سرمایه اجتماعی, سنجش در محله و شهر, چارچوب مفهومی

مفهوم سرمایه در چهار دهه اخیر دچار تحولات زیادی شده است. مفهوم سرمایه اجتماعی که اخیرا وارد ادبیات علوم مختلف شده است دارای شکل استعاره ای است و از عینیت کمتری برخوردار است، ضمن اینکه معانی متفاوت و کارهای مختلف آن دامنه کاربرد این مفهوم را بسیار زیاد نموده است. سرمایه اجتماعی در پاره ای از موارد به سرمایه فردی اشاره دارد که در شبکه های اجتماعی گسترش میابد و باعث ایجاد منابع قابل دسترس فردی می شود. در پاره ای موارد نیز سرمایه اجتماعی به کیفیت روابط یا هنجارهای رایج اشاره دارد که به عنوان دارایی جمعی قلمداد خواهد شد

از خصوصیات سرمایه اجتماعی غنی سازی کنش های اجتماعی و افزایش تمایل به مشارکت و اعتماد اجتماعی از جمله آثار مثبت سرمایه اجتماعی بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی است. بوردیو سرمایه اجتماعی را با نگاهی اقتصادی، منبعی تسهیل کننده برای دسترسی به خدمات گروهی می داند .در حالی که کلمن با نگاهی انسانی آن را از خصوصیات ساختار های اجتماعی دانسته که کنشگران را برای دستیابی به مقاصدشان کمک می کند. پوتنام نیز با نگاهی اقتصادی این نوع سرمایه را شامل اعتماد، هنجارها و شبکه هایی که زمینه ساز ایجاد همکاری و نزدیکی می گردد نامیده است.

اولین بار ورود موضوع سرمایه اجتماعی به ادبیات مطالعات شهری در سال ۱۹۶۰ با کتاب جین جاکوب به اسم زندگی و مرگ شهرهای بزرگ آمریکایی صورت گرفت. در این کتاب رابطه سرمایه اجتماعی و نظافت شهری و برخورد با جرم و جنایت مورد بحث و بررسی قرار گرفت . این در حالی است که عده ای نتیجه سرمایه اجتماعی را در افزایش کنترل های اجتماعی و نوعی هنجارمند سازی اجتماعی یافته اند .

اما بنابر چند وجهی بودن مفهوم سرمایه اجتماعی نظرات دانشمندان به این مقوله زوایای متفاوتی را جستجو می نماید. بوردیو و کلمن به تاثیرات سرمایه اجتماعی در افزایش پایگاه افراد و موقعیت اقتصادی توجه داشته اند، در حالی که پوتنام توجه اصلی خود را به مقیاس ناحیه ای که سرمایه اجتماعی در آن مورد بررسی است، معطوف می نماید. هدف فوکویاما برای ارزیابی سرمایه اجتماعی توسعه اقتصادی است در حالی که برای کلمن افزایش سرمایه انسانی فردی و ترقی روزافزون اقتصادی و اجتماعی مطرح است.کولمن و پوتنام، سرمایه اجتماعی را یک بهترین ابزار برای حل مشکلات جامعه مدرن می دانند. بوک مقوله سرمایه اجتماعی را با مستقیما در اقتصاد مورد بررسی قرار می دهد و کگس سرمایه اجتماعی را عامل موثری برای افزایش هر چه بیشتر انسجام اجتماعی و بالا رفتن تولید می داند .

در جمع بندی کلی محققان سرمایه اجتماعی را موثر بر پایداری اجتماعی در سطح محله, کاهش دهنده هزینه های مبادله و توانمندساز اقتصادی, موثر بر پایداری محیطی و اقتصادی در تمام سطوح می دانند. از خصوصیات این سرمایه تقویت آن به واسطه هزینه شدن آن است. به بیانی هر چه این سرمایه بیشتر به کار گرفته شود باعث تولید و باتولید آن می شود. و هر چه بی مصرف بماند از توانایی آن کاسته شده یا به عبارتی با فرساش سرمایه اجتماعی مواجه می شود.

امروزه نیز دانشمندان و نظریه پردازانی همچون : جمیز کلمن (۱۹۶۶) ، گلن لوری (۱۹۷۰) ، بن پرات (۱۹۸۰) ، ویلیامسون (۱۹۸۱) ، بیکر (۱۹۸۳) و فرانسیس فوکویاما (۱۹۹۰) و … تعاریف متعددی را از سرمایه اجتماعی ارائه کرده اند . برای مثال ، پیر بوردیو ، سه نوع سرمایه را شناسایی نمود که عبارت از : سرمایه های اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی بودند . او سرمایه اجتماعی را شکلی از سرمایه می دانست که به ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان توجه دارد و می تواند همراه با سرمایه فرهنگی ، ابزاری برای رسیدن به سرمایه های اقتصادی باشد .

همان گونه که ملاحظه می شود ، این دیدگاه آخر در زمینه سرمایه اجتماعی ، یک دیدگاه ابزاری صرف است . به عبارتی ، از دیدگاه بوردیو ، اگر سرمایه اجتماعی نتواند موجب رشد سرمایه اقتصادی شود ، کاربردی نخواهد داشت . اما جیمز کُلمن ، بر خلاف بوردیو ، برای تعریف سرمایه اجتماعی ، از نقش و کاربرد آن کمک گرفت و تعریفی کارکردی (و نه صرفا ذهنی و نظری) از سرمایه اجتماعی ارائه داد . بر این اساس ، سرمایه اجتماعی عبارت است از : ارزش آن جنبه از ساختار اجتماعی که به عنوان منبعی در اختیار اعضا قرار می گیرد تا بتوانند به اهداف و منافع خود دست پیدا کنند .

بنا بر این ، کُلمن بر خلاف بوردیو ـ که «سرمایه اقتصادی» را به عنوان هدف نهایی در نظر گرفته بود ـ «سرمایه انسانی» را مهم تر دانسته ، و سرمایه اجتماعی را به عنوان ابزاری برای حصول به سرمایه انسانی به کار برد . پوتنام نیز یکی دیگر از محققین اخیر سرمایه اجتماعی است که سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از مفاهیمی مانند : اعتماد ، هنجارها و شبکه ها می داند که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضای یک اجتماع می شود و در نهایت منافع متقابل آنان را تأمین خواهد کرد . او سرمایه اجتماعی را به عنوان وسیله ای برای رسیدن به توسعه سیاسی و اجتماعی ، در نظام های مختلف سیاسی می دانست و تأکید عمده وی بر مفهوم اعتماد بود .

فوکویاما ، سرمایه اجتماعی را یک هنجار اجتماعی می داند که از طریق همکاری بین دو یا چند نفر را تقویت می شود و آن را محصول تعاملات چند جانبه می داند. از دیدگاه وی سرمایه اجتماعی محصولی چون اعتماد دارد و هنجارهای این سرمایه بر همکاری گروهی بسیار موثر است.

محققان اولیه سرمایه اجتماعی را به شکل سرمایه ای کاملا مثبت ارزیابی می کرده اند اما به تازگی منتقدان آثار سرمایه اجتماعی غیر هنجار گرا را مورد نقد قرار داده اند و سرمایه اجتماعی گروه های گانگستری یا کارتل های قدرتمند را برای عموم جامعه خطرناک دانسته اند و فاکتور نوع هنجارهای رایج در شبکه مورد ارزیابی را پراهمیت تر از قبل دانسته اند.

در یک دسته بندی ، سرمایه اجتماعی به سه بُعد : ساختاری ، شناختی و ارتباطی تقسیم می شود که در ادامه به بررسی هر یک از این ابعاد می پردازیم .

۱ . بعد ساختاری :
این بُعد ، به سه دسته زیر تقسیم می شود :

الف : پیوندهای موجود در شبکه ، شامل : وسعت و شدت ارتباطات موجود در شبکه .
ب : شکل و ترکیب شبکه ، شامل : سلسله مراتب شبکه ، میزان ارتباط پذیری و تراکم شبکه .
ج : تناسب سازمانی ، مثلاً : تا چه انداره شبکه ایجاد شده برای یک هدف خاص ، ممکن است برای اهداف دیگر نیز استفاده شود .

۲ . بعد شناختی :
این بعد که محور آن ، شناخت (یعنی فعالیّت های ذهنی ، عقلی و اندیشه ای) است ، با استفاده از زبان مشترک ، بینش مشترکی از اهداف و ارزش ها را برای اعضای شبکه فراهم می کند و مقدمه فعالیت بهینه آنان در نظام اجتماعی را فراهم می نماید و شامل : زبان ، علائم مشترک و روایت های مشترک است .

۳ . بعد ارتباطی :
این بعد ، شامل مؤلّفه هایی چون : اعتماد ، هنجارها ، تعهدات ، روابط متقابل و تعیین هویت مشترک است .
اما در دسته بندی دیگری از ابعاد سرمایه اجتماعی توسط گروه «کِنِدی» در دانشگاه هاروارد ، انجام شده که در عین توجّه به متغیرهای تقسیم پیشین ، سرمایه اجتماعی را به گونه ها و ابعاد متنّوع تری تقسیم نموده است :

۱ . اعتماد :
الف : اعتماد اجتماعی : شامل اعتماد به افرادی مانند : همسایه ، همکار ، فروشنده یک فروشگاه ، یک هم کیش ، پلیس و خلاصه همه کسانی است که در زندگی روزمره با آنها در ارتباط هستیم .
ب : اعتماد میان نژادهای مختلف : ممکن است سرمایه اجتماعی ، میان نژادهای مختلف (سیاه ، سفید ، زرد) بررسی شود و میزان اعتماد نژادها به همدیگر سنجیده شود .

۲ . مشارکت سیاسی :
الف : مشارکت سیاسی عادی : این نوع مشارکت را می توان از روی تعداد رأی دهنده ، میزان مطالعه و حجم خرید روزنامه ها ، اطلاعات شهروندان از مسائل سیاسی روز و … مورد اندازه گیری قرار داد .
ب : مشارکت سیاسی نقادانه : ممکن است مشارکت سیاسی عادی یک جامعه در حد پایینی باشد ، ولی همین جامعه از لحاظ مشارکت سیاسی نقادانه ، سطح بالایی داشته باشد و افراد در فعالیت هایی مثل : راهپیمایی ها ، اعتصابات ، تحریم ها ، تجمع ها ، انقلاب سیاسی و … حضور فعال داشته باشند .

۳ . مشارکت و رهبری مدنی :
الف : رهبری مدنی : نقش رهبری افراد در گروه ها ، باشگاه ها ، انجمن ها و امور شهر یا مدرسه و دانشگاه و نظایر اینها ـ که اشکال مختلف مشارکت مدنی هستند ـ ، گونه ای از سرمایه اجتماعی است .
ب : مشارکت مدنی : یعنی افراد جامعه تا چه اندازه در انواع گروه های مذهبی ، باشگاه های ورزشی ، سازمان های جوانان ، انجمن های مربوط به والدین ، گروه های و مؤسسات خیریه ، تعاونی ها و اتحادیه های کارگری ، فرهنگسراها و … فعالیت می کنند .

۴ . پیوندهای اجتماعی غیر رسمی :
این بعد ، بر خلاف بعد قبلی ، به سنجش جنبه های غیر رسمی سرمایه اجتماعی می پردازد ، مانند : تعداد دوستان یک فرد ، میزان معاشرت فرد با دوستان خود در محیط اداری و خارج از آن ، مشارکت در بازی های گروهی ، دیدار از فامیل و … .

۵ . بخشش و روحیه داوطلبی :
عضویت افتخاری شهروندان در سازمان های غیردولتی خدمات انسان دوستانه و همکاری افراد جامعه با نهادهای خیریه و داوطلبانه ، چه به صورت مالی و فکری و صرف وقت ، از این قبیل سرمایه های اجتماعی است .

۶ . مشارکت مذهبی :
مذهب نقش خیلی مهمی در سرمایه اجتماعی ایفا می کند . افراد بر حسب دین و مذهبی که دارند ، ممکن است منشاء مشارکت باشند . مانند : فعالیّت در امور مساجد و تکایا ، کلیساها و یا اماکن مذهبی و زیارتی .

۷ . عدالت در مشارکت مدنی :
در برخی جوامع تمایل به سوی افراد متمکن ، تحصیلات عالیه و نژاد خاصی است و بالعکس در برخی جوامع دیگر ، افراد فقیر در اولویت قرار دارند . از آن جا که این عوامل در سلامت جامعه مهم هستند ، اندازه گیری میزان تساوی افراد مختلف در مشارکت های اجتماعی ، حائز اهمیت است .

۸ . تنوع معاشرت ها و دوستی ها :
هر چه فرد با : افراد ، طبقات و گروه های بیشتر و متعلق به نژادها و مذاهب مختلف در ارتباط باشد و با آنها رابطه دوستی برقرار کرده باشد ، به همان اندازه موجب افزایش سرمایه اجتماعی شده است .

در اینجا چند نمونه از سرمایه های اجتماعی مورد تهدید در جامعه خودمان را مرور می کنیم:

۱) هرچه اعتماد و حس ارزشمند بودن افراد در جامعه ای بالاتر باشد جامعه پویاتر شده و فعالیت و مشارکت و گذشت در آن جامعه بیشتر خواهدشد لکن متأسفانه مشاهده میشود که بعضی از افراد دچار نوعی انزوای اجتماعی شده اند که نشانه رکود سرمایه اجتماعی است.

۲) هرچه سرمایه اجتماعی بالاتر باشد آستانه تحمل افراد نسبت به بزهکاریها و انحرافات بالاتر می رود و جامعه سالمتر و پاکتر خواهدبود. در این مورد با کاهش سن اعتیاد وکاهش زمان دسترسی یک فرد معمولی و متعادل به موادمخدر ،افزایش آمار بزهکاران و تعهد دادگان به دادگستری و پاسگاههای انتظامی و افزایش آمار مرگ معتادان در هر سال، می توان دریافت که نوعی تزلزل در انسجام اجتماعی و نیز شکاف فرهنگی اجتماعی که از تبعات کاهش سرمایه اجتماعی است در حال فراگیر شدن است.

۳) در جامعه ای که سرمایه اجتماعی بالا باشد مدیران دارای همکاری و مشارکت با یکدیگر هستند تا به هدف طراحی شده برسند و مردم نیز تقریباً دارای رضایتمندی و حمایت هستند که این مسئله خود بخود باعث افزایش اعتماد مردم نسبت به یکدیگر و مدیران خود است که جای بسی تفکر و اندیشیدن دارد زیرا مردم به رفتار نخبگان و مدیران با یکدیگر کاملا توجه داشته و از رفتار آنها تأثیر می پذیرند و عمل میکنند.

۴) در جامعه ای که سرمایه اجتماعی دچار رکود شود هرکس به دنبال این است که فقط جایگاه خود را بالاتر ببرد و توجه او نسبت به دیگر افراد جامعه اش بسیار کاهش یافته که این حس خود بخود باعث گسست و انفصال اجتماعی می شود.

۵) در جامعه ای که سرمایه اجتماعی بالا باشد، افراد آن جامعه بعلت داشتن پیوند و حس همیاری و روحیه کار گروهی سرمایه اقتصادی خود را برای جامعه خود در جریان و گردش قرار می دهند تا هم خود از سرمایه و ثروتشان بهره مند شوند و هم دیگر افراد جامعه از این سرمایه گذاری بهره ببرند تا آن جامعه در مسیر رشد سریعتر حرکت کند و به توسعه پایدار برسد، اما باتوجه به حصول سرمایه های فراوان و میلیاردی در چند سال اخیر در محیط اجتماعی ما، این امکانات مالی در جهت تفریحات و لوکس خری و گاهی انحرافات هزینه شده است و موجب افزایش تورم و کاهش درآمد و نهایتاً رکود اقتصادی شده است که این جریان خود بخود باعث تأثیر منفی بر سرمایه های اجتماعی و رکود آن در جامعه شده است.