برنامه ریزی شهری

طرح نوسازی ژرژ اوژن بارون هوسمان بسیاری از مناطق پاریس را از طریق طراحی و تنظیم کاربردهای فضا-که بر فرم فیزیکی، عملکرد اقتصادی، تاثیرات اجتماعی محیط شهری و همچنین موقعیت فعالیت های گوناگون درون آن تمرکز دارد-دگرگون نمود. از آنجا که برنامه ریزی شهری با علم مهندسی، معماری و دغدغه های سیاسی و اجتماعی در گیر است، به طور متنوعی شامل تخصص تکنیکی و تلاش هایی چون اراده ی سیاسی، مشارکت عمومی و نظمی آکادمیک می باشد. برنامه ریزی شهری هم به توسعه زمین های خالی (سایت های سبز) و هم به تجدید حیات بخش های موجود شهر می پردازد، بنابراین شامل تعیین اهداف، جمع آوری اطلاعات و تحلیل، پیش بینی، طراحی، تفکر استراتژیک و مشاوره ی عمومی است. فن آوری سیستم اطلاعات جغرافیایی (جی آی اس) به طور روز افزونی برای ترسیم نظام شهری موجود و طرح ریزی نتایج تغییرات مورد استفاده قرار گرفته است. در اواخر سده بیستم اصطلاح توسعه پایدار برای ارائه نتیجه ای ایده آل از مجموع تمام اهداف برنامه ریزی پدید آمد. همانگونه که کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه ی سازمان ملل متحد در گزارش آینده مشترک ما (۱۹۸۷) (Our Common Future ) اعلام نموده، توسعه پایداری توسعه ای است که نیاز امروز را بدون از میان بردن توانایی نسل های آینده برای رفع نیازهای خویش بر طرف نماید. در حالی که بر سر این هدفِ کلی اجماع گسترده ای وجود دارد، در بسیاری از تصمیمات عمده ی برنامه ریزیِ میان اهداف فرعی سبک و سنگین کردن هایی صورت می پذیرد و بر همین اساس اغلب کشمکش هایی به وجود می آید.
سرچشمه های برنامه ریزی شهری مدرن در یک حرکت اجتماعی نهفته است، که در پایان قرن نوزدهم با هدف اصلاح شهری به عنوان یک واکنش علیه بی نظمی شهر صنعتی پدید آمد. بسیاری از نظریه پردازان در دوره ی زمانی یاد شده به دنبال یک شهر آرمانی بودند، با این وجود ملاحظات عملی در رابطه با بهداشت کافی، جابجایی انسان و کالا و فراهم نمودن امکانات رفاهی، اهداف برنامه ریزی را بر آورده نمود. برنامه ریزان معاصر به این می اندیشند که میان تقاضاهای متناقضی چون عدالت اجتماعی، رشد اقتصادی، حساسیت محیط زیست و میل به زیبایی شناسی تعادل بر قرار نمایند .نتیجه ی یک فرایند برنامه ریزی می تواند یک طرح جامع برای تمام شهر یا ناحیه کلانشهری، یک طرح واحد همسایگی، یک پروژه یا یک مجموعه از سیاست های آلترناتیو باشد. با وجود تلاش برای مجزا ساختن برنامه ریزی از سیاست، اجرای موفقیت آمیز یک برنامه معمولا به کار آفرینی و هوشیاری سیاسی برنامه ریزان و حامیان آن ها بستگی دارد. در صورتی که بسته به دولت، برنامه ریزی به طور فزاینده ای شامل شرکت جستن بخش خصوصی در مشارکت بخش خصوصی – عمومی است.
برنامه ریزی شهری به عنوان یک نظم علمی در دهه ی ۱۹۰۰ پدید آمد. در بریتانیای کبیر اولین برنامه ی طرح ریزی آکادمیک در دانشگاه لیورپول در سال ۱۹۰۹ آغاز شد و اولین برنامه ی امریکای شمالی در دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۲۴ پی ریزی شد. این دوره ابتدا در سطح کارشناسی ارشد تدریس شد و برنامه ی درسی آن به طور گسترده ای از یک دانشگاه به دانشگاه دیگر متفاوت است. برخی برنامه ها تاکیدی سنتی بر طرح های کالبدی و کاربری زمین دارند. دیگر برنامه ها-به ویژه آن دسته که درجه دکتری اعطا می نمایند- بیشتر به سمت علوم اجتماعی جهت گیری می کنند. مبنای نظری این نظم، تا حدودی به دلیل عدم شفافیت، بیشتر به وسیله ی موضوعاتی که معرفی می کند تعریف می شود تا هرگونه پارادایم غالب یا رویکرد تجویزی. موضوعات یاد شده (که نماینده مبانی نظری برنامه ریزی شهری هستند) بیشتر شامل این موارد هستند: بازشناسی یک گرایش عمومی و اینکه چگونه باید این گرایش تعیین شود، ویژگی کالبدی و اجتماعی یک شهر آرمانی، امکان تغییر در تطابق با اهداف تعیین شده ی هوشمند، اینکه تا چه میزان توافق بر سر اهداف از طریق ارتباطات امکان پذیر است، نقش شهروندان در مقابل مقامات دولتی و سرمایه گذاران خصوصی در شکل دهی به شهر، و درستی تحلیل های کمّی و مدل های منطقی تصمیم سازی در یک سطح روش شناختی (که در ادامه راجع به آن صحبت شده است). اکثر برنامه های مرحله ای در برنامه ریزی شهری به طور عمده شامل دوره های عملی در موضوعاتی چون سیاست های زیست محیطی، برنامه ریزی حمل و نقل، مسکن و توسعه اقتصادی جامعه است.

توسعه برنامه ریزی شهری
پیشینه ی اولیه
شواهد برنامه ریزی طی حفاری در ویرانه های شهرهای چین، هند، مصر، آسیای صغیر، کشورهای مدیترانه و امریکای مرکزی و جنوبی به دست آمده است. نمونه های نخستین تلاش برای توسعه شهریِ برنامه ریزی شده شامل سیستم خیابان های منظمی-گاه به صورت مستقیم و گاه شعاعی-، تقسیم بندی شهر به بخش های تخصصی عملکردی، توسعه مراکز فرماندهی کاخ ها، معابد و بناهای عمومی و سیستم های پیشرفته ی بارو و حصار، ذخیره ی آب و زهکشی است. بیشتر این شواهد در شهرهای کوچکتری که در دوره های زمانی کوتاه تر به عنوان کلنی ساخته شدند، وجود دارد. اغلب شهرهای مرکزیِ دول باستانی پیش از آن که به صلاحیت دولتی در اعمال کنترل دست یابند تا اندازه ی قابل توجهی رشد می کردند.
برای قرن ها در طی قرون وسطی، شهرهای کمی در اروپا به وجود آمدند. سرانجام شهرها به عنوان مراکز کلیسا یا اقتدار فئودالی و یا بازرگانی و تجارت توسعه یافتند. همچنان که جمعیت شهری افزایش می یافت محدودیت ایجاد شده توسط دیوارها و باروها باعث ازدحام بیش از حد جمعیت، انسداد نور و هوا و بهداشت بسیار پایین در شهرها شد. بخش های معینی از شهرها، چه توسط عرف و چه توسط حکم، به ملیّت های گوناگون، طبقات اجتماعی و یا پیشه ها محدود می شد، همچنان که این امر در بسیاری از شهرهای معاصر جهان در حال توسعه نیز وجود دارد.
شکل کالبدی شهرها و قصبات قرون وسطی و رنسانس از الگوی روستاها پیروی می کرد و در امتداد جاده و یا تقاطع ها به صورت دایره وار یا اشکال بی نظم گسترش می یافت. بیشتر خیابان ها تنها کمی از مسیرهای پیاده بزرگتر بودند- بیشتر وسیله ای برای برقراری ارتباط بودند تا حمل و نقل- و حتی تا پیش از قرن دوازدهم مفروش کردن خیابان در شهرهای بزرگ اروپایی به طور گسترده ای رواج نداشت. (۱۱۸۴ در پاریس، ۱۲۳۵ در فلورانس و ۱۳۰۰ در لوبک). همچنان که جمعیت شهر افزایش می یافت دیوارها اغلب گسترش می یافتند، اما همزمان شهرهای معدودی بیش از یک مایل در طول گسترش یافتند. برخی اوقات مکان ها تغییر می یافت، مانند لوبک، و با افزایش جمعیت شهرهای جدید زیادی به وجود آمدند که غالبا به اندازه ی یک روز پیاده روی از هم فاصله داشتند. شهرها بر حسب جمعیت رده بندی می شدند، از چند صد نفر تا برای مثال ۴۰۰۰۰ نفر( مانند لندن در اواخر قرن چهاردهم، اگرچه جمعیت لندن تا پیش از ظهور مرگ سیاه –طاعون- به ۸۰۰۰۰ نفر رسید). پاریس و ونیز استثنا بودند و جمعیت آن ها به ۱۰۰۰۰۰ نفر رسید.
در طول دوره رنسانس تلاش های آگاهانه برای برنامه ریزی شهرها در اروپا ظهوری دوباره یافت. اگرچه این تلاش ها به طور نسبی به بهبود جریان ها و فراهم نمودن دفاع نظامی منجر شد، ولی هدف اولیه آن ها اغلب تجلیل از یک حکمران یا یک دولت بود. از قرن شانزدهم تا پایان قرن هجدهم بسیاری از شهرها با یک شکوه به یاد ماندنی ساخته شدند و پدید آمدند. این امر شاید برای شهروندان خوشایند و الهام بخش بود ولی به ندرت به سلامت آن ها، راحتی خانه هایشان یا بهره وری در تولید، توزیع و بازاریابی کمک می کرد.
دنیای جدید تنها به میزان محدودی ایده های برنامه ریزی سیستم استبدادی اروپا را جذب نمود. طرح پر آب و تاب پیر لنفانت (Pierre L’Enfant) برای واشنگتن دی سی در سال ۱۷۹۱ نمونه ای از این انتقال است؛ این طرح مانند پروژه های جنبش شهر زیبا (City Beautiful projects) ، تنها به مکان گزینی با شکوه بناهای عمومی توجه نمود و کمتر به کارآمدی توسعه مسکونی، تجاری و صنعتی پرداخت. هر چند طرح شبکه بندیِ (شطرنجی) غیر منعطف فیلادلفیا، که توسط ویلیام پن (William Penn) (1682) طراحی شده بود، بیشتر بر طرح شهرهای ایالات متحده تاثیر گذاشت. از آن جا که این طرح ساده ترین روش تقسیم بندی منطقه ی مورد مطالعه بود، در غرب به عنوان طرح پیشگام گسترش می یافت. این طرح با وجود اینکه به توپوگرافی توجهی نداشت به بازار زمین رونق بخشید، زیرا قطعه زمین هایی با اندازه های استاندارد ایجاد نمود که میتوانستند به راحتی – و حتی پنهانی و بدور از کنترل- خرید و فروش شوند.
در بیشتر نقاط جهان طرح های شهری بر ایده ی مکان گزینی فضاهای عمومی در مرکز شهر استوار بودند. با این وجود طرح ها در اصول و قاعده ی توسعه مناطق مسکونی با هم متفاوت بودند. شهر نیوانگلند در ایالات متحده در پیرامون یک فضای مشاع مرکزی رشد یافت. این شهر ابتدا یک علفزار بود، سپس تمرکزی از یک زندگی اجتماعی و مکانی برای خانه ی نشست، میخانه، آهنگری و مغازه ها به وجود آورد، که این ترکیب بعدها در میادین مرکزی شهرها و شهرک ها در سراسر کشور تکثیر یافت. همچنین سنت خانه های تک خانواری مستقل از نیوانگلند منشا گرفت و تبدیل به قاعده ای در نواحی کلانشهری شد. پلازا، مکان یا میدان مرکزی نقطه تمرکز طرح های شهر اروپایی نیز شد. هرچند در مقابل شکل توسعه مسکونی امریکایی (خانه های تک خانواری)، معماری خانه ی اروپایی تحت تاثیر خانه های پیوسته بود؛ در نقاط دیگر دنیا مکان خرید و فروش یا بازار به جای فضای باز نقش مرکزی را برای شهرها ایفا می نمود. اقامتگاه های حیاط دار سبکِ غالب مناطق مدیترانه ای بود، در صورتی که ترکیب خانه های کوچک- که توسط حصار از خیابان مجزا شده بودند- سکونتگاه های آسیایی و افریقایی را شکل می دادند.

منبع: انسان شناسی و فرهنگ