جایگاه طراحی شهری در نظام شهرسازی

طراحی شهری دانش نسبتاً جدیدی است. تا پیش از انقلاب صنعتی، مفهوم شهر و ویژگی‌های آن در چهارچوب‌های معینی قابل تعریف و تبیین است. با انقلاب صنعتی (اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم)، و ظهور مفاهیم مربوط به تولید صنعتی و جای‌گرفتن کارگاه‌ها و کارخانه‌ها در شهرها چهره شهر‌ها دگرگون شد. افزایش جمعیت، آلودگی هوا، پیشرفت تکنولوژی و گسترش بی‌رویه شهرها باعث پایین آمدن کیفیت زندگی شهری و عوض شدن مفهوم شهر بود. به دنبال این تحولات، اولین تفکرات شهرسازی شکل گرفت. با این حال تنها پس از جنگ جهانی دوم و به دلیل گستردگی خرابی‌های ناشی از آن بود که طراحی شهری به عنوان یکی از علوم مربوط به شهر جایگاه ویژه‌ای در حل مسائل شهر پیدا کرد. پس از فروپاشی نظام سنتی شهرها، مسائل مربوط به شهر تا حد زیادی در قلمرو مهندسین و در اوایل قرن بیستم در حیطه کاری معماران بود. اما به مرور زمان و با شکل‌گیری مباحث و پارادایم‌های جدید، طراحی شهری،‌به عنوان یک دانش فرارشته‌ای و یک رشته مستقل دانشگاهی، اما در ارتباط مستحکم با معماری و برنامه‌ریزی وارد عرصه نظر و عمل شد.
در فرایند تصمیم‌گیری و اجرای تصمیمات برای شهر از دید مدیران شهری، طراحی شهری حدفاصل برنامه‌ریزی شهری و معماری محسوب می‌شود. طبق این نظر، مقیاس برنامه‌ریزی شهری، مقیاس کلان و براساس داده‌های آماری و پلان‌های دو بعدی است. اما طراحی شهری مقیاس محدودتری دارد و ایده سه بعدی برنامه‌های تعین شده است.
این در حالی است که طراحی شهری به روابط بین عناصر شهری و شکل سه بعدی این روابط می‌پردازد. و علاوه بر توجه به استانداردها و کمیت‌ها، کیفیت‌ها را نیز مورد توجه قرار می‌دهد. بحث های زیبایی‌شناسی و کیفیت محیط و ارتباط مناسب توده‌ و فضا، جزء لاینفک طراحی شهری هستند. با وجود عمر نسبتاً کوتاه طراحی شهری، نظریه‌های بسیار متفاوت و جریان‌های فکری متعددی در رابطه با آن وجود دارند که تابع شرایط زمانی و مکانی بوده‌اند. اما بیشترین تلاش‌ها در راستای مطلوبیت محیط‌های انسانی و حفظ و ایجاد فضاهای انسان محور به شکل‌های مختلف بوده است. با توجه به گنجینه ارزشمند تمدن‌های شهری از نظام سنتی شهرها و طراحی شهری که در بطن تمام شهرهای پیش از انقلاب صنعتی (در اروپا، خاورمیانه، آسیا و …) وجود داشته و پیچیدگی مسائل شهری در دنیای امروز، جستجوی شهر ایده‌آل و راهکارهای رسیدن به آن، نیازمند همکاری تمام رشته‌های مربوط به شهر، از جمله طراحی شهری است.
در شهری مانند تهران و اصولاً در شهر ایرانی از چه دریچه‌ای باید به طراحی شهری و مفاهیم مربوط به آن نگریست؟
طراحی شهری طیف بسیار وسیعی از تفکرات با مقیاس‌های بسیار متفاوت از سطوح کلان تا سطوح خرد را در برمی‌گیرد. علی‌رغم وجود بسیاری تعاریف جهانی، امروزه در هر نقطه از دنیا با توجه به ویژگی‌های مختلف و تنوع بسیار زیاد مسائل شهری، طراحی شهری رنگ و بوی محلی یافته است. آنچه به عنوان طراحی شهری در امریکا مطرح است با آنچه در اروپا مورد بحث است تفاوت‌های عمیقی دارد. شهرهای شرق دور، شهرهای اسلامی و شهرهای جهان سومی هر کدام حائز ویژگی‌های منحصر به فرد و تعاریف متفاوت از طراحی شهری در حوزه عمل و نظر هستند. در عین حال اصول، تاریخچه و اهداف مشترک، عامل نزدیکی این تعاریف متفاوت است.
در ایران با گذشت حدود چهل‌‌سال از ورود این رشته به تحصیلات آکادمیک، طراحی شهری، هنوز جایگاه مناسبی در تعاملات شهر نیافته است. پیچیدگی‌های مسائل شهری در ایران و به خصوص در شهرهای بزرگ، بومی نشدن دانش طراحی شهری با توجه به مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی شهرهای ایران و عدم رشد و بلوغ این رشته از جمله دلایل محدود ماندن آن است. علاوه بر این سودجویی در عرصه شهر، سوداگری زمین در شهرهای بزرگ و کوچک و در نتیجه جلوگیری تعمدی از ورود تفکرات شهرسازی به صحنه شهر نیز از جمله عوامل دور ماندن طراحی شهری از عرصه عمل است. تنوع و پیچیدگی مسائل در عرصه شهر ایرانی و بخصوص شهرهای بزرگی مانند تهران از جمله بافت‌های فرسوده و تاریخی، عدم وجود نظام هماهنگ در پرداختن به مسائل شهری و از اولویت خارج شدن طراحی شهری در سایه مشکلات دیگر مثل ترافیک و آلودگی هوا و غیره در به حاشیه رانده شدن طراحی شهری تأثیر بسزا داشته است.
باور نداشتن به طراحی شهری در میان بسیاری از معماران نسل اول و دوم در ایران نیز از جمله عوامل مهجور ماندن طراحی شهری است. چنانچه برخی از بزرگترین طرح‌های شهرسازی زیرنظر معماران بزرگی انجام شده که بعضاً در مقام معمار بسیار خبره و کارآمد بوده‌اند اما به دلیل نداشتن دید لازم و کافی نسبت به شهر و مسائل مربوط به آن و مقیاس‌های بسیار متفاوت آن با معماری، طرح‌هایی ارائه داده‌اند که نسبتاً ناکارآمد یا غیر علمی بوده‌اند.
در سال‌های اخیر، طراحی شهری در ایران در حال بازیابی نقش خود است. توجه به این حوزه بخصوص در سطوح بالای تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی می‌تواند گام مثبتی در جهت بهبود وضعیت شهرها باشد. در عین حال تلاش طراحان شهری برای نزدیک شدن به بحث‌های عملی در شهر در کنار پی‌گیری مباحث آکادمیک و نظری نیز می‌تواند به ارتقاء کیفی پروژه‌های طراحی شهری بیانجامد. به نظر می‌رسد همکاری و هماهنگی میان حوزه‌های مختلف مربوط به شهر، همچنین ارتقاء سطح کیفی فعالیت‌های طراحان شهری، اولین قدم در راستای بازیابی نقش طراحان شهری و اثرگذاری این رشته در عرصه شهر است.