جغرافیای شهری و ارتباط آن با برنامه ریزی شهری

مفهوم برنامه و برنامه ریزی شهری:
اصطلاح برنامه ریزی ترجمه ایست از واژه انگلیسی planning و معادلهای هم ریشه آن در زبانهای اروپایی و مراد از آن ؛ تدوین ساسله تدابیر اجرایی و اقدامهای عملی برای رسیدن به اهداف معین در زمان تعیین شده است.
همچنین کلمه برنامه، معادل واژه های دیگر اروپایی، یعنی programm یا فعل مرکب آن programming ساخته شده است. بدین ترتیب طی دهه های گذشته، از دو واژه planning وprogramming که هر یک کاربرد جداگانه ای دارد،مفهوم واحدی با عنوان برنامه ریزی در زبان فارسی ساخته شده است.

تعریف برنامه ریزی:
برنامه ریزی فرآیندی است ذهنی و عملی و مجموعه ایست از از تصمیم گیریهای سنجیده ای که بر اساس قیودات کمی، کیفی زمانی و مکانی، شیوه دخالت انسان را در موضوعی مشخص بیان می کند.
از این نظر فرآیندی ذهنی است که پشتوانه ای فکری برای تصمیم گیری دارد که میزان دخالت انسان را با در نظر گرفتن خصلت زیاده طلبی وی کنترل می کند.

تعریف برنامه ریزی و طرح ریزی شهری:
طرح ریزی شهری بعد از برنامه ریزی شهری است. طرح ریزی شهری فرآیندهای ذهنی نشات گرفته از برنامه ریزی شهری را با رعایت هندسه ، فیزیک، و کالبد مناسب در عرصه فضایی یا بستر جغرافیایی شهر شکل داده و آن را از مقوله ذهنی به عینی تبدیل کرده و به آن تجسم فضایی می بخشد.

مقدمه:
مهمترین مرحله در هر طرح شهری، شناخت صحیح، دقیق و جامع بستر های طبیعی و انسانی شهر مورد مطالعه است تا بر اساس آن بتوان مشکلات و کمبود ها را شناسایی و راههای بهینه را برای رفع آن در نظر گرفت. به همین منظور باید از تجربیات و نظرات کارشناسهای متخصص تمامی رشته ها ، چون معماری،شهرسازی، جغرافیا ، جامعه شناسی ، روانشناسی ، اقتصاد شهری و غیره استفاده کرد. در غیر اینصورت ، نه تنها مطالعه وضع موجود بدرستی صورت نمی گیرد، بلکه تصمیهایاتخاذ شده به صورت کلیشه ای ارائه میشود و ضمانت اجرایی نمی یابد.
جغرافیا علمی است که رابطه انسان با محیط را مورد بررسی و ارزیابی قرار میدهد. و چون شهر به عنوان یک محیطی است که انسان در آن زندگی می کند، پس از این حیس، علم جغرافیا وارد مطالعات و برنامه ریزی شهری شده است.
برای جغرافیدان ، شهر بیش از هر چیز ، به عنوان یک فضای جغرافیایی ( geography space ) یا فضای شهری ( erban space ) مطرح می باشد. چیز که بیشتر از همه نظر جغرافیدانان را به خود جلب میکند ، اشغال آگاهانه فضایی از طبیعت است که بر حسب تکنیک متداول زمانی انسانها تغییر می کند. پس اولین عاملی که مشخص کننده شهر است، موقع جغرافیایی potition شهر است. و دومین عامل ، مقر و مکان یا به طور واضحتر و کاملتر ، نشستگاه شهر site است.
از نظر جغرافیدان شهری، شهر فضایی پویا جهت رفت و آمد انسانها می باشد. پس با رشد تکنولوژی و صنعت ، برنامه ریز شهری باید این فضای پویا را سامان بخشد و باعث سامان دادن به این تکاپوی جمعیت باشد.
همچنین از نظر این گروه ، شهر فضای زیستی و سکونتی ویژه ای دارد: خانه های شهر فشرده میشوند و در ارتفاع ساخته می شوند. کم کم ساختمانهایی که برای مقاصد مختلف و غیر سکونتی بودند ، به حاشیه کوچه ها یا خیابانها و یا در مسیرهای معینی قرار میگیرند. وظیفه طبقه بندی و جایگیری این راسته ها ، توسط همکاری جغرافیدان شهری با برنامه ریز شهری انجام می گیرد.
با شناخت همه جانبه عوارض طبیعی ، اقتصادی ، اجتماعی و انسانی که همه اینها را میتوان از موقع شهر برداشت کرد ، عوامل رشد و یا عدم رشد و توسعه شهر را تعیین کرد و سازگاری برنامه های عمرانی که قصد اجرای آنها را در آینده دارا می باشیم ،را با موقع و مختصات شهر تطبیق دهد و در صورت ناسازگاری از اجرای این پروژه ها و نیز هدر رفتن سرمایه های ملی جلوگیری کرد. در این راستا جغرافیای شهری با در نظر گرفتن میزان شهر نشینی و همچنین تراکم جمعییت ، برنامه ریزی برای آینده شهر ها را انجام می دهد.

وظایف اصلی جفرافیدان شهری:
۱) آماده سازی زمین: به مجموعه فعالیتهای هماهنگ و ضروری در اراضی متعلق به سازمان زمین شهری گفته میشود که به منظور ایجاد امکان بهره برداری اراضی جهت احداث واحد های مسکونی و تاسیسات وابسته به آنها و رفع نیاز های عمومی صورت می گیرد. بر حسب ضرورت، شامل : تسطیح زمین ، ایجاد شبکه های عبورو مرور ، شبکه آبرسانی و فاظلاب ، برق و … می باشد.
– تعیین نقاط ثقل شهری و ایجاد تعادل میان مراکز جمعیتی
– تولید زمین در مقیاس انبوه برای پاسخگویی به نیاز فزاینده مسکن
– جلوگیری از احداث واحد های مسکونی در زمینهای مناسب برای کشاورزی یا توسعه صنعت
۲) تعیین مختصات جغرافیایی شهر :
– تعیین اختلاف ساعت محلی با ساعت مبنا.
– تعیین زاویه تابش آفتاب بر عرضهای جغرافیایی مختلف
– نور سنجی فضاهای ساخته شده و ابعاد و محل پنجره ها
۳) بررسی توپوگرافی سطح زمین:
– نقش عوارض طبیعی در گسترش شهر ها
– تعیین حوزه های آبخیز
– تعیین جهت خیابان ها به تناسب شیب دامنه ها
– شناسایی مراکز تفریحی و استراحتی در اطراف شهر
– شناخت نوع و محل گسلها برای نوع مصالح ، تعداد طبقات ساختمان ها
– شیب مناسب جهت احداث بناها
۴) آب و هوا:
– چگونگی ساخت شهر بر اساس ضوابط اقلیمی
– انتخاب نوع و سبک بنا ها
– نحوه مکانیابی کاربریهای صنعتی ،مسکونی و …
– انتخاب محل فرودگاه و تعییت جهت باند فرودگاه
۵) منابع آب :
– تامین آب مورد نیاز شرب و باغبانی در شهر ها
– شناسایی حوزه های آبخیز آبهای سطحی
– هدایت و کنترل آبهای سطحی در سطح خیابانها و گذرگاه های شهری بر اساس وضععت شیب
– احداث دریاچه های مصنوعی با جمع آوری آبهای سطحی
– تخلیه آبهای سطحی

نتیجه گیری
بنابر این مطالعه و شناخت عوامل طبیعی و ویژگی های جغرافیایی برای انجام دادن طرح ریزی هر شهر به منظور توسعه شهر ، مکانیابی کاربری ها و مصالحی که باید در آنها به کار رود ، نوع و چگونگی احداث واحد های کارگاهی و صنعتی بسیار ضروری است. در غیر اینصورت تدابیر اتخاذ شده ، در طرح شهری نه تنها مطلوب نبوده که خود موجب بروز مشکلاتی در آینده خواهد شد.

منابع و ماخذ
۱) اصول و مبانی جغرافیای شهری ، غلامرضا خمر
(۲ جغرافیا و شهر شناسی ، دکتر ید ا… فرید
۳) مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری ، اسماعیل شیعه
۴) فرآیند برنامه ریزی شهری ایران ، دکتر محمد تقی رهنمایی / دکتر پروانه شاه حسینی

گرد آورندگان
سالار تاتاری ، محمدرضا شبانی ، محسن پور حسین

منبع: وبلاگ آتیشار