شهر پرتراکم و توسعه پایدار شهری

شهر پرتراکم و توسعه پایدار شهری

تضادها و پیچیدگی ها

برتون و همکاران ((۱

برگردان : مینو رفیعی

اگر بتوانیم ژرفای مسئله را بشناسیم ، پاسخ از درون

آن برمی خیزد، زیرا پاسخ از مسئله جدا نیست .

کریشنامورتی

مقدمه : مسئله

در کنفرانس بین المللی توسعه و محیطزیست در ریودوژانیرو، در سال ۱۹۹۲، ۱۵۰ کشور اعلامیه ای را برای تعیین اصول دستیابی به توسعه پایدار امضاء کردند. درجهت اجراء و حمایت از این اعلامیه ، در این نشست برنامه کار ۲۱، برنامه ای اجرائی برای حصول به توسعه پایدار در سده آینده ، پذیرفته شد: برنامه ای خطاب به موسسات بین المللی ، دولتهای ملی و محلی ، و سازمانهای غیردولتی .

اکنون سیاستهای اجرائی لازم برای انجام تعهدات این نشست تهیه شده است . دولت بریتانیا “نظام برنامه ریزی کاربری شهری ” را قلب استراتژی های توسعه پایدار برمی شمرد. “پایداری ” اکنون الویت اول در قوانین حاکم بر برنامه ریزی شهری است . در سطح شهرها، مقامات مسئول برنامه ریزی موظف به رعایت این اصل در برنامه ریزی و اجرای طرحهای شهری هستند. به آنها تفهیم شده است که “پایداری ” تنها از طریق هدایت توسعه به گستره های موجود شهری امکان دارد، و نه گسترش شهر به سوی پیرامون و زمینهای زراعی ، و تنها از طریق افزایش تراکم قابل دسترسی است . این به معنای تشویق فرآیند افزایش شدت استفاده از زمین برای مقاصد گوناگون است .

اکنون شهر پر تراکم ، از سوی بسیاری از برنامه ریزان ، به عنوان پایدارترین شکل و طرح شهری ، تجویز می شود.با این حال ، تجربیات و پژوهشهای کنونی تمامی این نظریه را تایید نمی کنند و مباحث بر سر نیکی و بدی شهر پرتراکم همچنان ادامه دارد.برای بسیاری از ادعاهای طرفداران شهر پرتراکم ، دعاوی مخالف ، و گاه تضادهای عملی در سطح محلی وجود دارد. به طور مثال ، ادعا می شود که شهر پرتراکم ، زمینهای کشاورزی پیرامون شهرها را حفاظت می کند، و با کاهش گستره های شهری ، آلودگی هوای ناشی از تردد اتومبیلها در یک پهنه وسیع را، کاهش می دهد. مبحث مخالف این ادعا، بر این نکته اشاره دارد که تراکم ترافیک ، خود از سوئی آلودگی هوا را افزایش می دهد از سوی دیگر آلودگی سر و صدا، اتلاف وقت و هزینه های اجتماعی دیگری به همراه دارد و به جای دست اندازی به زمینهای کشاورزی اطراف شهرها، فضای سبز درون شهری را می بلعد و کاهش می دهد. هم چنین ادعا می شود که شهر پرتراکم جذابیت اقتصادی منطقه را افزایش می دهد، و موجب شکوفائی واحدهای اقتصادی کوچک و اقتصاد محلی می شود. اما در برابر این ادعا نیز می توان مدعی شد که تراکم زیاد، قیمت زمین را افزایش می دهد، و در نتیجه بهای مسکن و ساختمانهای تجاری به حد غیر قابل تامینی ، فراتر از توان مالی متقاضیان فزونی می گیرد. یا مثلا ادعا می شود که شهر پرتراکم تنوع فرهنگها را به دنبال دارد و کیفیت اجتماعی را بالنده کرده ، تنوع فعالیتها را افزوده و شهری زنده تر، امن تر، و محیطی برابرتر و عادلانه تر ایجاد می کند.ادعای ضد آن این است که تراکم زیاد منجر به افزایش جرایم ، افزایش نابرابری های درآمدی ، و دو قطبی شدن جامعه : ثروتمندها و برخورداران ، و نادارها و محرومان می شود.مثالهای بسیار دیگری از مباحث مثبت و منفی در مورد تراکم وجود دارد.(۲)

همچنین در اجرا و دستیابی به شهر پرتراکم ، موانع و مصائب فراوانی وجود دارد. در برپائی و ایجاد شهرهای پرتراکم ، مشکلاتی از دیدگاه ویژگیهای شیوه های زندگی و تضاد بین منافع راهبردی و ملی از یک سو، و منافع و مزیتهای محلی از سوی دیگر، نیز خودنمائی می کند.(۳)بدینسان ، از دیدگاههائی خاص ، خواسته های اجتماعی و فرهنگی در جهتی خلاف مفاهیم شهر پرتراکم عمل می کنند.

برنامه ریزان محلی از مخالفت ساکنان محلی با اندیشه متراکم سازی (۴) کاملا آگاهند. این آگاهی از طریق مشاهده مقاومت فزاینده گروههای ذینفع در مخالفت با آنچه که تحت عنوان “شلوغ کردن شهر” نامیده می شود حاصل شده است ، این گروهها با شعار “نه در پشت حیاط خانه من ” مقاومت خود را با متراکم کردن شهر نشان می دهند.(۵) اما مسئولان محلی از کجا می دانند که متراکم سازی منافعی را برای پایداری شهر در بردارد، و اگر در اینمورد کاملا مطمئن هستند، راههای فائق آمدن بر آثار منفی مترتب بر متراکم سازی و نیز غلبه بر مقاومت محلی کدامست ؟ از اینروست که مدیران و مسئولان شهری نیازمند ابزار و راههائی نسبت مطمئن برای ارزیابی ، سنجش و پیش بینی پیامدها یا پایداری اقدامات متراکم سازی در محدوده تحت مدیریت خود می باشند. مدیران و مسئولان نیازمند ابزارهائی برای فائق آمدن برنگرانیهای ساکنان محلی درباره سیاستها و اقدامات متراکم سازی اند.

بحثهای شهرهای پرتراکم بر وجود سه مشکل تاکید می کنند، این مشکلات عبارتند از:

· هنوز ادعای پایداری شهر پرتراکم به اثبات نرسیده است ،

· امکانپذیری و پذیرش اجتماعی شهر پرتراکم جای بسی سوال دارد،

· نیاز به ابزار لازم برای حصول اطمینان از موفقیت اجرای شهر پرتراکم مطرح است .

بی تردید برای حل هر یک از مشکلات یاد شده انجام پژوهشهای گسترده تر ضروری است ، لکن برای حل این مشکلات ، نخست باید معانی درست این مشکلات را دریافت . در این نوشته کوشش شده است چالشهای پژوهشی که از بحثهای شهر پرتراکم پدید آمده به دقت مشخص شود. در این نوشتار موضوعات نیازمند تحقیق ، برحسب پیچیدگیهای پایداری شهری و پیچیدگیهای مفهوم شهر پرتراکم ، بررسی شده است . در پی آن محدودیتها، دستاوردها، و نارسائیهای تحقیقاتی موجود در این زمینه مطرح شده است . در پایان رویکرد تحقیقاتی تهیه کنندگان این مقاله در پروژه ای که برای سازمان محیط زیست انجام می دهند ارائه گردیده است . در این پروژه تجربه متراکم سازی توسعه در مناطق شهری آکسفورد بررسی می شود.

پیچیدگی پایداری شهری :

اعلام این مطلب که ترسیم واقعیت هاو مشخصات ” شهرهای پایدار” واجد فوریتی انکار ناپذیر است سخنی بدیهی و تکراری است . با این همه هنوز مفاهیم ماهیت “شهر پایدار” و امکانپذیری آن مورد اختلاف وسیع متفکران در مقوله شهرسازی است . ارزیابی پایداری فرایندهای صنعتی و روشهای تولید انرژی در قیاس با پایداری شهرها مقوله های ساده ای بشمار می آیند، زیرا که یک شهر متشکل از مجموعه ای از نظامهای فیزیکی ، تاریخی ، اقتصادی و اجتماعی است . بهمین سبب برای ارزیابی پایداری شهری کلاف سردرگمی از انواع پیچیدگیها را می باید شناخت و از یکدیگر جدا کرد. موضوعهای زیر شاخصترین پیچیدگیهائی است که پژوهشهای ناظر بر پایداری شهرها با آن روبرو هستند.

تعاریف مختلف واژه پایداری :

رایج ترین مفهوم توسعه پایدار همان است که در کنفرانس سران در شهر ریودوژانیرو به کار گرفته شد. طبق این مفهوم توسعه پایدار توسعه ای است که ضمن آن که به نیازهای کنونی پاسخگوست ، توانائیهای نسلهای آینده را برای پاسخگویی به نیازها و خواسته هایشان به مخاطره نمی اندازد. با این حال “وینتر” مدعی است که اکنون بیش از ۲۰۰ تعریف برای توسعه پایدار وجود دارد.(۶ (

بدین سان اکنون مفهوم توسعه پایدار آنچنان در معرض تفسیرهای گوناگون قرار گرفته که فقدان چارچوبی محکم و عموم پذیرفتنی از دیدگاههای فلسفی و ماهوی ، مشکل اصلی کنونی در این زمینه است.(۷)

گستره وسیع موضوع ها:

توسعه پایدار نگران تهی شدن کنونی کره زمین از منابع است ، لیکن تنها منابع طبیعی نیستند که در مخاطره

قرار گرفته اند، بلکه کیفیتهای دیگر نظیر کیفیت چشم اندازها، میراث فرهنگی ، و آرامش و توانائی مناطق شهری

برای زیست ایمن و سالم نیز در خطر نابودی است (۸)

هدف گذاری برای توسعه پایدار، توجه یکجا به عوامل و مقوله های اجتماعی و اقتصادی همراه با موضوعات مرتبط با محیط زیست طبیعی گریز ناپذیر است ، زیرا که شرایط اجتماعی ناپایدار در نهایت می تواند به شرایط ناپایدار محیط زیست منجر شود. نیجکمپ (۹) وپرلز(۱۰) بر این اعتقادند که یک شهر ناپایدار را می توان از افت جمعیتی ، افت زیست محیطی ، ناکارآمدی نظامهای انرژی رسانی ، کاهش فرصتهای اشتغال ، دفع و مهاجرت فعالیتهای صنعتی و خدماتی ، و عدم تعادل ترکیب اجتماعی – جمعیتی آن تشخیص داد لوت (۱۱)نیز معتقد است که فقر و اختلاف طبقاتی ، و از دست دادن فرصتها و بی احترامی و رنجش خاطر، عدم اطمینان به آینده و تنشهای روانی ، از هم گسیختگیها و ناهنجاریهائی که مردم یک شهر توانائی تحمل آن را دارند دارای محدوده خاصی است ، که گذر از آنها منجر به از بین رفتن رفتارها و هنجارهای درست و روحیه تحمل ناملایمات و بذل رحم و شفقت و هویت جمعی می شود.انجمن بین المللی ابتکارهای محلی محیط زیست (۱۲) تعریفی جدید از توسعه پایدار برای استفاده دولتهای محلی فراهم آورده است . بنابراین تعریف ، “توسعه پایدار” خدمات زیست محیطی و اجتماعی و اقتصادی را برای همگان و بدون هرگونه تهدیدی برای ماندگاری و پایداری نظامهای طبیعی ، دست ساز، اجتماعی – شهری فراهم می کند.(۱۳)

موضوع های متعامل :

هر شهر دامنه وسیعی از موضوعهای مختلف را در برمی گیرد و این موضوعها برحسب ضرورت در تعامل با یکدیگرند. نکته مهم آن که تعامل این موضوعها بایکدیگر از عوامل موثر در پایداری هر شهر بشمار می آیند. تقریب برای همه اقداماتی که بمنظور پیشبرد توسعه پایدار، طراحی و به اجرا گذارده می شوند، عقاید مختلف و تضادهای درونی و برونی متفاوتی پدیدار می شود . برای مثال ممکن است ممنوع کردن تردد وسائط نقلیه در مرکز شهر به منظور کاستن از آلودگی هوا از جنبه پایداری زیست محیطی اقدامی قابل دفاع بحساب آید، لکن همین اقدام به سبب ضربه ای که به کسب و کار مرکز شهر وارد می سازد، دارای آثاری منفی و مضر از دیدگاه پایداری اقتصادی است . یا آن که ممکن است همین اقدام از دیدگاه پایداری اجتماعی نیز فاقد توجیه لازم باشد، زیرا که عدم تردد وسائط نقلیه در شب می تواند منجر به احساس عدم امنیت پیادگان شود. جداسازی موضوعها در گزارش “راهبرد استراتژیک لندن ۱۹۹۵″ مورد نقدی جدی قرار گرفته و نمونه ای بارز از شکست درک درست از تعامل در نظام بهم پیوسته فرآیندهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شهر بحساب آمده است (۱۴) برای ارزیابی پایداری شهری ، می باید شهر در کلیت آن و یکجا در نظر گرفته شود و همه موضوعها مورد توجه و بررسی قرار گیرند.

پذیرش محلی :

ممکن است مسولان اقدامی را در جهت توسعه پایدار بدانند، لکن شهروندان نظری جز این داشته باشند و در واقع پذیرای نظر مسولان نباشند. این نکته به ویژه در جو سیاسی کنونی که به اقتصاد بازار الویت می دهد، واجد اهمیت است . شهر پرتراکم درصورتی پایدار خواهد بود که بتواند شرائط زیست سطح بالائی را برای همه شهروندانش فراهم آورد. براین اساس “برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد” توسعه پایدار را با عبارت “بهبود کیفیت زندگی در محدوده توانائی ظرفیت نظام اکوسیستم ” تعریف کرده است . تجربه های اخیر امید چندانی برای پذیرش شهر پرتراکم به دست نمی دهد. بررسی انجام شده در کشور نروژ توسط “ناس(۱۵) نشان داده است که توسعه شهری متمرکز، که از جمله مشخصات آن ساخت مساکن کم مساحت و ایجاد محدودیت برای تردد خودروی شخصی است ، می تواند از سوی بسیاری از افراد به عنوان سیاستهائی غیرقابل قبول برای محدود کردن آزادی فردی بشمار آید. طرفداران شهر پرتراکم چنین استدلال می کنند که گسترش شمار خانوارهای یکنفره تقاضاهائی را برای مساکن کوچک و پرتراکم و بادسترسی آسان به تسهیلات فراغتی و فرهنگی مرکز شهر بوجود آورده است . بااین همه ، روندهای اخیر در بریتانیا حاکی از آن است که نسبت مساکن ویلائی استفاده کننده از تسهیلات بانکی از حدود ۳۸ درصد در سال ۱۹۹۲ به حدود ۴۴ درصد در سال ۱۹۹۳ افزایش یافته است . درمقابل ، درهمین سالها نسبت آپارتمانهای جدید از حدود ۱۴ درصد استفاده کننده از تسهیلات بانکی به حدود ۷ درصد فرو افتاده است (۱۶) از سوی دیگر به سبب تغییر مستمر معیارهای زندگی و سکونت و نیز تغییر انتظارات افراد، مشکل پذیرش محلی پیچیده تر شده است . از اینرو پویائی عوامل و اثر آن برسیاستهای توسعه پایدار از جمله نکاتی است که باید در نظر گرفته شود.

عدالت اجتماعی :

همانطور که توسعه برای موردی خاص جنبه ای پایدار و برای موردی دیگر واجد جنبه هائی از ناپایداری است ، همانطور هم توسعه می تواند برای بخشی از جمعیت پایداری و برای بخش دیگری ناپایداری بارمغان آورد. برای مثال ، ریس (۱۷)نشان داده است که اثر یک مرکز خرید جدید واقع در خارج از شهر می تواند به ضرر طبقه محروم از خودروی شخصی و به نفع طبقه برخوردار و مرفه تر تمام شود، زیرا که افت کمی و کیفی مراکز خرید محلی و عدم قابلیت دسترسی آسان به فرصتهای جدید خرید می تواند منجر به افزایش هزینه و محدودیت حق انتخاب افراد فاقد خودروی شخصی )که عموم از طبقه کم درآمد می باشند( گردد. استرتون (۱۸) هشدار می دهد که بهم پیوستگیها و تراکم بسیار در شهر می تواند پایانی برکیفیت برابری در شهرهای استرالیا که در آنها تخصیص اراضی برای دارا و ندار به طور نسبی یکسان است ، بحساب آید. استرتون تاکید می کند که اگر دولتهای محلی موفق شوند که تراکم بیشتری را بر شهرهای استرالیا تحمل کنند، این اقدام تاثیر چندانی بر وضعیت مساکن خانوارهای پردرآمد و متوسط نخواهد گذارد، زیرا که این خانوارها خواهند توانست مساکن ویلائی خود را حفظ کنند. تاثیر مهمتر این اقدام بر وضعیت مسکن کم درآمدترین خانوارها متجلی خواهد شد، زیرا که این خانوارها فضای اختصاصی خود را از دست خواهند داد.

انجمن دوستان زمین (۲۰) برعدالت اجتماعی به عنوان یکی از چهار اصل توسعه پایدار تاکید می ورزند(۱۹)و بسیاری افراد دیگر نیز از این نظریه طرفداری می کنند.(۲۱) هر چند همه محققان درباره معنی و مفهوم عدالت اجتماعی نظری یکسان ندارند و بحثهای فراوانی در این زمینه در جریان است ، لکن عموم معتقدند که عدالت اجتماعی معطوف به سیاستهای توزیعی یا اجرائی است که نهایت جامعه را به سمت نوعی تعادل بین طبقات برخوردار و محروم از مواهب طبیعی سوق می دهد(۲۲)تاکید برعدالت اجتماعی ، به لحاظ مشکلات مخاطره آمیزی که افزایش فاصله بین جمعیت برخوردار و غیربرخوردار از مزیتها، برای پایداری زیست محیطی بوجود می آورد، واجد اهمیت است . اکنون این واقعیتی عریان است که محرومیت و فقر از مهمترین عوامل تخریب محیط زیست و تهی سازی منابع طبیعی اند.(۲۳(

تفاوت بین سطوح توسعه پایدار:

پایداری یک شهر در سطوح مختلف – از محدوده یک خیابان تا پهنه یک محله و یا کل شهر – قابل بررسی است .طبق نظر ناس “آثار مصرف منابع و آلودگیهای یک شهر تنها به روستاهای اطراف آن محدود نمی شود، زیرا متابولیسم شهرها به گونه ای است که آثار مهمی را بر محیط زیست جهانی بجای می گذارد(۲۴)” از اینرو ممکن است تضادهائی بین پایداری در سطوح مختلف ، یا بین هدفهای راهبردی و محلی وجود داشته باشد.(۲۵) لوینز معتقد است که “هیچ مکانی نباید برپایه مشخصات مطلق آن ارزیابی شود و برای مثال تنها با ضوابط سطح ملی مقایسه گردد، بلکه هر مکان باید در متن شهر مربوط و در ارتباط با گونه های زیستی آن و چگونگی دسترسیهای جمعیت محلی به آنها مورد ارزیابی قرار گیرد.” علاوه براین ، اقداماتی که برای “پایداری ” محلی خاص طراحی و به اجرا گذارده می شود، آثاری منفی در محلی دیگر بجای می گذارد. بنابراین ارزیابیهای ناظر برپایداری شهری نه تنها باید آثار اقدامات مربوط را بر پهنه شهر و بیشتر از دیدگاههای راهبردی بسنجد، بلکه آثار ناشی از هر اقدام باید در محدوده منطقه و در بعد جهانی نیز سنجیده شود.

پیچیدگی مفهوم شهر پرتراکم :

اجرای مفهوم شهر پایدار و پرتراکم از طریق متراکم سازی ساختمانها از جمله مواردی است که برای دستیابی به شهرهای پایدار پیشنهاد شده است . در بخش پیشین به پیچیدگیهای پایداری شهر اشاره شد، بهمین سبب در این بخش تنها به ارائه خلاصه ای از پیچیدگیهای مفهومی شهر پرتراکم اکتفا می شود. در ارتباط با ارزیابی امکان دستیابی به پایداری از طریق متراکم سازی بررسی موارد زیر ضروری است .

گوناگونی چهره های شهر پرتراکم :

شهر پرتراکم را می توان به گونه های مختلف تعریف کرد، زیرا که این گونه شهرها پدیده ای متجانس نیستند. برپائی یک شهر پر تراکم می تواند از طریق افزایش تراکم ساختمانی ، تغییر در فرم ساخت ، و یا از راه افزایش تراکم فعالیتها، عملی گردد. هر کدام از این فرایندها در بر گیرنده تقدم و تاخر نامحدود در مقوله هائی مختلف است . برای مثال ۱)افزایش تراکم می تواند از طریق توسعه مجدد زمینهای شهری موجود، توسعه جدید بر اراضی آزاد، توسعه پیوسته ، یا تجدید بنا صورت گیرد۲) افزایش تراکم فعالیتها می تواند در نتیجه افزایش شمار ساکنان یا شاغلان یا بازدیدکنندگان از یک ناحیه شهری ، یا افزایش تردد وسائط نقلیه در مسیرهائی خاص و یا دراثر استفاده بیشتر از موجودی اراضی و ساختمانها بوجود آید. علاوه براین ، هر یک از گونه های افزایش تراکم ساختمانی دارای ویژگیهای خاص است ، به طوری که هرکدام باکاربری ، نوع طراحی ، و مقیاس اجرائی رابطه ای مستقیم دارد.

افزایش تراکم از دیدگاه مقیاس زمانی نیز متفاوت است و می تواند طولانی ، یکباره ، کوتاه مدت ، یا مرحله بندی شده و تدریجی باشد.

افزایش تراکم شهرها توسط هریک از این سیاستها گونه های متفاوتی از شهرهای پرتراکم را به دست می دهد. با این همه نظریه و اندیشه شهر پرتراکم را می توان به صور مختلف عملی ساخت ، که در این حالت هر یک از صور آن از دیدگاه معیارهای پایداری که در مبحث قبل به آنها اشاره شد وضعیتی دگرگونه خواهد داشت . برای مثال ، فرض غالب براین است که تراکم فعالیتها، در قیاس با افزایش تراکم توسعه شهر آثار منفی بیشتری در پی دارد، به ویژه اگر تراکم فعالیتها منجر به افزایش ترافیک غیر محلی شود. در مقابل بازسازیهایی که بمنظور آبادکردن اراضی متروک و موات انجام می گیرد و یا عملیات عمرانی که در راستای بهسازی و یا جایگزینی ساختمانهای مخروبه و بی قواره بعمل می آید اقداماتی مثبت و پذیرفتنی تلقی می شود. درهمین حال مردم در برابر پروژه های خرد مقیاس ، تکمیلی ، و پروژه هائی که کمتر بچشم می آیند مقاومت منفی کمتر نشان می دهند. بدینسان باید به تنوع و گوناگونی شهر پرتراکم اذعان کرد.

مشخصات مناطق متراکم :

ویژگیهای مناطقی که در آنها فرایند افزایش تراکم انجام می گیرد عامل دیگر اثرگذار برپایداری و افزایش تراکم است . مشخصات هر منطقه دربرگیرنده ویژگیهای اجتماعی و زیست محیطی آن است . برای مثال ، توسعه شهری و افزایش تراکم در مناطق واجد اهمیت زیست محیطی می تواند از نظر همین دیدگاه)محیط زیست (ناپایدار تلقی شود. در مقابل افزایش تراکم در منطقه ای که دارای اراضی متروک و موات زیاد است می تواند بهبود وضعیت و نیز ارتقاء سطح پایداری اجتماعی و اقتصادی آن را در پی داشته باشد.

مناطق ثروتمند شهر به سبب افت ارزش ملک و مطلوبیتهای محلی بیشترین زیانها را از انجام اقدامات توسعه ای و افزایش تراکم متحمل می شوند و از اینرو بیشترین مقاومت را در برابر سیاستهای افزایش تراکم از خود نشان می دهند. برپایه نظرسنجی که در شهر پرث استرالیا انجام گرفت ثابت شد که به تناسب نزدیکی به مرکز شهر، تایید ساکنان در مورد اقدامات توسعه ای پرتراکم نیز افزایش می یابد. هم چنین نظرسنجی نشان داد که نظر ساکنان جوانتر درمورد اقدامات یادشده مثبت تر است . به سخن دیگر، نظرات ابراز شده در این نظرسنجی حاکی از تنوع رفتارها در برابر افزایش تراکم شهری است . براین اساس محققان نظرسنجی بالا اعلام داشته اند که در محدوده های مکانی مناسب و دربین گروههائی خاص ، اندیشه توسعه مبتنی بر تراکم بیشتر، می تواند بااقبال و پذیرش مردمی مواجه شود.

حد و مرز افزایش تراکم :

همواره این امکان وجود دارد که گونه مشخصی از اقدامات توسعه ای یا محل اجرای آن از پایداری لازم برخوردار باشد، لکن باید توجه کرد که این مقوله بدون حد و مرز نیست . ” راهبردهای توسعه پایدار” در بریتانیا به برنامه ریزان شهری هشدار می دهد که تعیین حد و مرزی برای انجام اقدامات توسعه در مناطق ساخته شده برای پرهیز از بمخاطره انداختن مطلوبیتهای محلی امری ضروری است ، بدینسان حدی از اقدامات توسعه ای در جهت افزایش تراکم را می توان پایدار و تجاوز از آن حد را ناپایدار تلقی کرد. بااین حال میتوان با اتخاذ تدابیری آستانه پذیرش عمومی یا پایداری را بمنظور جذب بیشتر اقدامات توسعه ای به سطحی بالاتر ارتقاء داد. برای مثال ممکن است افزایش تراکم واحدهای مسکونی در منطقه ای خاص فشاری ناپذیرفتنی به شبکه های تامین برق ، آب ، گاز یا فاضلاب منطقه وارد سازد، لکن چنانچه تکنولوژیهای پیشرفته تر برای افزایش ظرفیت شبکه های یاد شده به کارگرفته شود، همواره این امکان وجود دارد که بتوان اجرای اقدامات توسعه ای بیشتری را پیگیری کرد. بنابراین افزایش تراکم فرایندی پویاست ، لکن شناخت درست حد و مرز و آستانه های آن برای پایداری شهرهای پرتراکم بسیار مهم است .

عوامل برون زا:

عوامل برون زا نیز برپایداری شهرهای پرتراکم تاثیر می گذارند. اثرات این عوامل بدین سبب برون زا می باشند که علاوه برتراکم ، در شکل گیری دامنه وسیعی از اقدامات توسعه ای شهر نیز موثرند. برای مثال سیاستگذاریها و مدیریت شهری می توانند در شکل گیری شهرهای پرتراکم موثر واقع شوند. نظام مدیریت می تواند در حل و فصل ناسازگاریها و مغایرتهای ذاتی اقدامات توسعه ای در جهت افزایش تراکم نقشی فعال ایفاکند، یا آن که مقامات محلی می توانند با ارتقاء سطح کیفیت فضاهای عمومی و دسترسی به فضاهای آزاد موجود، زمینه را برای پذیرش توسعه فضاهای باز دیگر فراهم آورند. نیروها و فرایندهای متعدد دیگری نیز وجود دارند که می توانند در امکانپذیری و پایداری شهرهای پرتراکم موثر واقع شوند:(۲۶)

کاهش فعالیت صنایع کارخانه ای .

حومه گرائی در مقابل تمرکز زادئی.

فعالیتها و مکانهای جدید اقتصادی .

تغییرات تکنولوژیک .

روندهای اجتماعی و شیوه های زندگی .

در بررسیهائی که از پایداری یک شهر پرتراکم به عمل می آید، شناخت درست و ارزیابی عوامل برون زا، از اهمیت بسیار برخوردار است .

تحقیقات شهر پرتراکم :

چنان که در مقدمه اشاره شد، انجام تحقیقات درباره سه مقوله مختلف و مرتبط باشهرهای پرتراکم ضروری است . این سه عبارتند از۱) نیاز به آزمون ادعای پایداری در مورد اندیشه شهر پرتراکم ، ۲) آزمون امکانپذیری و پذیرش اجتماعی اندیشه شهر پرتراکم و ۳) ایجاد ابزار لازم برای حصول اطمینان از اجرای موفق شهر پرتراکم . تاکنون تحقیقات گسترده ای در این زمینه ها انجام گرفته و تحقیقات دیگری نیز در دست انجام است . خلاصه ای از نتایج بدست آمده از این تحقیقات در ادامه این مقاله آمده است . تردیدی نیست که قبل از هرگونه اظهارنظر قطعی در مورد شهر پرتراکم ، پاسخگوئی به سوالات پیچیده ای که در بالا مطرح شد ضروری است .

آزمون ادعای پایداری :

توجه و علاقمندی به توسعه پایدار ابعادی بسیار گسترده پیدا کرده است به طوری که طرفداران پژوهش و تحقیق در باب آن ، طیف وسیعی از موسسات آموزشی ، دولتهای سطوح ملی و محلی ، نهادهای سیاسی سطوح بین المللی ، سازمانهای جهانی ، موسسات تحقیقاتی ، و جوامع محلی را در برمی گیرد.

هرچند بخش بزرگی از تحقیقاتی که درباره توسعه پایدار انجام می گیرد، رابطه مستقیمی با موضوع شهر پرتراکم ندارد، لکن نتایج برخی از این تحقیقات دربرگیرنده آثاری ضمنی برای اندیشه شهر پرتراکم است . موضوعات مورد بررسی از طیفی بسیار گسترده برخوردارند و شامل مواردی از قبیل : پایداری در سطوح جهانی ، اکولوژی ، سبزسازی اقتصاد و فعالیتهای تجاری ، کشاورزی و جنگلداری پایدار، جهانگردی پایدار، سبزسازی قوانین زیست محیطی ، پایداری در صنایع انرژی ، و موضوعات ناظر بر اقتصاد سیاسی می گردد. گرچه ممکن است در نگاه اول بین این گونه تحقیقات و اندیشه شهر پرتراکم رابطه نزدیکی دیده و احساس نشود، لکن به سبب آثاری که فرمهای شهری بر موضوعات تحقیقاتی یاد شده بجای می گذارند و در عین حال به لحاظ کمکی که این تحقیقات به شفاف سازی اندیشه شهر پرتراکم می کنند، توجه به نتایج آنها واجد اهمیت است .

از سوی دیگر برخی مطالعات در دست انجام درباره توسعه پایدار رابطه ای نزدیکتر با مسائل شهری دارند. در این مطالعات مسائلی از قبیل : توسعه پایدار از طریق برنامه ریزی کاربری زمین ، ساختمانهای پایدار، انرژی و فرمهای شهری ، حمل و نقل پایدار، پراکنش آلودگیها و فرمهای شهری ، و البته تراکم در دستیابی به پایداری ، مطرح است . اغلب مطالعات یادشده همچنان در مرحله نظری قرار دارند و اثبات آنها نیازمند انجام مطالعات کاربردی و آزمونهای میدانی بیشتر است ، اما اغلب مطالعات کاربردی مسائل مرتبط را به صورت تک بعدی مطرح می کنند و تنها به یکی از ادعاهای ناظر بر شهرهای پرتراکم می پردازند. از این دسته از مطالعات می توان به تحقیقات “نیومن ” و “کن ورثی ” در سال ۱۹۸۹ درباره کاهش تقاضای سفر و تحقیقات اون (۲۷) در سال ۱۹۹۲ درباره استفاده کارآمد از انرژی اشاره کرد. مشکل این گونه تحقیقات نادیده گرفتن سازگاریهای موضوع مورد مطالعه با عوامل دیگر است . برای ارزیابی درست ، عوامل باید یک جا درنظر گرفته شوند و در این ارتباط سهم نسبی هر کدام مشخص شود. انجام این کار مستلزم تعیین اهمیت نسبی هر یک از عوامل مورد بررسی است .

هنوز درباره شهر پرتراکم نظرات متفاوت و بعض متضادی وجود دارد و در فعالیتهای تحقیقاتی هم برای معانی و تعاریف مرتبط با شهرهای پرتراکم اتفاق نظر لازم بوجود نیامده است . بهمین سبب در حال حاضر انجام مقایسه تطبیقی بین مطالعات در دسترس کاری بس مشکل است . برای مثال ، هنوز تفاهم فنی و حرفه ای لازم برای اندازه گیری تراکم فراهم نشده است . بنظر “لاک “(۲۸)بدون فراهم آمدن زبانی مشترک ، تشخیص مولفه های مورد نیاز برای حصول موفقیت در فعالیتهای ناظر برافزایش تراکم و یافتن راهکارهایی که باید پیگیری شوند امری بسیار مشکل است . اکنون وقت آن رسیده که رویکردی جامع و علمی برای ارزیابی مطالعات پراکنده ای که در زمینه تراکم و شهر پایدار انجام می گیرد تدوین شود، زیرا تنها از این طریق می توان به نظری متعادل و علمی در مورد پایداری یا عدم پایداری شهر پرتراکم دست یافت . با توجه به نکات بالاست که هنوز تحقیقات کاربردی و آزمونی نتوانسته اند پایداری یا ناپایداری شهر پرتراکم را بدون چون و چرا به اثبات برسانند و بهمین سبب نیز اختلاف نظر شدید بین طرفداران و مخالفان این اندیشه همچنان ادامه دارد، و انجام تحقیقات بیشتر در این مبحث ضروری است .

آزمون امکانپذیری شهر پرتراکم

اکنون نتایج تحقیقات بسیاری که در مورد پذیرش هدف پایداری در جوامع مختلف انجام شده ، در دسترس است . این پژوهشها شامل بررسی درک عمومی از توسعه پایدار و ارزشهای ناظر برآن ، ظرفیت مشارکت جوامع و مردم سالاری در ایجاد تغییرات ، پتاسیل و توان موسسات در اجرای توصیه ها برای شهر پایدار، اهمیت و پایندگی تغییرات در شیوه زندگی ، و نقش آموزشهای زیست محیطی می گردد. می باید به اجرا درآمدن برنامه ۲۱ ریودوژانیرو را از جمله محرکهای انجام تحقیقات در زمینه نقش فعالیتهای زیست محیطی مردمی برشمرد. بی تردید همه فعالیتهای تحقیقاتی یاد شده می توانند در تبیین بهتر اندیشه شهر پرتراکم – که از جمله موضوعات و مسائل توسعه پایدار است – نقشی موثر داشته باشند.

در عین حال اکنون تحقیقاتی هم که به طور مشخص امکانپذیری شهر پرتراکم را بررسی می کند در جریان است . برخی از این تحقیقات بر امکانپذیری افزایش تراکم در شهرها متمرکز شده اند. برای مثال ، دستور کار یکی

از این تحقیقات که برای وزارت محیط زیست بریتانیا انجام می شود،(۲۹) بررسی موانع اصلی توسعه اراضی شهری و راهکارهای افزایش شمار واحدهای مسکونی در مناطق شهری است .

ایجاد ابزار مدیریتی مورد نیاز برای شهر پرتراکم

مسولان برنامه ریزی محلی باید بتوانند اقدامات توسعه شهری را از دیدگاه پایداری ارزیابی کنند و در عین حال سیاستهائی را که منجر به پایدارترین فرمهای شهری می شود ارائه نمایند. مسولان یاد شده باید بدانند که کدام گونه از افزایش تراکم و شدت استفاده از زمین واجد بیشترین پایداری برای محله ای خاص است و کدام دسته از سیاستها آثار منفی بر توسعه پایدار شهری دارند. علاوه براین ، آنها باید حد و مرز اقدامات توسعه ای را بدرستی بشناسند و این بدان معنی است که می باید روشی برای تعیین ظرفیت تراکم درهر محل در اختیار داشته باشند. مقایسه تطبیقی پژوهشهائی که شهر پرتراکم را به نقد و آزمون کشانده اند می تواند شواهد و راهنمائیهائی لازم را درباره اجرای گونه های موفق افزایش تراکم در شهرهای معین و یا نقاط خاصی از شهرها ارائه کند، لکن باید توجه کرد که به طور معمول این شواهد از شفافیت و صراحت لازم برای به کارگیری در همه شرائط برخوردار نیستند. بهمین سبب ارزیابی مورد به مورد هر اقدام همراه با ارزشیابی مستمر آن از جمله ابزار بسیار مهم است .

در اجلاس سران کشورها در شهر ریودوژانیرو، شرکت کنندگان برضرورت تدوین شاخصهائی که بتوانند ۱٫ داده های لازم را برای توسعه پایدار در اختیار تصمیم گیرندگان سطوح مختلف بگذارند و ۲٫ به نظامهای فراگیر زیست محیطی و توسعه پایدار خود تعادلی (۳۰)یاری رسانند تاکید کردند.

اکنون سازمانهائی چون برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD،واتحادیه اروپا، مطالعاتی را برای تدوین شاخصهای یاد شده در دست تهیه دارند.

نتیجه گیری :

این مقاله با این نکته آغاز شد که گام نخست برای حل و فصل هر مشکل درک درست آن است و مشکلی را که در این مقاله به آن پرداخته ایم مشکلی بس بزرگ و مهم است .

این مشکل را می توان این چنین بیان کرد: چگونه می توان از طریق بهره گیری از اندیشه شهر پرتراکم به پایداری شهری دست یافت . در این مقاله بحث ناظر بر مشکل پایداری شهری تا حدودی شکافته شد و نشان داده شد که مشکل یاد شده در برگیرنده دامنه وسیعی از موضوعاتی است که نه تنها در تعامل یکدیگر و در سطوح مختلف عمل می کنند بلکه بربخشهای مختلف جمعیت نیز آثار متفاوتی بجای می گذارند: شهر پرتراکم باید ازجنبه های عملی امکانپذیر و از جنبه های نظری مفید باشد. این که شهر پرتراکم چگونه می تواند انتظارات مرتبط باپایداری را پاسخگو باشد مساله ای است بس پیچیده ، که بخشی از پاسخ آن را باید در رابطه بین فرم شهر و مکان افزایش تراکمها، گستره افزایش تراکمها و سیاستها، مدیریت و سایر زمینه های سیاسی ، اجتماعی – اقتصادی جستجو کرد.

مطالعات و تحقیقات در زمینه شهر پرتراکم ، و حتی بیش از آن ، تحقیقات توسعه پایدار، دارای شعب و شاخه های بسیار زیادی می باشند. بحث شهر پرتراکم جدا از سایر مباحث توسعه پایدار قابل دفاع نیست . بهمین سبب قراردادن این بحث در چارچوب تحقیقاتی گسترده تر که دامنه ای تفصیلی از موضوعات مرتبط را دربردارد واجد اهمیت است . برای مثال برای پاسخ به این سوال که آیا شهر پرتراکم می تواند راه حلی قابل توجه و عملی برای دستیابی به پایداری تلقی شود، باید با گزینه های دیگر مقایسه شود، زیرا ممکن است گزینه های دیگر موثر باشند. تردیدی نیست که آموزش و بحث و گفت و شنود در این زمینه محور اصلی بدست آوردن درک بهتر از این مقولات است . درعین حال باید پذیرفت که ایجاد آینده ای پایدارتر برای کره زمین در گرو همکاری و همیاری جهانی است و برای تحقق آن ، پخش و در اختیارگذاردن و یا ادغام یافته های علمی رشته های مختلف دانش بشری امری ضروری است . بهمین سبب باید برتاکید عصر حاضر بر فردیت و فرد نگری که از ویژگیهای جهان پسامدرن(۳۱) است غلبه کرد.

خوشبختانه در این جهت گامهائی برداشته شده است . موسسات تحقیقاتی تشکیل گروههائی را برای بررسی مقوله های مرتبط با پایداری آغاز کرده اند. یکی از موسسات فعالیتهائی را در جهت پیشبرد تحقیقات چند رشته ای که می تواند به دولتهای مرکزی و محلی و بخشهای متفاوت اقتصادی یاری رساند آغاز کرده است . در این فعالیت تحقیقاتی ، پیچیدگیهای موضوع مورد بحث از طریق تاکید بر رابطه بین تکنولوژی ، خواستهای شهروندان و گزینه های سیاسی بررسی و مطالعه می شود. کنفرانسهای متعددی نیز برای توزیع اطلاعات مرتبط با موضوعات پایداری در فراسوی مرزهای ملی برپا شده است و شمار قابل توجهی از مجلات تخصصی به طرح اطلاعات و یافته های فعالیتهای تحقیقاتی توسعه پایدار می پردازند.

با این همه برای دستیابی به موفقیتهای بیشتر، گسترش هر چه بیشتر گفتگوها و تبادل اطلاعات مرتبط با مقوله پایداری ضروری است . برای افزایش بازده گفتگوها و تبادل اطلاعات ، ایجاد زبانی مشترک و تعاریفی مشترک برای هدفهای پایداری ضروری است . درغیاب تفاهم لازم در مورد هدفها، دستیابی به راه حل مشترک و پذیرفتنی عملا غیرممکن است .

گفته می شود که راه حل ساده برای مشکلات پیچیده وجود ندارد. بهمین سبب نیز تحقیقات در زمینه شهر پرتراکم پرداختن به پیچیدگیها را آغاز کرده است . با این همه ، هنوز باید تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام داد و مهمتر آن که این تحقیقات باید از هماهنگی بیشتر با یکدیگر و از ساختار کاملتر برخوردار شوند. مشکل مورد بحث را نمی توان ساده کرد و یا آن که امیدوار بود که خودبخود حل شود. اما اگر تحقیقات ، بادرک بهتری از مشکل انجام گردند، می توان امیدوار بود که دستیابی به هدف پایداری شهری نزدیکتر گردد. اگر سیاست را هنر ممکن کردن ناممکن بدانیم ، باید تحقیقات را هنر بیان و حل مشکل نام گذاری کنیم. (۳۲)

——————————————————————————–

پانوشت ها:

۱- The Compact City and Urban Sustainability:

Conflict and Complexities.Elizabet Berton, Katie Williams and Mile Jenks, 1996 Compact City

۲-Berehny 1992

۳-Kenworthy 1992

۴-Intencification

۵-Cheshire 1992

۶-Winter 1994

۷-Tate 1994

۸-Connelli 1995

۹-Nijkamp

۱۰-Perrels

۱۱-Levett

۱۲-The International 1995 Council of Local Environmental Initiatives.

۱۳-Pinfield

۱۴-Levett 1995

۱۵-Naess 1993

۱۶-Stewart 1994

۱۷-Ress 1995

۱۸-Stretton

۱۹-Friend of Earth

۲۰-Epkin/et al 1991

۲۱-Blowers 1993, Smith 1994

۲۲-Laws 1994 , Shelocl 1990

۲۳-Holmbergetal 1991

۲۴-Naess 1993

۲۵-Lewins

۲۶-Kivell 1993

۲۷-Owen 1992

۲۸-Lock 1995

۲۹-Halcrow Cox, Falk Rudlin1995

۳۰-Self-Regulating Sustainability

۳۱-Post Modern

۳۲-Sir Peter Medawar