سرمایه اجتماعی: ابعاد، دیدگاهها و شاخص‌ها

نویسندگان: دکتر باقر ساروخانی، امرالله امانی کلاریجانی

چکیده:
مقاله حاضر از سه قسمت تشکیل شده است. در قسمت اول پس از تعریف مفهوم سرمایه اجتماعی از نظر صاحبنظران عمده از جمله کلمن، پوتنام، فوکویاما و بوردیو به اجزا و ابعاد سرمایه اجتماعی (ابعاد عینی و ذهنی وابعاد اعتماد و پیوند) و زمینه تاریخی آن اشاره شده است. در قسمت دوم به مبانی نظری سرمایه اجتماعی پرداخته شده است. صاحبنظران اجتماعی بر اهمیت سرمایه اجتماعی و ابعاد و سطوح آن پرداخته و سعی در انتشار و بسط این مفهوم نمودند. این صاحبنظران سرمایه اجتماعی را در سه سطح خرد، میانی و کلان و در ابعاد مختلف ساختاری، هنجاری و شناختی مورد بحث و بررسی قرار دادند.

در قسمت پایانی به سطوح و شاخص‌های سرمایه اجتماعی اشاره گردیده است. سرمایه اجتماعی از مفاهیمی است که شاخص‌های آن در سطوح مختلف مورد توجه قرار داشته و از جمله مهمترین شاخص‌های آن می‌توان به مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، ارتباطات و تعاملات بین افراد و گروه‌ها، عدالت اجتماعی و غیره اشاره کرد.

مقدمه:
در سال‌های اخیر، مفهوم سرمایه اجتماعی به معنای این که مشارکت کردن در گروه و جامعه می‌تواند برای فرد منافع و کارکردهای مثبت داشته باشد، یکی از رایج‌ترین واژه‌هایی است که از علوم اجتماعی وارد ادبیات حوزه‌های دیگر علمی و حتی وارد زبان عمومی شده است. تأکید بر اهمیت اثرات مثبت روابط اجتماعی بر روی فرد و نگرانی و دغدغه نسبت به تنزل روابط اجتماعی معنادار در جوامع جدید، از مفاهیم و بحث‌های قدیمی جامعه‌شناسی می‌باشند و می‌توان گفت واژه سرمایه اجتماعی در این معنی، مفهوم نو و جدیدی نیست و به آرای پیشکسوتان جامعه‌شناسی مانند کارل ماکس، امیل دورکیم و یا گئورک زمیل بر می‌گردد. به نظر امیل دورکیم، در شرایطی که انسجام اجتماعی کاهش یابد و سنت‌ها و هنجارهای جامعه فرد را در رفتار اجتماعی‌اش راهنمایی نکنند، فرد دچار بی‌هنجاری (آنومی) می‌شود و بسیاری از رفتارهای ناهنجار، از جمله خودکشی، افزایش خواهند یافت.

کارل مارکس در بحث معروف خود درباره «از خود بیگانگی» آثار منفی و مخرب تقسیم فزاینده کار بر روی انسانها را مطرح نموده و گئورک زیمل ادعا می‌کرد که شهرنشینی با بوجود آوردن عقلانیت ابزاری و تحریک شدید عصبی، باعث پیدایش دلزدگی در روابط اجتماعی و همچین بی‌تفاوتی انسانها نسبت به یکدیگر می‌شود. سؤالاتی که اکنون می‌تواند مطرح شود این است که با توجه به مسبوق به سابقه بودن مفاهیم انسجام اجتماعی، وحدت گروهی، ادغام بودن فرد درجامعه و امثالهم، اهمیت یافتن مفهوم سرمایه اجتماعی از چه قرار است؟ به طور کلی می‌توان گفت که تحقیقات معاصر درباره جامعه مدنی (فوکویاما، ۱۳۷۹: ۵) به این نتیجه عام دست یافته‌اند که در نظام اجتماعی، سه عنصر مهم وجود دارند که بعضاً با یکدیگر متحاضم بوده و اگر بین آنها تعادل ایجاد نشود، جامعه با مشکل روبرو خواهد شد. این حوزه‌ها عبارتند از بازار (اقتصاد)، اجتماع و دولت. تجربه کشورهای گوناگون نشان می‌دهد که تسلط و قدرت بلامنازع هر یک از این حوزه‌ها، می‌تواند آثار مخرب و آسیب‌های جدی برای جامعه به همراه داشته باشد. دولت بسیار قدرتمند و یکه تاز به استبداد و استالینیسم منجر می‌شود، در صورتیکه بازار افسار گسیخته و بدون نظارت به مافیاهای اقتصادی منجر می‌شود (مانند روسیه بعد از فروپاشی شوروی) و اجتماع به خود رها شده نیز (آنچناکه توماس هابز در قرن هجده ادعا کرده بود) می‌تواند به منازعات قومی وجنگ داخلی ختم شود (مانند یوگسلاوی) (شارع‌پور، ۱۳۸۳: ۲۹۵) در چنین فضایی است که طرح سرمایه اجتماعی جذاب به نظر می‌رسد، یعنی این که در قرن حاضر، با توجه به پیشرفتهای تکنولوژیک و مخصوصاً فرآیند جهانی شدن، نیروهای اقتصادی رونق فراوانی یافته‌اند و حیطه اثرگذاری آنها بسیار وسیع شده است، همچین دولت‌ها با توجه به مسئولیت‌های هر چه بیشتری که به عهده می‌گیرند و نقش فعالی که در بسیاری از زمینه‌ها بازی می‌کنند بسیار قدرتمند و بزرگ شده‌اند، در مقابل روابط اجتماعی و نقشی که آنها درجامعه بازی می‌کند، آرام آرام تضعیف شده‌اند در چین فضایی صحبت کردن از اهمیت روابط اجتماعی و اینکه اینگونه روابط می‌توانند کارکردهای مثبت و منافعی داشته باشند جلب توجه می‌کند. درواقع، واژه سرمایه اجتماعی که دراواسط سال‌های ۱۹۸۰ توسط افرادی چون کلمن و یا بوردیو مطرح گردید، امروزه به یکی از مصطلح‌ترین مفاهیم علوم انسانی تبدیل شده است. درعین حال وجود کلمه سرمایه درواژه سرمایه اجتماعی، تأکید بر این دارد که سرمایه اجتماعی مثل سرمایه انسانی یا سرمایه اقتصادی، مولد است، یعنی فرد می‌تواند از طریق سرمایه اجتماعی ارزشی بوجود آورد، کاری انجام دهد، به هدفی نایل شود، مأموریتی را به انجام برساند که در صورت فقدان سرمایه اجتماعی، آن اثر بوجود نمی‌آید.

طرح مساله
انسان به طور ذاتی در تعامل و تقابل با دیگران نیازهای خود را بر طرف ساخته و گذران امور می کند. اثرات این کنشها و متقابل و نقش آنها تا حدی است که حذف آن ، زندگی را غیر ممکن می سازد. اما در این میان دانشمندان علوم اجتماعی با نگرشی کنجکاوا نه در جوامع، به شناسایی این کنشها پرداخته و به مجمو عه عواملی پی برده اند که آن را سر مایه اجتماعی نامیده اند. مفهوم سر مایه اجتماعی در بر گیرنده مفاهیمی همچون اعتماد ،همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می دهند و آنها را به سوی دستیابی به هدف ارزشمند هدایت می کند. از این رو شناخت سرمایه اجتماعی می تواند جوامع را در گسترش ابعاد سرمایه اجتماعی کمک نموده و موجب افزایش عملکرد اجتماعی و اقتصادی افراد در جوامع گردد.

اگر توسعه را به معنای بهبود استاندارد های زندگی و ارتقای مستمر کل جامعه و نظام اجتماعی به سوی زندگی بهتر و انسانی تر بدانیم چه عواملی می توانند پیش برنده این خواسته در یک واحد ملی باشند؟ پاسخ گویی به این سوال، ادبیات غنی و پردامنه ای را رقم زده است. تا قبل از دهه ۷۰ ،مطالعات توسعه عمدتا” بر پا رامترهای تکیه و تا”کید داشت، در این دهه توجهات بیشتر به سوی عوامل اجتماعی و فرهنگی معطوف گشته است و در این چرخش نظری بر مقوله (سر مایه اجتماعی) متمرکز شده است.

سرمایه اجتماعی اگر چه مفهومی نوین و نو پا در عرصه مطالعات اجتماعی است اما این مفهوم ریشه در روابط نوع بشر دارد . امروزه این امر مسلم است که رسیدن به توسعه ،جامعه مدنی، معیارهای جهان شمول و بستر مناسب برای زیست اجتماعی تنها با وجود سرمایه اجتماعی شکل می گیرد . سرمایه اجتماعی از طریق جریان های اطلاع رسانی مثل آموزش مربوط به مشاغل، تبادل عقاید، تبادل اطلاعات هنجارهای مربوط به معاملات در شبکه های اجتماعی، مشارکتهای مردمی، گروههای خود یاری، روحیه جمع گرایی در برابر فرد گرایی و نوع دوستی شکل می گیرد. سرمایه اجتماعی در بین گروه های دوستی،همسایگان، هم مسلکان، هم مدرسه ای ها، اعضاء کلوپ های ورزشی و…… قابل مشاهده است. در کل می توان سرمایه اجتماعی را زیربنا و زمینه ساز اصلی فرایند مدرنیزاسیون دانست، پس به دلیل قرار داشتن کشور ما در حالت گذار و ضرورت برنامه ریزی های همه جانبه به منظور دستیابی به توسعه پایدار و عبور از حالت گذار و رسیدن یه یک ثبات نسبی و واقعی، شناخت میزان و نوع سرمایه اجتماعی و به کارگیری عواملی که سبب افزایش این متغیر اجتماعی می شود، لازم است. ما نیز در این مقاله بر آنیم تا ضمن تعریف مفهوم سرمایه اجتماعی، به منظور روشن تر شدن ابعاد و فضای نظری آن، به بررسی مبانی نظری، ابعاد، اجزا و سطوح مختلف آن می پردازیم. در ادامه مطابق با ابعاد و سطوح مختلف سرمایه اجتماعی، به ارایه شاخص های این متغیر می پردازیم. ارایه شاخص های گوناگون سرمایه اجتماعی علاوه بر فهم عملی این متغیر، زمینه استفاده آن را در تحقیقات پیمایشی مهیا می سازد. ارایه شاخص های هر متغیر بیانگر شناخت همه جانبه آن در میدان عمل رفتاری یا اجتماعی است.

تعریف سرمایه اجتماعی:
۱- روابط دو جانبه، تعاملات و شبکه‌هایی که در میان گروههای انسانی پدیدار می‌گردند و سطح اعتمادی که درمیان گروه و جماعت خاصی به عنوان پیامد تعهدات و هنجارهایی پیوسته با ساختار اجتماعی یافت می‌شود. (الوانی، ۱۳۸۳)

۲- مجموعه هنجارهای موجود در سیستم‌های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و همچنین سبب پایین آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می‌گردد. در این تعریف مفاهیمی نظیر جامعه مدنی و نهادهای اجتماعی نیز دارای ارتباط مفهومی نزدیک با سرمایه اجتماعی می‌گردند (همان)

قواعد، هنجارها، تعهدات، مبادله و اعتماد ایجاد شده در روابط اجتماعی، ساختارهای اجتماعی و ترتیبات نهادی جامعه که اعضاء را قادر می‌سازد تا به اهداف فردی واجتماعی خود نائل گردند. (نارایان، ۱۹۹۷، ۲۳)

نهادها، روابط و هنجارهایی که کیفیت وکمیت تعاملات اجتماعی را شکل می‌دهد. (بانک جهانی)

با توجه به تعریف های فوق می توان گفت: سرمایه اجتماعی مجموعه نهادها، قوانین، عادات اجتماعی، ارزش‌ها، باورها و قواعد رفتاری که در جامعه مستقر و بر مناسبات اجتماعی اعضای جامعه حاکم است.

تعریف سرمایه و اجزاء آن از دیدگاه صاحب نظران

رابرت پوتنام
رابرت پوتنام سرمایه اجتماعی را مجموعه اعتماد، هنجارها، و شبکه‌های پیوند که همکاری را برای سود متقابل سهیل می‌کند می‌داند که نتیجه آن انواع متفاوتی از کنش‌های جمعی است. (Winter, 2000-3) او سه شاخص برای سرمایه اجتماعی در نظر می‌گیرد: آگاهی، مشارکت و نهادهای مدنی.

جیمز کلمن
کلمن در تعریف سرمایه اجتماعی از نقش و کارکرد آن کمک گرفته و تعریف کارکردی از سرمایه اجتماعی ارایه می‌دهد. به نظر او سرمایه اجتماعی شیئی واحد نیست، بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارد: اول همه آنها شامل جنبه‌ای از یک ساخت اجتماعی هستند، دوم کنش‌های معین افرادی که در درون یک ساختار قرار دارند را تسهیل می‌کنند. شکل معینی از سرمایه اجتماعی در تسهیل کنش معین ارزشمند بوده و ممکن است برای کنش‌های دیگر بی‌فایده یا کم‌فایده باشد. کلمن معتقد است که سرمایه اجتماعی نه در افراد و نه در ابزار فیزیکی تولید قرار دارد.

او شاخص‌های زیر را برای سرمایه اجتماعی در نظر می‌گیرد:

۱) تعهدات ایجاد شده
۲) دسترسی اطلاعات
۳) هنجارهای اجتماعی
۴) اقتدار
۵) هویت (کلمن ۱۳۷۷، ۱۶۰)

از نظر کلمن سرمایه اجتماعی در نهایت برای افراد سرمایه انسانی به همراه دارد.

پیر بوردیو
از نظر بوردیو سرمایه اجتماعی جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتیجه مالکیت شبکه بادوامی از روابط نهادی شده بین افراد و به عبارت ساده‌تر، عضویت در گروه برای دستیابی به منابع آن گروه است. در واقع پیوندهای شبکه‌ای می‌بایست از نوع خاصی باشند، یعنی مثبت و مبتنی بر اعتماد.

از نظر بوردیو سرمایه اجتماعی در نهایت می‌تواند سرمایه اقتصادی به همراه داشته باشد. (چلبی، ۱۳۷۵)

از دیدگاه بوردیو سرمایه اجتماعی دو شاخص اساسی دارد: ۱) اعتماد ۲) پیوند

فرانسیس فوکویاما
از دید فوکویاما سرمایه اجتماعی وجود مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش‌های غیر رسمی است که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میانشان مجاز است، در آن سهیم هستند. مشارکت در ارزش‌ها و هنجارها به خودی خود باعث تولید سرمایه اجتماعی نمی‌گردد، چرا که این ارزش‌ها و هنجارها ممکن است به هنجارها و ارزش‌های منتهی باشد.

فوکویاما در ارتباط با سرمایه اجتماعی دو نکته را تأکید می‌کند:

۱) سرمایه اجتماعی متعلق به گروههاست نه افراد، به عبارت دیگر هنجارهایی که شالوده سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهند در صورتی معنی دارند که بیش از یک فرد در آن سهیم باشند.
۲) همکاری و همیاری برای تمام فعالیت‌های اجتماعی (خواه بد و خواه خوب) ضروری است. پس ارزش‌ها و هنجارهای غیر رسمی می‌تواند مثبت و منفی باشد. (علاقه‌بند، ۱۳۸۴)

از نظر فوکویاما سرمایه اجتماعی دو بعد اصلی دارد: ۱) ارزش‌های غیر رسمی ۲) هنجارهای غیر رسمی

با توجه به تعاریف و بیان اجزای سرمایه اجتماعی، چهار جزء در همه آنها مشترک هستند که می‌توان به عنوان ابعاد کاف سرمایه اجتماعی در نظر گرفت:

۱) مشارکت در شبکه‌ها
۲) روابط متقابل
۳) هنجارها و ارزش‌های اجتماعی
۴) اعتماد (همان)

زمینه‌های تاریخی سرمایه اجتماعی
در رابطه با زمینه‌های سرمایه اجتماعی توافق چندانی وجود ندارد و تعریفی نیز که ارائه می‌شود، چندان همگون نیستند. اما اگر بخواهیم کاربردها، مقاصد و تعاریفی که در علوم اجتماعی از این مفهوم می‌شود دسته‌بندی کنیم و پیشینه این مفهوم را در آرای اندیشمندان متأخر و کلاسیک جستجوکنیم، شاید در چند حیطه بتوان در ردیابی آن پرداخت. دسته‌ای ردیابی این مفهوم را از کارل مارکس آغاز می‌کنند. او در کتاب «سرمایه» به مسئله همبستگی از روی اجبار و ضرورت که در آن قرار می‌گیرند مانند وضعیت مهاجران و پناهندگان دریک جامعه، بدین معنی که شرایط منفی و بحرانی افراد را بسوی استفاده از انرژی جمعی، توانایی‌های بالقوه جمعی، اتکاء به یکدیگر و توسل به پشتیبانی یکدیگر و استفاده از پتانسیلهای گروهی ترغیب می‌کند. این خاصیت، امروز نیز به نوعی در مفهوم سرمایه اجتماعی مطرح است، انرژی جمعی و اتکا به پشتیبانی افراد در مناسبات جمعی، به نحوی که با نتایج مثبت یا منفی افراد را گردهم جمع می‌آورد.

رویکرد دیگر در آرا جورج زیمل قابل بازشناسی است. یعنی جایی که او از مفهوم «بده بستان» یا «داد و ستد» صحبت می‌کند. مبنای بده بستان هنجارها و قواعد رفتاری است که افراد برای سامان دادن به مناسبات بین فردی، مبادلات و تعاملاتی که برای بقای خود ضروری می‌دانند وضع می‌کنند. البته با توجه به سود و منفعت در مقابل چنین سرمایه‌گذاری که می‌تواند هر شکلی به حوزه خود بگیرد افراد توقع دارند، کمک و لطفی که نشان می‌دهند جبران شود.

برخی چنین تعبیر می‌کنند که این مطلب سود و نفع که ضرر تا پاداش و سود آنی و زود هنگام را در بر نمی‌گیرد، در مقابل ایثار و دگرخواهی قرار دارد. در این رویکرد مفهوم سرمایه اجتماعی به داد و ستدهایی که افراد در زندگی اجتماعی صورت می‌دهد تقلیل می‌یابد. البته با ملاحظات مشخص و منفعتی که دیر یا زود، انتظار برآورده شدن آن می‌رود، این نگاه به مبادلات اجتماعی امروز رواج بیشتری دارد. به عنوان مثال این نگاه در ادبیات اقتصادی که با نئوکلاسیک‌ها آغاز شد و وجوه فلسفی آن از مکتب اصالت سود ریشه گرفته است وجود دارد. یا بطور کلی و مشخص در نظریه مبادله و کنش متقابل به آن پرداخته شده است. این گروه‌ها و گرایشها به سرمایه اجتماعی به نگاه دوم بر مبنای داد و ستد اجتماعی می‌پردازد.

رویکرد سوم که اثرات عمیق و نسبتاً فراگیری بر جای گذاشته مباحثی است که با «امیل دورکیم» آغاز و پس از او با «تالکوت پارسونز» پیگیری شد. این افراد با نگاهی انتقادی و در پاسخ به بینشها و رویکردهایی که مفهوم سرمایه را به مبادلات اقتصادی تقلیل می‌دادند، به طرح مفهوم ارزش پرداختند و تعبیرخود را به نوعی بر درون فکنی ارزشی استوار کردند. یعنی تعهداتی که بر مبنای آنها، ارزشها و هنجارهای اجتماعی است. این روابط، تعاملات و همکاریها که بطور عام به آن سرمایه اجتماعی می‌گوییم ریشه در هنجارها و ارزشهای جامعه دارند. چنین هنجارها و ارزشهایی افراد را فارغ از دغدغه‌های معیشتی برقرارداد به ایفای نقش‌ها و اعمال خود ترغیب می‌کند.

این نگاه نگرشی ارزشی به مسئله شکل‌گیری سرمایه اجتماعی دارد. یعنی رویکردی که مسائل ساختی، فرهنگی و تاریخی را در شکل‌گیری سرمایه اجتماعی دخیل می‌داند و در تفاسیری که ارائه می‌دهد از این مسائل بهره می‌جوید.(چلبی،۱۳۷۵)

در ادامه باید از «ماکس وبر» نام برد. مباحثی که وبر مطرح می‌کند مفاهیمی است از جریانات فکری تأثیرگذار دیگر که به مفهوم اعتماد معطوف است. این سؤال که اعتماد در متن رسمی وغیررسمی چگونه ساخته می‌شود و در یک متن اجتماعی چه ملازماتی برای افراد به همراه دارد، در مفهوم‌سازی سرمایه اجتماعی مؤثر بوده است. این اعتماد، قراردادی است که به سوی خطرپذیری که به نوعی سود متقابل را برای آنها در بر دارد سوق دهد. این خطر پذیری در روابط اجتماعی، برای کارهای فردی و جمعی چیزی جز اعتماد نیست. اعتماد یعنی آمادگی افراد برای اینکه در یک متن اجتماعی و در روابط اجتماعی بپذیرند که باید به سایر افراد اطمینان داشته باشند و البته به همان نحوه در مقابل سایرین نیز اطمینان نشان بدهند.

بدین ترتیب می‌بینیم که در ریشه‌یابی این مفهوم زمینه‌های متنوعی تأثیرگذار بود. چنین برداشت‌هایی اصولاً مانعی درجهت ارایه تعریفی دقیق از مفهوم سرمایه اجتماعی به شمار می‌آیند در تعاریف سرمایه اجتماعی و ابعاد و مسایل پیرامون آن توافق و همگونی چندانی وجود ندارد، اما بطور کلی این زمینه‌های نظری گسترده و کلی را می‌توان به عنوان ریشه‌های نظری سرمایه اجتماعی در نظر گرفت که هنوز هم هر یک هوادارانی دارد، با توجه به سوگیری‌هایی که در هر یک از این نحله‌ها و جریانهای فکری وجود دارد، تعاریف نیز متفاوت خواهد بود.(ازکیا و غفاری،۱۳۸۳)

ولی فرانسیس فوکویاما علم سیاسی اجتماعی آمریکایی تبار عقیده‌ای دیگر دارد. فوکویاما در کتاب معروف پایان نظم (مبنای نخستین اصطلاح سرمایه اجتماعی را بدین صورت شرح می‌دهد) که اصطلاح سرمایه اجتماعی تا آنجا که من از آن آگاه شدم، نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب” مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی” (۱۹۶۱) بکار رفته است، که در آن او توضیح داده بود که شبکه‌های اجتماعی فشرده در محدوده‌های قدیمی و مختلط شهری، صورتی ازسرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهند و در ارتباط با حفظ نظافت،عدم وجود جرم و جنایات خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفی زندگی، در مقایسه باعوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان دهند.(فوکویاما،۱۳۷۹)

ایوان لایت – جامعه‌شناس – اصطلاح سرمایه اجتماعی را دهه ۱۹۷۰و همچنین گلن لوری – اقتصاددان – نیز برای توصیف مشکل اقتصاد درون شهری بکار برد: آمریکاییهای آفریقایی الاصل در محدوده اجتماعات خود فاقد اعتماد و همبستگی بودند، در حالی که برای آمریکایی‌های آسیایی الاصل و دیگر گروههای قومی این اعتماد و همبستگی وجود داشت. همین فقدان اعتماد و همبستگی در میان سیاهان مبین نبود داد و ستد جزئی در میان سیاهان بود.

در دهه ۱۹۸۰ این اصطلاح توسط جیمز کلمن جامعه‌شناس در معنای وسیعتری مورد استفاده قرار گرفت و رابرت پوتنام دانشمند علوم سیاسی نفر دومی بود که بحثی قومی و پرشور را در مورد نقش سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی در ایتالیا و هم ایالات متحده بر انگیخت.

در مجموع فرض بنیادین که پشت ایده سرمایه اجتماعی قرار دارد نسبتاً ساده و روشن است یعنی “سرمایه‌گذاری در روابط اجتماعی با پیوندهای مورد انتظار”. این تعریف کلی با تغییرهای گوناگونی که بوسیله صاحبنظران و پژوهشگران سرمایه اجتماعی بیان شده سازگار است. افراد برای تولید سود در تعاملات و شبکه‌های اجتماعی شرکت می‌کنند و منابع موجود در شبکه‌های مشارکت، باعث افزایش سود می‌شود. شبکه‌های مشارکت به چند دلیل منجر به افزایش سود در جامعه می‌گردند:

– شبکه‌های اجتماعی جریان گردش و مبادله اطلاعات را تسریع و تسهیل می‌کنند و آنان اطلاعات مفیدی در مورد فرصتها و گزینه های مختلف در اختیار فرد قرار می‌دهند و هزینه‌هایی را به مقدار زیادی در تعاملات اجتماعی کاهش می‌دهند.

– شبکه‌ها، پیوندهای اجتماعی را تقویت می‌کند، منجر به انباشت قدرت اجتماعی می‌شوند. این امر نقش مهمی در تصمیمات وگزینش خط مشی بازیگران اجتماعی دارد بعضی از پیوندهای اجتماعی بواسطه موقعیتهای استراتژیک خود در بر دارنده منابع با ارزشی هستند که قدرت تصمیم‌گیری و تأثیرگذاری فرد را افزایش می‌دهند.

– شبکه از فرد در مقابل تهاجمات و تجاوزات دفاع می‌کند، همچنین شبکه‌های اجتماعی هویت و شناخت فرد را تقویت می‌کنند. دسترسی افراد به منابع از طریق شبکه‌ها امکان‌پذیر است و فرد بوسیله پیوندهای اجتماعی شایستگی خود را تقویت می‌کند.

مبانی نظری تحقیق
نظریه‌پردازان سرمایه اجتماعی

رابرت پوتنام
رابرت پوتنام یکی از مهمترین نظریه‌پردازان سرمایه اجتماعی است. به باور او درحالی که سرمایه مادی به دارائیهای مادی و سرمایه انسانی به ویژگی‌ها و استعدادهای افراد اشاره دارد، سرمایه اجتماعی ناظر بر ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی، هنجارها و اعتماد متقابل ناشی از آنهاست. از نظر پوتنام سرمایه اجتماعی بر قابلیت جامعه برای ایجاد انواع انجمن‌های داوطلبانه دلالت دارد که افراد را به همکاری با یکدیگر و در نتیجه حفظ تکثرگرایی دموکراتیک تشویق می‌کند (توسلی،۱۳۸۴).

پوتنام مقوله سرمایه اجتماعی را مرتبط با جمع و جامعه می‌داند و این مفهوم را اینگونه تعریف می‌کند: شبکه‌ها ، هنجارها و اعتماد، شرکت کنندگان را به همکاری جدی‌تر و کارآمدتر برای دستیابی به هدف‌های مشترک قادر می‌سازد، بنابراین پوتنام سرمایه اجتماعی را به عنوان همبستگی اجتماع محلی حاصل شده دارای ویژگی‌های ذیل می‌داند:

۱- وجود مجموعه‌ای متراکم از سازمان‌ها و شبکه‌های اجتماع محلی.
۲- سطوح بالای تعهد مدنی یا مشارکت در شبکه‌های اجتماعی محلی.
۳- هویت محلی قوی و مثبت و نیز احساس تجانس و برابری با اعضای اجتماع محلی.
۴- هنجارهای تعمیم یافته محلی مربوط به اعتماد و کمک متقابل بین اعضای اجتماع محلی و اینکه آیا آنها یکدیگر را به لحاظ شخصی می‌شناسند یا خیر (ازکیا، ۱۳۸۳: ۲۷۸).
۵- شبکه‌های مشارکت مدنی تجسم همکاری‌های موفقیت‌آمیز گذشته هستند که می‌توانند همچون الگویی فرهنگی برای همکاری‌های آتی عمل کند.(همان)

جیمز کلمن
جیمز کلمن اولین محققی بود که به بررسی تجربی مفهوم سرمایه اجتماعی و عملیاتی کردن آن پرداخت. او در تحلیل و تبیین سرمایه اجتماعی به جای توجه به ماهیت و محتوای آن به کارکرد سرمایه اجتماعی توجه دارد. از نظر او سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی است که به کنشگر اجازه می‌دهد با استفاده از آن به منابع خود دست یابد. این بعد از ساختار اجتماعی شامل تکالیف و انتظارات، شبکه‌ای اطلاع‌رسانی، هنجارها و ضمانت‌های اجرایی است که انواع خاصی از رفتار را تشویق می‌کنند یا مانع می‌شوند، لذا برای سرمایه اجتماعی سه شکل را متصور می‌شود:

۱) تکالیف وانتظاراتی که بستگی به میزان قابل اعتماد بودن محیط اجتماعی دارند.
۲) ظرفیت اطلاعات برای انتقال و حرکت در ساختار اجتماعی تا بتوان پایه‌ای برای کنش فراهم آورد.
۳) وجود هنجارهایی که توأم با ضمانت اجرایی مؤثر باشند.(کلمن،۱۳۷۷)

کلمن مطرح می‌کند که سرمایه اجتماعی بر کارکرد آن بنا شده است. سرمایه اجتماعی ذات واحدی نیست بلکه مجموعه‌ای از ذات‌های گوناگون است که دو عنصر مشترک دارند: اولاً همه آنها مشتمل بر جنبه‌ای از ساختارهای اجتماعی هستند. ثانیاً برخی کنش‌های خاص کنش‌گران اعم از اشخاص حقوقی یا حقیقی را در داخل محدوده ساختار تسهیل می‌کند.

پیربوردیو (۲۰۰۰ – ۱۹۳۰)
پیر بوردیو از اولین جامعه‌شناسان و محققانی است که به تحلیل سیستماتیک ویژگی‌های سرمایه اجتماعی پرداخت. براساس تعریف بوردیو، سرمایه اجتماعی، حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتیجه مالکیت شبکه بادوامی از روابط نهادی شده بین افراد و به عبارت ساده‌تر، عضویت در یک گروه است. البته سرمایه اجتماعی مستلزم شرایطی به مراتب بیش از وجود صرف شبکه پیوندهاست. در واقع پیوندهای شبکه‌ای می‌باید از نوع خاصی، یعنی مثبت و مبتنی بر اعتماد باشند. از نظر بوردیو، سرمایه اجتماعی به عنوان شبکه‌ای از روابط ودیعه‌ای طبیعی یا اجتماعی نیست، بلکه در طول زمان برای کسب آن باید تلاش کرد. به تعبیر او سرمایه اجتماعی محصول نوعی سرمایه‌گذاری فردی یا جمعی، آگاهانه یا ناآگاهانه است که به دنبال تثبیت یا باز تولید آنگونه روابط اجتماعی است که مستقیماً در کوتاه مدت یا بلند مدت قابل استفاده هستند. (شارع‌پور، ۱۳۸۴: ۱۱)

بوردیو به منظور تحلیل سرمایه اجتماعی در ابتدا انواع مختلف دیگر سرمایه را که عبارتند از سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی و سرمایه نمادین تشریح نموده و سپس مطرح می‌کند که سرمایه اجتماعی عبارت است از شبکه‌ای از روابط فردی و جمعی که هر فرد یا جمعی در اختیار دارد. این تعریف باعث می‌شود تا اولا” فضاهای مفهومی سرمایه اجتماعی محدودتر شده و ثانیاً آن را از سایر انواع سرمایه‌ها به ویژه سرمایه‌های فرهنگی و نمادین جدا نماید.(بوردیو،۱۳۸۰)

فرانسیس فوکویاما
فرانسیس فوکویاما سرشناس‌ترین نظریه‌پرداز در تلفیق سرمایه اجتماعی و اعتماد اجتماعی است که مفهوم سرمایه اجتماعی را در چهارچوبی اقتصادی مطرح می‌کند. لذا او با بهره‌گیری از مفهوم سرمایه اجتماعی یک نظریه اعتماد اجتماعی تدوین می‌کند و مطرح می‌کند که قدرت و کارآیی سرمایه اجتماعی در جامعه به میزان پای‌بندی اعضای آن ‹ جامعه به هنجارها و ارزش‌های مشترک و توانایی آنها برای چشم‌پوشی از منافع شخصی در راستای خیر و سعادت همگانی بستگی دارد. از نظر فوکویاما سرمایه اجتماعی تأثیری به سزایی بر کارآیی عملکرد اقتصادی مدرن دارد و شرط لازم برای ثبات لیبرال دموکراسی است. سرمایه اجتماعی جزء فرهنگی جوامع مدرن را که از جهات دیگر از عصر روشنگری به بعد براساس نهادهای رسمی، حاکمیت قانون و عقلانیت سازمان یافتند، تشکیل می‌دهد. چنین تلقی می‌شود که سرمایه اجتماعی نوعاً از وظایف «نسل دوم» اصلاحات اقتصادی است ولی برخلاف سیاست‌ها یا حتی نهادهای اقتصادی، سرمایه اجتماعی را چندان نمی‌توان از طریق سیاست عمومی ایجاد کرد یا شکل داد و از این بحث او به تعریف سرمایه اجتماعی می‌پردازد که سرمایه اجتماعی شکل و نمونه ملموسی از یک هنجار غیر رسمی است که باعث ترویج همکاری بین دو یا چند فرد می‌شود (تاج‌بخش، ۱۳۸۴).

نان‌لین
لین با طرح نظریه منابع اجتماعی (۱۹۸۲) مطرح نمود که دستیابی به منابع اجتماعی و استفاده از آنها می‌تواند به موقعیتهای اجتماعی – اقتصادی بهتر منجر شود. لذا او در سال‌های اخیر مفهوم سرمایه اجتماعی را به عنوان منابع نهفته در ساختار اجتماعی مطرح کرد که با کنش‌های هدفمند قابل دسترسی می‌باشد. از نظر لین منابع ارزشمند در اکثر جوامع ثروت، قدرت و پایگاه اجتماعی می‌باشد و لذا سرمایه اجتماعی افراد را بر حسب میزان یا تنوع ویژگی‌های دیگرانی که فرد با آنها پیوندهای مستقیم وغیرمستقیم دارد قابل سنجش می‌داند (توسلی، ۱۳۸۴: ۱۰). از نظر لین دو عنصر مفهومی و مهم سرمایه اجتماعی «منابع نهفته» و «موقعیتهای شبکه‌ای» می‌باشد و نتایج سرمایه‌گذاریهای افراد در روابط و شبکه‌های اجتماعی در ارتباط با دو نوع کنش ابزاری و کنش اظهاری طبقه‌بندی می‌شود که برای کنش ابزاری سه نوع بازدهی اقتصادی (ثروت)، سیاسی (قدرت) و اجتماعی (شهرت) و در کنش اظهاری سرمایه اجتماعی ابزاری است برای تحکیم منابع و دفاع در برابر از دست دادن احتمالی منابع و به سه نوع بازدهی سلامت جسمانی، سلامت روانی و رضایت از زندگی اشاره می کند.

ابعادو شاخص های سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی دارای سه بعد اساسی است:

۱) بعد ساختاری: شامل الگوی پیوندهای میان اعضاء گروه و ترکیب سازماندهی این اعضاء است. سلسله مراتب شبکه، تراکم و میزان همگنی گروه یا اعضای گروه از جمله شاخص‌های عمده بعد ساختاری هستند.
۲) بعد هنجاری: به کیفیت تعاملات وارتباط اعضاء در درون یک گروه اشاره دارد. در این بعد شاخص‌هایی نظیر اعتماد و ارتباط متقابل مطرح است.
۳) بعد شناختی: کمتر قابل اندازه‌گیری بوده و می‌توان آن را ارزش‌های مشترک در میان اعضای یک گروه دانست. هنجارها، ارزش‌ها، نگرش، باورها، فرهنگ شهری و … در این بعد قرار دارند.

حال با توجه به این سه بعد به بیان شاخص‌ها وعناصری که در هر بعد قرار دارند می‌پردازیم.

جدول شماره۱: شاخص های سرمایه اجتماعی به تفکیک ابعاد ساختاری، شناختی و هنجاری

سطوح (طبقه‌بندی) و شاخص‌های سرمایه‌های اجتماعی

سرمایه اجتماعی را در سه سطح خرد، میانی و کلان طبقه‌بندی می‌کنیم.

در سطح خرد سرمایه اجتماعی در قالب روابط فردی و شبکه‌های ارتباطی بین افراد و هنجارها و ارزش‌های حاکم بر آنها مورد بررسی قرار می‌گیرد. بر این اساس سرمایه اجتماعی موضوعاتی چون شدت و کیفیت روابط و تعاملات بین افراد و گروهها، احساس تعهد واعتماد دو جانبه به هنجارها و ارزش‌های مشترک را شامل شده و به عنوان یک حس تعلق و پیوستگی اجتماعی است. (ازکیا و غفاری، ۱۳۸۴)

در سطح میانی سرمایه اجتماعی هم جنبه‌هایی از ساخت اجتماعی را داراست و هم‌کش‌های خاص کنشگران را درون سیستم یا ساختار اجتماعی تسهیل می‌کند. این مفهوم ارتباطات افقی و عمودی را شامل می‌شود و سازمان‌ها و روابط بینابینی آنها اعم از باشگاهها، انجمن‌ها، شرکت‌ها، احزاب و NGO ها در زمره آن قرار می‌گیرد. در واقع سرمایه اجتماعی در روابط اجتماعی و هنجارهای اجتماعی بین گروه‌هایی که کار مشارکتی می‌کنند وجود دارد. (مسقطیان و موسوی، ۱۳۸۳)

در سطح کلان سرمایه اجتماعی شامل روابط قراردادی و ساختاری نهادهای کلان مانند دولت، حکومت سیاسی و نظام‌های حقوقی و قضایی می‌گردد. دراین سطح روابط و ساختارهای رسمی مانند قوانین و مقررات حاکمیت سیاسی، میزان مشارکت سیاسی، شکل‌گیری نهادهای سیاسی و اجزای سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهد. به عبارت دیگر در سطح کلان با سرمایه اجتماعی ساختاری سر و کار داشته که اعتماد نهادی و اعتماد به حکومت ونیز اعتماد به نظام‌های تخصصی مؤلفه‌های اصلی آن را تشکیل می‌دهند. (ازکیا و غفاری، ۱۳۸۴)

حال با توجه به این سه سطح،شاخص‌های سرمایه اجتماعی را در هر کدام آن بیان می‌کنیم:

جدول شماره۲: شاخص های سرمایه اجتماعی به تفکیک سطوح خرد، میانه و کلان

البته لازم به ذکر است که سرمایه اجتماعی هنوز هم شاخص‌های فراوانی غیر از این شاخص‌ها دارد که بیان آن در یک مقاله امکان‌پذیر نیست. همچنین همانطور که فوکویاما در کتاب «پایان نظم» خود می‌گوید موانع فراوانی برای سنجش این متغیر وجود دارد که سنجش سرمایه اجتماعی را مشکل می‌کند. او سه دلیل را برای موانع سنجش سرمایه اجتماعی بیان می‌کند که عبارتند از:

۱) بعد کیفیتی سرمایه اجتماعی

۲) چگونگی برخورد با اثرات مثبت خارج از گروه۳) منفی‌نگری در قبال افراد غیر عضو (فوکویاما، ۱۳۷۹)

البته پوتنام نیز در کنار این مشکلات مزایایی را برای سنجش سرمایه اجتماعی در نظر می‌گیرد که به این شرح است:

الف: باعث ملموس‌تر شدن این مفهوم می‌شود. زیرا بسیاری از مردم آن را مفهومی انتزاعی می‌دانند.

ب: ما را تشویق می‌کند که در افزایش و تقویت سرمایه اجتماعی، سرمایه‌گذاری بیشتری کنیم.ج: به محققان و سازمان‌های اجتماعی در جهت سازماندهی سرمایه اجتماعی کمک می‌کند. ) پوتنام،۱۳۷۷)

نتیجه‌گیری:

سرمایه اجتماعی از مفاهیمی است که تقریباً به تازگی وارد ادبیات جامعه‌شناسی شده است. معقولات نظیر حسن تفاهم، رفاقت و دوستی، احساس همدردی و روابط اجتماعی در بین اعضای یک واحد اجتماعی از جمله نتایج سرمایه اجتماعی می‌باشند. طی دو دهه اخیر، رابرت پوتنام و جیمز کلمن با تحقیقات خود سرمایه اجتماعی را اعتبار ویژه‌ای بخشیدند. پوتنام با تأکید بر ارتباط افقی بین افراد و کلمن با تکیه بر همکاری‌های عمودی و روابط بین افراد در نهادهای مدنی به عنوان وجود آورنده سرمایه اجتماعی از یک سو و برآیند سرمایه اجتماعی از سوی دیگر تأکید کردند.

از منظر توسعه پایدار، سرمایه اجتماعی در کنار سایر سرمایه‌ها، جزئی تفکیک ناپذیر از مجموعه ثروت هر ملتی است و یکی ازعوامل توسعه جوامع به شمار می‌رود. وجود سرمایه اجتماعی به عنوان ساز و کاری برای ارتقای توسعه بوده و فقدان و فرسایش آن مانعی برای توسعه اجتماعی است. قابل توجه است که سرمایه اجتماعی از ویژگی خودزایی و خود مولدی برخوردار است. بدین معنا که با استفاده مناسب از آن زمینه برای تولید و تقویت آن فراهم می‌شود و عدم استفاده از آن موجب تقلیل و نابودی آن می‌شود و این امر موجب تفاوت بین سرمایه اجتماعی و دیگر اشکال سرمایه شده است.

فهرست منابع

۱- ازکیا،م و غفاری،غ .۱۳۸۳٫ توسعه روستایی. تهران. نشر نی

۲- ازکیا،م و غفاری،غ.۱۳۸۴٫ جامعه شناسی توسعه. تهران. انتشارات کیهان

۳- الوانی. مهدی. ۱۳۸۱٫ سرمایه اجتماعی، مفاهیم و نظریه ها. فصلنامه مدیریت. شماره۳۴-۳۳٫تابستان

۴- الوانی، سید مهدی. ۱۳۸۳٫سرمایه اجتماعی اصل محوری توسعه. نشریه تدبیر. شماره ۱۲۰

۵- بوردیو،پیتر. ۱۳۸۰٫ نظریه کنش. ترجمه مرتضی مردیها. تهران. انتشارات نقش نگار

۶- پوتنام،رابرت. ۱۳۷۷٫ دموکراسی وسنت های مدنی. ترجمه محمد دلفروز. تهران. دفتر مطالعات سیاسی وزارت کشور

۷- تاجبخش، کیان. ۱۳۸۴٫ سرمایه اجتماعی. ترجمه افشین خاکباز وحسن پویا، نشر شیرازه

۸- توسلی،غلامعباس. ۱۳۸۴٫ مفهوم سرمایه اجتماعی در نظریه های کلاسیک وجدید. نامه علوم اجتماعی شماره ۲۶٫

۹- چلبی،مسعود. ۱۳۷۵٫ جامه شناسی نظم. تهران. نشر نی

۱۰- شارع پور،محمود. ۱۳۸۰٫فرسایش سرمایه اجتماعی و پیامد های آن. نامه انجمن جامعه شناسی تهران. نشر کلمه

۱۱- فوکو یاما. فرانسیس. ۱۳۷۹٫ پایان نظم. ترجمعه غلامعباس توسلی. تهران. انتشارات جامعه ایرانیان

۱۲- کلمن ،جیمز. ۱۳۷۷٫ بنیاد های نظریه های جامعه شناسی. تهران. نشر نی

۱۳- علاقه بند،مهدی. ۱۳۸۴٫در آمدی بر سرمایه اجتماعی. مجله جامعه شناسی معرفت. شماره ۴۲

۱۴- مسقطیان،بهمن و موسوی،طاهر. ۱۳۸۳٫چارچوب بندی مشارکت اجتماعی بر مبنای سرمایه اجتماعی.

Winter,lan.2000.toward a theorized undersanding of family life and social capital –