شهرهای مجازی : رویکردی نو در برنامه ریزی شهری

مقدمه
وجه مشخصه جامعه معاصر ،تحولات فراوان و افزایش فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در مقیاس جهانی است.یکی از نیروهای پیش برنده این امر،جهانی شدن یا انقلاب فناوری است،که معمولا حول محور فناوری اطلاعات و ارتباطات متمرکز شده است.ICT زیرساخت لازم جهت تبادل فوری اطلاعات در فاصله های طولانی را فراهم می سازد.محدودیت های فاصله می تواند با کاهش در محدودیت های زمانی از بین برود.سرمایه داری، فناوری های اطلاعات را برای عملیات در مقیاس جهانی و در زمان وقوع استفاده می کند.به علاوه،اقتصاد بر اطلاعات و پردازش اطلاعات تاکید می ورزد.اطلاعات جهت تولید اطلاعات جدید،بکارگرفته می شود و دانش نیز به عنوان یک مواد خام و همچنین به عنوان یک محصول در نظر گرفته می شود.مانوئل کاستلز اقتصاد جدید را به عنوان اقتصاد اطلاعاتی معرفی می کند. مفهوم «اطلاعاتی» به سازمان ویژه ای اشاره دارد که بوسیله آن تولید،پردازش و انتقال اطلاعات منبع اساسی برای بهره وری و قدرت به شمار می آید.

در عصر اطلاعات شهرهای مجازی به عنوان پدیده ای جدید ظهور یافته اند که در حال طی کردن مسیر تکاملی خود می باشند.همچنانکه بحث خواهد شد بسیاری از پژوهشگران فضای الکترونیکی را به عنوان شکل جدید فضای عمومی در نظر گرفته اند که در آن تعامل میان افراد فارغ از مسائل موجود در فضای فیزیکی و شهرهای پراکنده امروزی است.

امروزه،گونه های مختلفی از «اجتماعات مجازی» در حال افزایش هستند،هنگامی که افراد به اینترنت وصل می شوند،اشتراک گذاری فضای مجازی را آغاز می کنند، این فضا امکان ارتباط غیر حضوری را برای افراد فراهم می سازد.و در واقع ارتباط حضوری و رو در رو وجه مشخصه فضاهای فیزیکی است. در این مقاله فرض بر این است که ابتکارعمل شهر مجازی به عنوان محصول یک فناوری بی طرف در نظر گرفته نشده است،بلکه مجموعه ای از عوامل اقتصادی و اجتماعی در شکل گیری آنها تاثیر گذارند که باید به دقت مطمح نظر قرار گیرند.

شهرهای مجازی
IT برای شهرها و جوامع به صورت یک امر عادی تبدیل شده است. اکثریت این ابتکار عمل ها شهر «دیجیتالی» یا «مجازی» نامیده می شود زیرا آنها نمایندگان مجازی شهرها،مناطق یا جوامع فیزیکی هستند که توسط ICT ها ایجاد شده اند.

اگرچه هنوز اجماعی در مورد مفهوم شهرهای مجازی وجود ندارد. اما اکثر تلاش ها برای توصیف این پدیده نظری و بسیار استعاری است و فقط اندکی از این تلاش ها به اثرات پیچیده آنها رسیدگی می کند در حالیکه برخی از ابعاد مهم آن را نادیده می گیرند. برای نمونه ،برخی از تحقیقات در مورد شهرهای مجازی تنها به ابعاد طراحی وب سایت شهرها در اینترنت می پردازد، در حالیکه سایر مطالعات به واقعیت مجازی (VR) یا مدل سازی سه بعدی(۳D) احتمالات برای شبیه سازی شهر توجه می کند. باید توجه شود که مفهوم شهرهای مجازی به وب سایت ها یا آزمایش های(تجارب)VR محدود نمی شود. در نتیجه،یک ابهام شناخت شناسی واضح در مورد موضوع شهرهای مجازی وجود دارد که باید روشن شود.

پدیده شهرهای مجازی نمی تواند به کاربردهای ساده فناوری برای شبیه سازی های کامپیوتری (به ویژه توسعه سیستم های CAD –طراحی به کمک کامپیوتر) و طراحی وب در اینترنت محدود شود.برخی تصور می کنند که شهرهای مجازی محصول فناوری است در حالیکه مجموعه ای از عوامل اقتصادی و اجتماعی نیز در شکل گیری آنها تاثیر می گذارد. در حقیقت ، منافع و علایق جامعه( اجتماع ،بخش خصوصی و عمومی) باعث ایجاد شهرهای مجازی می شود،که مقصد و مشارکت انواع مختلف کاربران را در بر می گیرد.همچنین آنها گونه های متنوعی از نمایندگی در فضای الکترونیکی(طراحی وب،معماری اینترانت،شبیه سازی های کامپیوتری و…)را بهمراه دارند و ابعاد مختلف واقعیت شهری را تحت تاثیر قرار می دهد،شامل ابعاد فضایی مرتبط با مکان،حمل و نقل، زیر ساختار،موضوعات مرتبط با زمین و غیره.بنابراین:

* شهرهای مجازی باید به عنوان چیزی بیش تر از ابعاد منفرد همانند نمایندگی های-وب یا وب سایت ها در اینترنت در نظر گرفته شود.
* آنها پدیده های پیچیده ای هستند که مستلزم منافع مدنی و تجاری ،کاربران ،زیر ساخت همچنین طراحی وب و فضای فیزیکی است.
* شهرهای مجازی،شهرهای ICT هستند- یعنی بوسیله فناوری های ICT توانمند شده اند- و موثرترین ادبیات موجود را بکار می گیرند.

نتیجه ای که از پیدایش فضاهای الکترونیکی می توان داشت این است که در حال حاضر آمیزه ای از شیوه های مختلف و فضاهای آن لاین وجود دارد که هریک از آنها کاربرد و نقش خاص خود را دارا می باشد.لایه های گوناگون فضا مکمل همدیگر هستند و فضای الکترونیکی را به عنوان یک کل تشکیل می دهند(شکل۱).

بیشتر قسمت فیزیکی این ترتیب فضایی بر روی همان جغرافیای معمولی دنیای واقعی قرار می گیرد که پایه و اساسی برای سایر فضا ها است.سپس وارد بُعد فیزیکی فضای IT می شود که شامل زیر ساخت اینترنت می شود همانند فیبر نوری و شبکه های ماهواره ای.سومین لایه شامل فضای استعاری است همانند محتواهای چند رسانه ای و هایپرلینک ها.مجددا وجود آنها به شبکه فیزیکی بستگی دارد،ولی ساختار فضای وب کاملا توسط چارچوب توپولوژی آن تعیین می شود.سرانجام شهرهای مجازی سه بعدی و فضاهای مجازی در لایه ی بالایی قرار می گیرند.آنها همانند دنیای واقعی ظاهر می شوند و قوانین حرکت رایج در شهرهای مجازی متفاوت از سایر فضا ها است.

پیش فرض اصلی ما این است که شهر مجازی یک بخش مهم از اکثر شهرهای معاصر است. در این حالت شهر مجازی به عنوان یک عنصر جدیدی در نظر گرفته می شود که عناصر سنتی را برای تشکیل ساختار پیچیده واقعیت شهری معاصر(سرزمین،چشم انداز، فضا و مکان) به یکدیگر ارتباط می دهد.به زعم سانتوس،شهرهای مجازی بخشی از نوآوری های تکنولوژیکی هستند که فضای شهری را تحت تاثیر قرار می دهند و تحولاتی (اقتصادی و اجتماعی) را به عنوان یک نقطه عطف ویژه ایجاد می کند. بنابراین یک شهر مجازی ،یک شهر موازی است که همراه با شهر فیزیکی حرکت می کند و دارای مشکلات و پیچیدگی های اجتماعی ، فرهنگی و فضایی یکسانی است.

در سراسر تاریخ شهری،همیشه عناصر جدیدی معرفی می شوند و سپس بخشی از شهرها می شوند. بنابراین به طور طبیعی شهرها عناصر مختلف زیادی را که نمایندگی دوره های مختلف را نشان می دهند ، همپوشی می کنند، شهرهای مجازی یکی دیگر از این عناصر هستند که در این مورد عصر اطلاعات را نشان می هد. (شکل۲ را ببینید) به طور خلاصه شهرهای مجازی یکی از نقاط عطف عصر اطلاعات در شهرهای ما هستند.

واضح است که اخیرا فناوری های ICT مفاهیم فضا و زمان را به چالش کشیده اند. همانطور که کاستلز (۱۹۹۶) بحث می کند«هم فضا و هم زمان تحت اثرات ترکیبی پارادایم فناوری اطلاعات و فرایندها و شکل های اجتماعی ایجاد شده بوسیله فرایند کنونی تغییر تاریخی دگرگون می شوند ».در واقع ،دگرگونی زمان در پارادایم تکنولوژی اطلاعات که از کنش های اجتماعی شکل گرفته است یکی از بنیانهای جامعه ی جدیدی است که گام در آن نهاده ایم و با ظهور فضای جریان ها پیوندی ناگسستنی دارد.

به طور خلاصه شکل۳ نشان می دهد،که اگر ما قادر به درک و شناخت یکسانی از شهرهای مجازی(شهرهای ICT) باشیم همچنانکه ابعاد زیادی از شهرهای خود (شهرهای سنتی) را می شناسیم، در آن صورت می توانیم عامل مهمی را درک کنیم که شهر عصر اطلاعات را شکل می دهد و کاستلز آنرا «شهر اطلاعاتی» می نامد.

کاستلز مطرح می کند که عصر اطلاعات شکل جدیدی از شهر ایجاد کرده است که شهر اطلاعاتی نام دارد.با این همه،همان گونه که شهر صنعتی رو گرفت جهانی شهر منچستر نبود،شهر اطلاعاتی نیز که در حال ظهور است کپی دره ی سلیکون نخواهد بود چه رسد به لس آنجلس.از سوی دیگر،همچون دوران صنعتی ،به رغم تنوع شگفت انگیز بافت های فرهنگی و فیزیکی ،توسعه ی فرا-فرهنگی شهر اطلاعاتی ویژگی های بنیادین مشترکی دارد.به زعم وی به دلیل ماهیت جامعه ی نوین که بر مبنای دانش استوار است و پیرامون شبکه ها سازمان یافته و تا حدی از جریانها تشکیل شده است،شهر اطلاعاتی نه یک شکل بلکه یک فرایند است؛فرآیندی که سلطه ی ساختاری فضای جریان ها ویژگی آن است. شهر مجازی (شهر ICT یا شهر نامرئی و مواد آن) یک بخش اساسی از شهر اطلاعاتی کاستلز است.بنابراین شهر مجازی با فضای جریان ها و ساختارها ی سنتی شهر سنتی برای تشکیل شهر اطلاعاتی رابطه متقابل دارد و با آنها عمل می کند .

بر اساس مطالعات نظری و تجربی، شهرهای مجازی را می توان مطابق با سه جزء اصلی مستقل (شامل کاربران یا افراد/ نهادهای مشارکت کننده؛شهر در فضای الکترونیک؛بعد فیزیکی شهر مجازی) تحلیل کرد.اول،افراد یا نهادها (کاربران) وجود دارند که با استقرار و کاربرد ICT در شهرها درگیر می شوند.شیوه ای که یک شهر مجازی برای خدمت به این کاربران شکل داده می شود شدیدا تحت تاثیر منافع (تجاری یا مدنی) قرار می گیرد که دولت ها و نهادهای خصوصی برای تعیین استراتژی های ICT شهری استفاده می کنند.

دوم،نمایندگان مجازی در فضای الکترونیکی مهمترین بخش (ناو فرماندهی) شهرهای مجازی هستند.این نمایندگی ها می تواند فرم های متفاوتی را فرض کنند و چندین نوع فناوری را بکار گیرد.بهترین مثال وب سایت های غیردولتی،خصوصی و عمومی است که می توانند نمایندگی های یک شهر یا منطقه شوند. همچنین اینترانت (به ویژه اینترانت های دولتی) بخشی از بُعد دیجیتالی شهرهای مجازی هستند.

سرانجام،ما باید فضاهای فیزیکی را در نظر بگیریم و زیر ساخت های ICT به عنوان بخش های اصلی شهرهای مجازی در نظر گرفته شوند.در عین حال شهرهای مجازی به ساختارها و فضاهای فیزیکی و مادی وابسته اند، به علاوه باید در شیوه های مختلفی(طبق زمینه های تاریخی مختلف) سازماندهی شوند.

شهرهای دیجیتال اروپا
شهرهای دیجیتال اروپا یک شبکه باز برای توسعه شهری است.این ابتکار عمل توسط کمیته همکاری فناوری در سال ۱۹۹۳ ایجاد شد،همچنانکه شهرها قصد داشتند در توسعه سیستم های کاربردی به منظور پشتیبانی از بازتولید اقتصادی و توسعه فرهنگی و اجتماعی در سرتاسر اروپا همکاری کنند.این شبکه همکاری ابتدا توسط گروه کوچکی از اعضاء شهرهای اروپا اجرا گردید (۸۰ شهر با بیش از ۲۵۰۰۰۰ سکنه در ۲۰ کشور اروپا).سرانجام در آوریل ۱۹۹۴ در اولین اجلاس عمومی سالانه کمیته راهبری انتخاب گردید و ابتکارعمل شهرهای مجازی به عنوان یک شبکه دموکراتیک همکاری اجرا شد.امروزه این شبکه قلمرو خود را گسترش داده است و بیش از ۱۰۰ شهر و شهرک(با جمعیت های مختلف از چند هزار نفر تا چند میلیون نفر) از اتحادیه اروپا ،اروپای مرکزی و شرقی و همچنین شامل بخش های مختلف جامعه همانند بخش خصوصی (برای مثال فیلیپس،SUN,ICL, Telecom Italia) و گروه های داوطلب را شامل می شود.از این رو شهرهای مجازی اروپا دربرگیرنده طیف وسیعی از مهارت ها و تخصص است.

حوزه های کاربردی فناوری های جامعه اطلاعاتی در شهرها
حوزه های کاربردی شهرهای مجازی بسیار متنوع است.اما این حوزه ها را می توان در ارتباط با سه هدف اصلی خط مشی تقسیم نمود:۱- بازتولید یا توسعه اقتصادی ۲- انسجام اجتماعی و کیفیت زندگی ۳- مدیریت مطلوب شهری و زیرساخت های شهری.البته این اهداف خط مشی با یکدیگر مرتبط هستند و هر یک از آنها می تواند بیش از یک هدف خط مشی را حمایت کند.

پژوهش EDC ،که در بین شهرهای اروپایی در سال ۱۹۹۸ انجام گرفت، نشان داد که از منظر تصمیم گیرندگان شهری اکثر مسائل شهری مربوط به موضوعات انسجام اجتماعی ،توسعه اقتصادی و مسائل زیست محیطی و حمل و نقل می باشد.اگرچه تصمیم گیرندگان هنوز «ظرفیت حل مساله » شهرهای مجازی را برای مسائل اقتصادی و اجتماعی درک نکرده اند،اما آنها معتقدند که ،این می تواند در ارائه خدمات بهتر به شهروندان ،افزایش مدیریت اثربخش،بهبود نظام آموزش و جذب کسب و کارهای جدید به آنها کمک کند.

بازتولید و توسعه اقتصادی
· توسعه زیرساخت های پیشرفته با هدف جذب شرکت ها
· افزایش توسعه فعالیت های جدید مرتبط با کاربرد فناوری های نوین
· افزایش استفاده از شهرهای مجازی توسط بازیگران محلی برای توانمندسازی رقابت های اقتصادی آنها.این حوزه شامل برنامه های آموزشی هدفمند برای سازمان های کوچک و متوسط یا تدارک فعالیت های تجارت الکترونیک می شود.

انسجام اجتماعی و کیفیت زندگی
جامعه اروپا در حال حرکت به سوی انسجام اجتماعی است.این مساله با سطح بالای بیکاری تقویت شده است(بیش از ۱۰ درصد دولت های عضو اتحادیه اروپا).به این دلیل،تعداد زیادی از ابتکارعمل ها در این حوزه اجرا شده اند و یا برای بهبود کیفیت زندگی انجام شده است.

· خدمات برای افراد کهنسال و ناتوان. شهرهای مجازی می تواند مرزهای فیزیکی و جغرافیای را از بین ببرد و فرصت های برابری را برای شهروندان فقیر و ضعیف فراهم کند(مانند خرید الکترونیکی،کنفرانس از راه دور،سیستم های هشداردهنده،خدمات اطلاعات اجتماعی و ثبت نام یا رزرو برای مسافرت و حمل و نقل).

· مشارکت شهروندان(که معمولا مردم سالاری الکترونیکی نامیده می شود).این مورد به گفتگوی مستمر بین دولت و شهروندان اشاره می کند.شهروندان آگاه قادر هستند که به مسائل و موضوعات مرتبط با سازمان های عمومی واکنش نشان دهند و به برنامه ریزی برای آینده کمک کنند.

· فرهنگ و گردشگری.فعالیت های فرهنگی و گردشگری نقش مهمی را در اقتصاد محلی ایفا می کند. کاتالوگ های الکترونیکی مرتبط با ثبت نام و سیستم های پرداخت کاربردهای شهرهای مجازی را نشان می دهد.مزیت عمده آن، این است که سیستم ها به طور مشابه می توانند هم در سطح جهانی و هم در سطح محلی استفاده شوند.

· امور اجتماعی و بهداشت.شهرهای مجازی می توانند بر اجتماعات مختلف اثر بگذارند:شهروندان ،بیمارستان ها و فراهم کنندگان مراقبت های بهداشتی.اگرچه،معمولا پروژه ها در همکاری نزدیک با فراهم کنندگان و مراکز مراقبت های بهداشتی اجرا می شوند،اما اجتماع اصلی شهرها،شهروندان است،با خدماتی همانند: آموزش بهداشت آن لاین،معاینه،خدمات تشخیص و مشاوره و مراقبت خانگی.

· آموزش جوانان.این موضوع تقریبا برای هر فردی جهت دستیابی به موفقیت در زندگی ضروری به نظر می رسد.دسترسی به منابع آموزش از راه دور فرصت های قابل توجهی را ارئه می کند.در شهرها دسترسی به منابع آموزشی جوانان معمولا مرتبط با کار یا کارگزاری های آموزش حرفه ای هستند.

· کار و اشتغال.سیستم های کاربردی طیفی از سیستم های اطلاعاتی بازار شغل تا تسهیلات آموزشی برای انجام فعّالیت های جدید را شامل می شود که معمولا بر اساس استفاده گسترده از فناوری های نوین است.

· شبکه های مدارس.گسترش مدارس در شبکه ها بوسیله شهرها در چارچوب European Net Days یا ابتکار عمل های ملی شدیدا در حال افزایش است.در این راستا،مشارکت سازمان های محلی معمولا محدود به توسعه زیرساخت است و محتوای آموزشی به صورت ملی مدیریت می شود. سیستم های کاربردی جدید برای پشتیبانی از محصلین پیش بینی شده و همچنین برای شبکه سازی مدارس از کشورهای مختلف و بهبود روابط والدین،مدارس و معلمان در نظر گرفته شده است.

مدیریت امور شهری و زیرساخت های شهری
فناوری های شهرهای مجازی برای بهبود مدیریت شهری استفاده می شود.

· در زمینه رویه های اداری،طیف وسیعی از کاربردها وجود دارد. سازمان های محلی با هدف ارئه خدمات شهری در سطح نزدیکتر به شهروندان (همانند استفاده از مراکز تلفن،آژانس های ماهواره ای و باجه های سلف سرویس)،در حال حرکت از تولید انبوه و خدمات اطلاعاتی غیر پاسخگو به ارائه خدمات یکپارچه هستند. در حال حاضر شهرها برای استفاده مطلوب از شهرهای مجازی نه تنها برای فراهم سازی اطلاعات برنامه ریزی می کنند بلکه همچنین جهت راهنمایی یا مشاوره و ارائه اسناد رسمی(همانند گواهی ها،رسید های الکترونیکی،جواز های رانندگی و پاسپورت ها) یا برای جمع آوری مالیات های محلی به طور الکترونیکی برنامه دارند.

· برنامه ریزی شهری شدیدا توسط ابزارهای شهر مجازی همانند سیستم های اطلاعات جغرافیایی GIS پشتیبانی شده است.این ابزار ها امکان مشاوره برای طیف وسیعی از بازیگران محلی (شامل شهروندان) و همکاری اثربخش برای برنامه ریزی فضایی شهری و تصمیمات مرتبط را فراهم می سازد.

· شهرهای مجازی شدیدا به خاطر کارایی ،ایمنی و همچنین اثرات زیست محیطی مورد توجه قرار گرفته است.

· سیستم های کاربردی برای محیط شهری شدیدا مرتبط به سیستم های پشتیبانی مدیریت محیطی،سیستم های مدیریت اضطرار و خدمات اطلاعاتی است.

· سیستم های امنیتی مبتنی بر نظارت ویدیویی در مکان های خطرپذیر (همانند ایستگاه های مترو) به پیشگیری از آشوب و جرائم کمک می کنند.

نتیجه گیری
در عصر اطلاعات شهرهای مجازی یکی پس از دیگری در حال ظهور هستند. شهرهای مجازی در بالاترین سطح لایه های فضایی یعنی فضای سایبری قرار دارد.این فضا بر مبنای فضای واقعی و فیزیکی ایجاد می شود.فضای فیزیکی زیر ساختی برای سایر فضاها فراهم می سازد.بنابراین شهرهای مجازی نیز به فضای فیزیکی وابسته است.در ایجاد شهرهای مجازی بسیاری از عوامل اجتماعی و اقتصادی تاثیرگذارند و نباید آنها را به عنوان یک محصول فناوری خنثی در نظر گرفت بلکه آنها شامل مجموعه پیچیده ای از روابط اقتصادی و اجتماعی هستند.