حاشیه نشینی و ایجاد مناطق محروم شهری، علل پیدایش و راهکارهای موجود

حاشیه نشینی و ایجاد مناطق محروم شهری، علل پیدایش و راهکارهای موجود
در جهان صنعتی امروز پدیده مهاجرت، حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی در اطراف شهرهای بزرگ و مناطق محروم شهری امریست اجتناب ناپذیر و از جمله چالشهای مهم فراروی مدیریت شهری است.

در دهه های اخیر، شهرسازان، جامعه شناسان و صاحبنظران مدیریت شهری در سدد سامان دادن به این مشکل برآمده و به روشهای گوناگون با آن برخورد شده است. در برخی کشورها از جمله فیلیپین، اندونزی، مالزی، برزیل و تایلند با استفاده از روش توانمند سازی، بهره جستن از اعتبارات جهانی، تخصیص بخشی از اعتبارات ملی به این مهم، جلوگیری از مهاجرت بی رویه از طریق عمران و آبادانی روستاها، در مهارکردن این پدیده توفیقاتی داشته اند.
در امر حاشیه نشینی، در شهرهای مختلف جهان دیدگاهها و نظریه های کارشناسی مختلفی مطرح است:
ـ مهاجرت به شهرهای بزرگ، امریست اجتناب ناپذیر
ـ به خاطر هزینه های بالا در شهر تعداد زیادی خانواده ها در خارج شهر زندگی می کنند که برای کار و درآمد به شهررفت و آمد دارند.
ـ بحث فقر و درصد درآمد مردم، در همه شهرها مطرح است.
ـ استفاده بهینه از زمین و نظارت بر محیط زیست از عوامل مهم یک مدیریت خوب شهریست.
ـ بدون مدیریت واحد و همآهنگی کامل مدیران و دست اندرکاران، رسیدن به یک هدف و انجام یک کار مهم در شهر، میسر نیست.
ـ آسیا مرکز شهر شدن در دنیاست، مزارع کم می شوند و شهرها توسعه می یابند.
ـ از یک آسیائی که بپرسید زمین چیست می گوید پول و سرمایه، ولی از اروپائی که سئوال کنید می گوید محیط زیست.
ـ شهرهای سالم، شهرهائی هستند که مزارع سالم داشته باشند، این مزارع می توانند جذب کننده منابع اقتصادی باشند.
ـ برای کاهش فقر، پروژه های اقتصادی به بخشهای فقیر نشین اختصاص داده شود.
ـ هدفمند کردن خانواده های فقیر
ـ و …
مهاجرت عمدتا‌ برای بدست آوردن کار و امکانات اولیه زندگی صورت می گیرد، از اینرو درکلانشهرها باید اشتغال زائی، تهیه مسکن، امنیت، بهداشت، تعلیم و تربیت در سطح بالائی وجود داشته باشد.
در بعضی کشورها با احداث برجهای مرتفع، واحدهای مسکونی حدود ۱۲ متر مربع برای یک خانوار (حداکثر ۳ نفره) اختصاص داده شده
و در برخی دیگر، از محل اخذ عوارض واحدهای مسکونی ویلائی بزرگ، و کمک دولت، به احداث خانه های کوچک پرداخته و در کشورهای دیگری بعلت کمبود زمین و کثرت جمعیت، تعداد زیادی خانواده ها در حاشیه خیابانها و معابر و حتی زیر پلها اسکان گرفته اند.
در طراحی مجموعه ها معمولا ‌نامرغوبترین قسمتها برای کم درآمدها در نظر گرفته می شود و مهاجرین در قسمتهای خاص ایزوله می شوند؛ و اینکه دولت مستقیما برای کم درآمدها خانه می سازد خود همین موضوع باعث ایزوله شدن محل از نظر فرهنگ، بهداشت و … می شود. و دیگر اینکه نیازها بر اساس محله ها نیست مثلا ‌در مالزی در یک محله ۹۰۰۰ واحد مسکونی توسط دولت ساخته شده ولی کسی حاضر به اسکان در آنجا نیست.

کامبل از بانک جهانی می گوید:
در جهان امروز شهرها عمدتا‌ نمی توانند مخارج خودشان را تامین کنند و اکثرا ‌از کمکهای دولت مرکزی بهره مند می گردند؛ این کمکها در حال حاضر بصورت متوسط ۴۰ درصد است.
در خیلی کشورها یکی از اولویتهای مهم، رسیدگی به مسکن محرومان و خانواده های کم درآمد است و حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد توسعه شهر ها مربوط به این قشر از جامعه است.
درکشور ما با عنایت به اهمیت تامین مسکن ارزان برای اقشار محروم و آسیب پذیر و فرهنگ برگرفته از اعتقادات و باورهای اسلامی حدود دو ماه پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در۲۱ فروردین ۱۳۵۸ توسط معمار بزرگ انقلاب حضرت امام (ره) فرمانی صادر و برآن مبنا ضمن افتتاح حساب ۱۰۰ و تاسیس نهاد بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، از همه کسانیکه توان مالی داشتند؛ مالکین بزرگ، صاحبان سرمایه، مصالح، دولت اسلامی و… برای رفع این معضل اجتماعی دعوت بعمل آمد و از این طریق اقدامات و خدمات فراگیر و مؤثری در شهرها، روستاها و مخصوصا مناطق محروم انجام گرفت.

متاسفانه با شروع جنگ تحمیلی و پرداختن به نیازمندیهای ویژه، تدریجا این مسئله مهم کم رنگ و نتیجتا ‌سکونتگاههای غیررسمی و حاشیه نشینی قوت گرفت و با سرعت توسعه یافت و این نیاز اولیه خانواده که از طریق قانونی و معیارهای دینی و اخلاقی تامین می شد، از طرق خلاف قانون و عرف انجام گرفته و همچنان در حال توسعه است. و اکنون در شهرهای بزرگ مخصوصا ‌کلانشهر مشهد حاشیه نشینی به عنوان یک معضل بزرگ شهری مطرح است. هر چند مطالعات و اقداماتی در این راستا انجام گرفته و طرح توانمند سازی توسط دولت محترم مطرح است؛ ولی پاسخگو نیست و اگر با سرعت با این پدیده برخورد جدی و ریشه ای بعمل نیاید در آینده ای نه چندان دور این نقاط به کانونهای بحران تبدیل خواهند شد.

علل عمده پیدایش حاشیه نشینی و مناطق محروم:
در شهرها و سکونتگاههای شهری و روستائی به تناسب رشد طبیعی جمعیت، در قالب طرحهای جامع و هادی، توسعه کالبدی انجام و توسعه شکل می گیرد. این توسعه اصولی، و مبتنی بر انجام مطالعات و آینده نگریهای منطقی و علمی است ولی در بسیاری از شهرها این توسعه بصورت طبیعی انجام نمی شود و به علل گوناگون از جمله موارد زیر دستخوش تغییر و تحول می شود:
۱- عدم دسترسی خانواده های کم درآمد و زوجهای جوان به مسکن مناسب و دلخواه (از نظر وسعت، قیمت و موقعیت) در داخل بافت شهری، و امکان تامین این نیاز واقعی در حاشیه شهر و یا نقاط خاص، با قیمت ارزان و بدون گذر از پیچ و خمهای اداری و قانونی باعث رانده شدن و جذب آنان در این مناطق می گردد.
۲- مهاجرت از سایر نقاط، بویژه روستاها و شهرهای کوچک، بعلت عدم وجود تعادل در امور فرهنگی، اقتصادی، زیست محیطی و …
بخصوص در خشکسالیهای چند سال اخیر، و عمدتا بعلت تنگناهای شدید اقتصادی و معیشتی و عدم امکان تامین خواسته مشروع و منطقی آنان در محدوده شهر، به ناچار ضمن گذر از خط قرمز و مخدوش نمودن هویت خانوادگی و اجتماعی خود بصورت غیرقانونی و خلاف در حاشیه شهر، اسکان گزیده به منظور تامین معاش به هرگونه سختی و مشقت تن می دهند، و عمدتا کیفیت و چگونگی محل سکونت برای این قشر اهمیت چندانی ندارد.
۳- در کلانشهر مذهبی مشهد، علاوه بر عوامل یاد شده عده کثیری با هدف مجاورت در کنار مضجع منور حضرت علی بن موسی الرضا (ع) ضمن پذیرفتن سختیها و مشکلات، از نقاط مختلف کشور به این شهر مقدس روی آورده و در ردیف مهاجرین قرارمی گیرند.

چگونگی فرم گرفتن زندگی در حاشیه شهر:
با توجه به عوامل ذکر شده در قبل (رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت به صورگوناگون) و کمبود مسکن متناسب با توان و نیاز متقاضیان، مخصوصا اقشار آسیب پذیر و کم درآمد، این افراد برای تامین سرپناه با استفاده از راه حلهای ممکن و سهل (نه قانونی و منطقی) اقدام می نمایند.
برخی مالکین بزرگ یا واسطه های آنان، اراضی با ارزش و استراتژیک کشاورزی و باغات غیرقابل تفکیک و واگذاری را بصورت خلاف به قطعات کوچک تبدیل و با قیمت ارزان در اختیار متقاضیان محروم قرار داده و شبانه تعدادی آلونک های غیرمقاوم در این اراضی قارچگونه می رویند و زندگی توام با خلاف در آنها آغاز می شود.
تدریجا با توسعه این سکونتگاههای غیررسمی و نامطمئن نقاط جمعیتی جدید در حاشیه شهرها شکل گرفته و مالکین یاد شده ضمن گذر از انجام عمل ناممکن تفکیک اراضی زراعی و باغات و کسب درآمدهای کلان و نامشروع، متقاضیان درمانده را در مقابل قانون و دستگاهای اجرائی قرارمی دهند.
در حاشیه شهر مشهد حدود هفتصد هزار نفر جمعیت غیررسمی در حال گذران زندگی هستند و این جمعیت بیش از جمعیت بعضی استانهای کشور بوده و همچنان رو به فزونیست و مشکلات و ناهنجاریهای غیر قابل تصوری را برای شهر و شهروندان و مدیران شهری بوجود آورده و در آینده نیز فزونی خواهند یافت.
در فرآیند این توسعه ناخواسته یک اتفاق تلخ و ناگوار دیگر اما پنهان رخ می نماید و در حال وقوع است:
در گستره کشور ما با توجه به مشخصات اقلیمی و جغرافیایی، قسمت اعظم سرزمین ما را کوهها، تپه ها، دریاچه ها دریاها، رودها، رودخانه ها و… و قسمت عمده ای را اراضی کویری و شوره زارها شکل داده و قسمت محدودی، اراضی با خاک زراعی و مناسب کشاورزی به شکل مزرعه، مرتع، جنگل و… وجود دارد که متاسفانه هر سال سطح قابل توجهی از این اراضی با ارزش به کویرتبدیل شده و از سطح اراضی کشاورزی کاسته می شود.
در حوادثی نظیر خشکسالیهای ممتد، بروز سیل، طوفان و… نیز زمینهای کشاورزی، تخریب شده و خاک گرانبهای زراعی به پشت سدها، آب بندها و سایر نقاط، پراکنده و زمینی باقیمانده غیرقابل کشت و بر سطح کویر افزوده می شود. در توسعه شهرها و روستاها غالبا اراضی کشاورزیست که به لحاظ مسطح بودن و راحتی کار، به آجر، بتون، آسفالت و … تبدیل می شوند و در این راستا، اقدامات مخرب زمین خوران و دلالان اقتصادی این تبدیل را فزونی می بخشد. نکته بسیار مهم و تکان دهنده و اتفاق تلخ و ناگوار در این پروسه تبدیل، آنست که زمینها بدست غارتگران (خودی و غیرخودی) تخریب و به اصطلاح تغییرکاربری می یابند و برای تبدیل مجدد آن به زمین کشاورزی و قابل کشت به هزاران سال وقت نیاز است. (در نوعی از خاک حدود ۲۴۰۰۰ سال وقت نیاز است) به بیان ساده تر، تبدیل مجدد این اراضی به کشاورزی تقریبا غیرممکن است.

خلاصه: جمعیت ما رو به فزونیست و هر چند ده سال دو برابر می شود (به تناسب نرخ رشد جمعیت)‌ در نتیجه نیاز به غذا و قوت لایموت به تناسب جمعیت رو به فزونی است. زمینهای کشاورزی و حاصلخیز، به علل ذکر شده رو به کاهش است و این معادله غیرمتعادل اگر استمرار داشته باشد تامین غذا، آب و خلاصه زندگی را برای نسلهای آینده با خطر جدی مواجه نموده و استقلال کشور را مورد تهدید قرارمی دهد.

راه حلهای ممکن (پیشنهادی):
با توجه به وجود تجارب مفید، نیروهای متخصص و کارآمد و پتانسیل های موجود در کشور، بخصوص با تکیه بر دستورات الهی و مبانی دینی و اعتقادی اقدامات بشرح زیر ضروری به نظر می رسد:
۱- بازنگری طرحهای جامع و تفصیلی شهری، به منظور پیش بینی فضاهای مناسب برای تولید مسکن کوچک، مقاوم و ارزان قیمت برای زوجهای جوان، خانواده های کم درآمد و… به فرموده مقام معظم رهبری، برای اقشار آسیب پذیر باید خانه ای کوچک ولی مقاوم و مجلل ساخته شود.
این فضاها می تواند در داخل بافت شهری به صورت بلند مرتبه سازی و یا در حاشیه شهر به صورت برنامه ریزی و هدایت شده تامین شود و همانطوریکه قبلا اشاره شد باید از ایزوله کردن این سکونتگاهها مجدانه اجتناب ورزید.
۲- رسیدگی و گسترش عدالت اجتماعی به روستاها و شهرهای کوچک و ایجاد تعادل در نقاط مختلف از نظر فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی و… هر چند که بعد از انقلاب اسلامی؛ اقدامات مؤثری در روستاها و مناطق محروم بعمل آمده ولی هنوز اختلاف سطح زندگی در نقاط مختلف بسیار زیاد است.
۳- روی کرد مدیران شهری و برنامه ریزان به توسعه عمودی و بلند مرتبه سازی در حد ممکن؛ ضمن تامین فضاهای خدماتی (‌مدرسه، معابر، فضای سبز و …) و حفظ اراضی با ارزش کشاورزی و باغات در داخل و خارج از بافت شهری در این زمینه، به نظر می رسد ضمن تامین فضاهای خدماتی، میزان تراکم و بلند مرتبه سازی را به تناسب مقاومت زمین و سایر عوامل مؤثر، به میزان قابل توجهی می توان افزایش داد و از توسعه افقی و گسترش سطحی به قیمت حفظ زمینهای مزروعی و زندگی نسلهای آتی جلوگیری نمود.
۴- تبدیل و تحول بافتهای فرسوده و محله های محروم شهری از طریق توانمند سازی با همکاری دستگاههای ذیربط، که خوشبختانه این تجربه از دیرباز در بازسازیهای مناطق سانحه دیده کشور وجود دارد.
۵- ایجاد اشتغال مولد برای ساکنین این مناطق در داخل و خارج بافت شهری. ضمنا‌ با توجه به هزینه پائین زندگی، نیروی کار ارزان در این مناطق، تولید با هزینه کم را می توان از این مناطق برای بافت شهری و سایر نقاط تامین نمود.
۶- به رسمیت شناختن و هویت دادن به ساکنین این محله ها و زدودن مهر خلاف از پیشانی آنان و به حساب آوردن این مناطق به عنوان مناطق رسمی و قانونمند جامعه شهری.
۷- شهرداری مشهد با توجه به تاسیس سازمان زمین و مسکن مصوب شورای اسلامی شهر با همکاری دستگاههای اجرایی ذیربط، ضمن پیگیری اصلاح طرح جامع و تفصیلی شهر، نسبت به شناسایی و تملک اراضی غیرکشاورزی و مناسب اقدام و پس از تهیه طرحهای مورد نظر و سیاستگذاری، با همکاری دستگاههای ذیربط و با استفاده از اعتبارات مربوطه نسبت به تولید واحدهای مسکونی مناسب اقدام و با شرایط خاص و سهل در اختیار متقاضیان واجد شرایط قرار دهد.
۸- جریان مهاجرت به شهر و اسکان در داخل بافت و یا حاشیه بصورت کنترل شده و قانونمند انجام پذیرد.
۹- پس از انجام مراحل یاد شده و فراهم ساختن زمینه اسکان رسمی و قانونمند در شهر و حاشیه آن، با هرگونه قانون شکنی و تجاوز به اراضی مزروعی و… با شدت برخورد قانونی بعمل آید.
۱۰- به منظور تامین منابع مالی مورد نیاز برای اجرای زیرساختها و فضاهای خدماتی و نیز مساعدت در اجرای توانمند سازی و یا احداث مجتمع های مسکونی، با عنایت به زمینه های فرهنگی، اعتقادی موجود در جامعه و باور دولت مردان و مدیران ارشد کشور و استان به پرداختن به این امر مهم، از محل کمکهای مردمی و خیرین (حساب ۱۰۰ حضرت امام، کمیته امداد حضرت امام و…)‌ اعتبارات دولتی، تسهیلات بانکی ارزان و کمکهای بانک جهانی می توان استفاده نمود.
امید است با یاری حق تعالی و به برکت مضجع شریف حضرت علی بن موسی (علیه آلاف التحیه والثناء) و عنایت دولت محترم به ویژه ریاست محترم جمهوری منتخب و همت مدیران شورای اسلامی شهر و شهردار پرتلاش، ضمن تعمیم عدالت اجتماعی در گسترده میهن اسلامی، مشهد الرضا این اولین کلانشهر مذهبی- ملی کشور، شهری در شان آن امام همام و زائرین معزز بارگاه ملکوتیش باشد. انشاءا…
مهندس حیدری – عضو شورای اسلامی شهر مشهد