغت آن ها برنامه ریزی کنند که خود از ویژگی های مهم فراغت در دوران معاصر است. مردم دولت را مسئول فراهم ساختن امکانات فراغت می دانند.
نظام سیاسی و اقتصادی حاکم بر فراغت به رفتارهای انسانی جهت می دهند. انسان ها به همان گونه که با زمان و فضای کار تطبیق یافته اند، در اوقات فراغت خویش نیز با زمان و فضای محدود و کراندار فراغتی خو می گیرند. از همین رو فراغت به شکل متناقضی به کار شباهت پیدا می کند.
روابط انسانی مدرن: در شهر، انسان ها در قالب جمعیت های انبوه به صورتی انفرادی زندگی می کنند. مشخص کردن حوزه ی زندگی خصوصی و در عین حال پیوند آن با حوزه ی عمومی شهر از ضروریات است. شهرنشینان در عین احساس فردیت، خود را بخشی از جمعیت شهر و تأثیر گذار در هویت شهری می دانند و نسبت به هم رفتاری دو گانه در مرز میان ابراز آشنایی و حفظ ناشناسی دارند. فضاهای فراغتی توده ای بازتاب همین رفتارهاست. خیل انبوه هوادارانی که برای تشویق تیم ورزشی محبوب خود در ورزشگاه های چند ده هزار نفری گرد می آیند و در فضایی احساسی نسبت به هم ابراز آشنایی و صمیمیت می نمایند، در خارج از فضای ورزشگاه با هم ناشناسند. آشنایی امری موقتی است و کاملاً تابع زمان و فضا و نشانه های رفتاری است. با از میان رفتن شرایط، آشنایی به سرعت با ناشناسی جایگزین می شود.
رفتار مصرفی از دیگر روابط شهری است و فرهنگ مصرف در گذران فراغت به صورت بارز دیده می شود.
روابط انسانی در شهر تابع هنجارها و قواعد نانوشته ی از پیش تعیین شده ای است. هرگونه خروج از این هنجارها با واکنش های دیگر شهرنشینان مواجه می شود. قانونمندی و نظام مندی روابط انسانی را می توان در روابط اوقات فراغت مشاهده کرد. احترام به هنجارها و ارزش ها، نظم و ترتیب، رعایت نوبت، هماهنگی با جمع در حفظ سکوت یا سرو صدا و… از هنجارهایی است که در گذران فراغت جمعی مشاهده می شود.
به این ترتیب اگر شهر را مجموعه ای پیچیده با فضا و زمان تفکیک شده و انباشت ثروت و روابط انسانی ویژه، تحت سلطه ی قدرت بدانیم، گذران اوقات فراغت را می توان یک پدیده ی شهری و نوعی بازتولید رفتار شهری نامید.