جلوه‌های شهری در فضاهای تکرار نشدنی

هسته مرکزی تهران، چشم انتظار یافتن حیاتی تازه در بند‌بند بافت خود است. اغراق نیست اگر بگوییم محدوده‌های تاریخی و مرکزی شهرهای جهان، پس از گذراندن مراحل احیا و مرمت، بهترین مناطق شهرهای جهان را تشکیل می‌دهند.
محدوده‌های تاریخی نه تنها میراث اجتماعی و هویت فرهنگی شهرها را می‌سازند بلکه با انجام فعالیت‌های مداوم و بهسازی دائمی، ثروت و سرمایه هویت شهری جامعه را نیز شامل می‌شوند. بناها و فضاهای تکرار نشدنی، ثروت‌ معاصر شهرهای توسعه‌یافته و در حال توسعه هستند.
تاریخ شهرهای معاصر،بیانگر وجود شهردارانی است که حاضر به معامله ثروت تاریخی و هویت شهری یک شهر در گیر و دار مناسبات اقتصادی و مالی نیستند تا فرصت طلایی پیوستن به شهرهایی را که در عرصه هویت بین‌المللی شهرها حرفی برای گفتن دارند از دست ندهند.
پرسش اصلی اکنون این است که آنچه مانع جریان یافتن چنین رویکردی برای شهر تهران به‌عنوان پایتخت این سرزمین کهن با داشتن فضاهای تکرار نشدنی در معماری و گاه هویت شهری شده، چیست؟ نقش شهرسازان و شهروندان در این میان چه بوده است؟
تهران نیز همچون بسیاری از شهرهای کشور، محدوده‌ای شامل دولایه تو در تو درمحدوده مرکزی، تاریخی و قدیمی است که خود شامل محدوده شهر قاجاری و بخشی از محدوده خارج از آن‌ است که تا سال‌های ۱۳۳۰ شمسی ایجاد شد.
تأثیر ویرانی‌ها و فرسایش کالبدی بناها در تهران به اندازه‌ای بوده است که علاوه بر بافت شهری که شامل معابر و گذرها، قطعه‌بندی اراضی و گونه‌بندی بناها می‌شود. تک بناهای با ارزش خاص تاریخی نیز تا اندازه‌ای رو به ویرانی نهاده بود که ملاحظه‌های مالی و گاه سهل‌انگارانه، مالکان بناها را به تخریب غیرقانونی یا قرار دادن بناها در معرض فرسایش طبیعی سوق ‌می‌داد، در‌حالی‌که می‌شد با حفظ چنان مجموعه‌های معماری و تک بناهای باارزش، تاریخ و وقایع تاریخی آن دوره‌ها را برای شهروندان شهرنشین کنونی ورق زد. شاید بهترین شیوه برای بناهای نابود شده تاریخی، بازسازی آنها براساس تصاویر، عکس‌ها و اسناد به‌جای مانده از بناهای تخریب شده باشد. بازسازی بناهای تاریخی منهدم‌شده و مخروبه، ورود به موضوع چالش‌برانگیزی است که خود نیازمند مطالعات جامع و بسیار دقیق است.

لایه‌های شهر مدرن
ترمیم فضاهای تاریخی شهر که به‌مراتب سالم‌تر از دیگر فضاهای شهری باقی مانده، وجه دیگری از حیات شهری را قابل بازیابی می‌کند. باید دانست که اساس شکل‌گیری شهر به معنای مدرن آن در همان لایه تاریخی نهفته است. لایه دوم محدوده مرکزی شهر که نمونه‌های متعدد و متنوعی از معماری و شهرسازی را در خود جای داده است نیز به‌دلیل چیرگی اقتصاد بازار بر اقتصاد نوین شهری نیز دستخوش تغییرات ناخوشایندی است.
فضاها و بناهای این بخش از این جهت تکرار ناشدنی است که بخش مهمی از تاریخ شهرسازی و معماری شهر درهمین محدوده شکل گرفته و معماری آن نیز شروع عصر مدرن است. همنشینی‌های موزون فضای شهری نیز چهره جدیدی از شهر فراهم کرده و هنوز هم اگر آثار و بقایای زنگار گرفته آن دوره در این فضاها مشاهده شود، هنر شهرسازی و معماری آن دوره انسان را به وجد می‌آورد.
شهرهای دیگر جهان از فضاهای تکرار نشدنی خود چگونه استفاده می‌کنند؟ دغدغه مدیران شهری در شهرهای برتر جهان این است که وجه تمایزی برای شهر خود در میان همه شهرهای دیگر قائل شوند؛ بدین ترتیب با تحقق این تمایز، هم شهروندان آن شهر منتفع می‌شوند و هم روزبه‌روز بر کیفیت محیط شهری آنها افزوده می‌شود.

جلوه‌های شهری
نگاهی گذرا به فهرست فعالیت‌های شهرداری‌های جهان بیانگر میزان حساسیت و وسواسی است که شهرداران شهرها برای ارائه زمینه‌ای از یک پیشینه تاریخی در شهرها به خرج می‌دهند. برجسته کردن یک اثر خوب معماری شهری، زوایای پیدا و پنهان شهر، میدان‌های قدیمی، ساختمان‌های تاریخی، ‌خانه‌های مشاهیر، گذرهای دیرآشنا‌ و اصولاً هر آنچه قادر به ارائه تصویری دیرپا از سابقه هویتی و تاریخی شهر باشد از آن دست موضوعاتی است که شهرداران شهرهای برتر جهان به آن توجه ویژه دارند. وجود چنین زوایای شهری است که می‌تواند ارزش‌افزوده شهرها را بالا ببرد و چهره شهر را دگرگون کند. رونق فضاهای شهری همچنین موجب ترویج فرهنگ، امنیت، حقوق شهروندی، رفاه و دیگر زوایای مثبت زندگی شهری است.
فضاهای تکرار نشدنی به عنوان محل بروز فعالیت‌های فرهنگی قادر به‌جای دادن حیات شهری در خود هستند. شهرهای مدرن بهترین امکانات و زیر ساخت‌ها در تلفیق معماری و شهرسازی مدرن با مجموعه‌های تاریخی بیشترین هویت را به شهر می‌بخشند.
اگر میدان‌ میوه و تره‌بار، کارگاه‌های آهنگری و مبل‌سازی و دیگر مشاغل مزاحم شهر به محل دیگری منتقل شده‌اند، این امکان نیز برای انتقال برخی فعالیت‌ها از درون بافت تاریخی، شهرها وجود دارد تا هویت شهرحفظ شود.

فضاهای تکرارنشدنی
واقعیت این است که تلفیق معماری قدیم و جدید در شیوه‌های نوین شهرسازی و معماری مرسوم است. فضاهای تکرار نشدنی با ورود عناصر سنجیده جدید شرایط مناسبی را برای پذیرفتن فعالیت‌های جدید و نوین می‌یابد.
بنابراین در ترکیبی هوشمندانه می‌توان به فضاهای تازه‌ای در فضاهای شهری دست یافت که هم واجد ارزش‌ تاریخی باشند و هم از ویژگی‌های معماری، شهرسازی و بصری مناسبی به همراه مقاوم بودن و ایمنی بناها برخوردار شوند؛ انجام چنین شیوه‌هایی در معماری نوین و شهرسازی می‌تواند سرمایه‌گذاران را از بازی کهنه و دل‌آزار ساخت‌وساز در بافت‌های تاریخی شهرها منصرف کند.
سرانجام، روزی به دانستن هویت اصلی شهر تاریخی خویش نیاز خواهیم داشت. تردیدی به بازگشت به هویت اصلی شهرمان نیست. آن‌روز است که به‌دنبال تهران خواهیم گشت تا این کلانشهر تاریخی را در عرصه‌های جهانی به رقبای خود معرفی کنیم؛ امید است که آن‌روز، تهران را در میان شهرک‌های روییده بر دامان دشت‌های دیروز سرزمین‌مان جست‌وجو نکنیم.
آن‌روز که تهران را به‌عنوان شهری با پیشینه تاریخی به جهان معرفی می‌کنیم باید اثری از فضاهای تکرار نشدنی شهر نیز در آن یافت شود. باید چیزی از تکرارنشدنی‌ها مانده باشد تا آن‌روز که «دیگر شهرها» هویت تاریخی تهران را می‌نگرند با شگفتی از پایداری میراث گذشتگان تاریخ ایران یادکنند و تهران در ردیف شهرهای ثبت شده با حفظ هویت تاریخی در حافظه جهان ثبت شود.