سرنوشت رنگ‌ها در ‌شهر ‌شطرنجی

شهر موجود زنده‌ای است که هر لحظه تغییر می‌کند و در جلوه‌های تازه‌اش بر نوع نگاه و تعامل شهروندان اثر می‌گذاردبزرگ‌ترین تأثیر شهر بر ساکنانش از لحاظ بصری است. به همین دلیل، امروز مهم‌ترین چالشی که شهرهای در حال توسعه ازجمله تهران با آن مواجهند آلودگی‌های بصری است. اینجاست که اهمیت و کاربرد رنگ در شهرسازی اهمیت پیدا می‌کند.

جای خالی رنگ در سرعت ساخت و ساز
بزرگ‌ترین پروژه شهرسازی در منطقه ما که حتی می‌توان گفت منطقه ۵ با این پروژه شهری هویت پیدا کرد، شهرک اکباتان است؛ شهرک‌نماهای سیمانی و خاکستری. از همین یک مورد می‌توان آغاز کرد و با نگاهی به ساخت و سازها و روند شهرسازی منطقه ۵ طی ۳ دهه اخیر به این نتیجه رسید که این منطقه به لحاظ کاربرد رنگ فقیر است.
این موضوع البته تنها مربوط به منطقه ما نمی‌شود. نیازهای ضروری‌ای که طی ۳ دهه اخیر در توسعه شهری به تهران تحمیل شده است با چنان سرعتی پروژه‌های شهری و توسعه کالبدی پایتخت را به اجرای اجباری واداشته که بسیاری از اصول شهرسازی در آن مغفول مانده و حالا تبدیل پایتخت به شهری مطابق با اصول و معیارهای شهرسازی مدرن کاری سخت و زمان‌بر شده است.
اما در این میان، منطقه ۵ شرایط ویژه‌تری دارد. نگاهی به ساخت و سازها در منطقه ۵ نشان می‌دهد که شکل‌گیری این منطقه با چنین وسعتی طی ۳ دهه عملیاتی پرشتاب بوده است. در تمام این ۳۰ سال، منطقه ۵ در حکم کارگاه بزرگ ساختمانی و عمرانی، پذیرای همه تحولات صنعت ساختمان بوده است.
به همین دلیل، نمی‌توان در این منطقه مثل نقاط مرکزی شهر دوره‌های تاریخی را پیدا کرد. مثلاً نمی‌توان گفت دوره ساختمان‌های آجر بهمنی، دوره ساختمان‌های سیمانی یا دوره ساختمان‌هایی با نمای سنگ‌های گرانیت سیاه. تحولات آنقدر سریع اتفاق افتاده که شما در یک محله نماهایی می‌بینید که هر کدام محصول یک دوره خاص در صنعت ساختمان است.
جالب اینجاست که شرایط اقتصادی و نوع مصالح موجود در بازار ساختمان هم تأثیرگذار است. اما چرا حالا که قرار است از رنگ در شهرسازی صحبت کنیم سراغ نماها می‌رویم؟ پاسخ این است که بخش بزرگی از عرصه‌های شهری را نماهای ساختمان به وجود می‌آورند. نماهای شهری بزرگ‌ترین پهنه‌ای است که می‌توان جلوه‌های رنگی در آن ایجاد کرد.

منطقه ۵؛ خاکستری، اخرایی و ۷ رنگ
در شهر زیبا به عنوان قدیمی‌ترین ساختمان‌‌های منطقه ۵، رنگ اخرایی آجرهای مشبک غالب است. در کن هنوز رنگ سبز حاکم است. در شهرک اکباتان و آپادانا رنگ‌های خاکستری و طوسی غالبند. اما در مناطق شهری تازه‌تر، رنگ‌ها در هم و برهمند. بی‌نظمی حاکم بر رنگ‌های منطقه ۵ شاید یکی از مهم‌ترین دلایلی است که پارسال اداره زیباسازی منطقه را واداشت با اجرای ۱۵ هزار مترمربع نقاشی دیواری، به جای رنگ‌های سرد و خاکستری و اخرایی، ترکیبات رنگی جالبی در منطقه ایجاد کند.
اما نقاشی‌های دیواری در قاب‌های خود محبوسند و نمی‌توانند در کل منطقه جلوه‌گری کنند. به همین دلیل، به جای آنکه در این گزارش سراغ سازمان زیباسازی برویم ترجیح دادیم با کارشناسان معاونت شهرسازی شهرداری منطقه به بررسی شیوه‌های کاربردی کردن رنگ در معماری شهری بپردازیم. «حمید سلیمی» کارشناس عمران و رئیس واحد صدور پروانه در معاونت شهرسازی، با ۲۰ سال سابقه فعالیت کسی است که حکم نهایی را برای شکل‌گیری منطقه ۵ صادر می‌کند.
او درباره سابقه توجه به نماها و رنگ‌ها در معماری و شهرسازی می‌گوید: «با نگاهی به ساخت و سازها در منطقه ۵ و اصول استفاده از رنگ در شکل‌دهی به محیط شهری، درمی‌‌یابیم که طی ۲ دهه گذشته، آشفتگی محض بر روند ساخت و سازها حاکم است. در واقع، شهرداری در گذشته، کنترلی بر ساخت و سازها به لحاظ نمای ساختمان‌ها و جلوه‌های بصری نداشت.
به همین دلیل، ترکیب نماها در یک محله با رنگ‌ها و طرح‌ها و مواد گوناگونی که به کار رفته سازگار نیست. اما یک سال و نیم پیش، به این موضوع و تبعات آن توجه شد و اداره کل معماری و ساختمان که در زیرمجموعه معاونت شهرسازی شهرداری تهران فعالیت می‌کند، در این حوزه مطالعاتی کرد و ضوابط و قوانین کلی‌ای را تدوین کرد که سازندگان بناها باید به آنها توجه نشان دهند.
ما هم طبق همین ضوابط، فعالان حوزه ساختمان‌سازی را به استفاده از نماها و ترکیب‌های رنگی هدایت می‌کنیم تا به مرور، بتوان آشفتگی بصری و بی‌نظمی در رنگ‌های شهر را جبران رد.»

گرانیت سیاه ممنوع،
از مهندس سلیمی می‌پرسم: به نظر شما، سازمان زیباسازی در بهسازی بافت و ترکیب رنگی منطقه تأثیرگذارتر است یا شهرسازی؟ و اساساً چه رابطه‌ای بین آنها برقرار است؟ او در پاسخ، به فعالیت‌های اداره زیباسازی اشاره می‌کند و می‌گوید: «همان طور که می‌بینید، الان زیباسازی منطقه پروژه‌های بسیاری در منطقه در دست اجرا دارد، مثل رنگ‌آمیزی مبلمان شهری، نقاشی‌های دیواری و نصب مؤلفه‌های شهری.
اما در شهرسازی، ما ارتباط مستقیم با مردم داریم، چرا که نماهای ساختمان بعد از آنکه ایجاد شود‌ به سختی قابل تغییر است. به همین علت، ما باید کسانی را که در حوزه شهرسازی فعالند مجاب کنیم که به این موضوع توجه داشته باشند. اساساً نماهای شهری به جلوه‌های رنگی شهر شکل می‌دهند. شما اگر به ساختمان‌هایی که در ۱۰ سال گذشته ساخته شده‌اند نگاه کنید، می‌فهمید که چطور نماهای ساختمانی رنگ سیاه را در شهر حاکم کرده‌اند.
آن موقع، ناگهان استفاده از گرانیت سیاه در نماهای ساختمانی شیوع پیدا کرد. این البته به عادت‌های ما هم مربوط می‌شود. شما در همان زمان، در دکورهای برنامه‌های تلویزیونی هم رنگ‌های مرده و سرد می‌دیدید. گوینده‌های تلویزیون هم لباس‌هایی با رنگ‌های سرد و بی‌روح می‌پوشیدند.
خب، طبیعی است که این موضوع به نمای ساختمان‌ها هم سرایت کند. الان وضعیت تغییر کرده. پس می‌بینید که فقط شهرداری در این حوزه تأثیرگذار نیست. ما در خانه‌هایمان از رنگ‌های استخوانی و فیلی زیاد استفاده می‌کنیم. انگار رنگ‌های شاد برای دیوارهای اتاق پذیرایی جلف و سبک است.در لباس‌هایی که می‌پوشیم هم همین‌طور. بنابراین، ما در عرصه‌های خصوصی‌تر هم به رنگ اهمیت نمی‌دهیم. این مقولات فرهنگی است که باید تغییر کند و من در این حوزه تخصص ندارم، اما در حوزه فنی ما اقدامات وسیعی انجام داده‌ایم.»

ترکیب رنگی نماها زیر ذره‌بین
یکی از فعالیت‌های شهرداری در معاونت شهرسازی اجرای دستورالعمل تازه‌ای است مبنی بر برنامه‌ریزی بلندمدت برای کنترل و ایجاد نماهای شهری. اجرای این دستورالعمل در حال حاضر، برای نماهای بزرگ‌تر از ۲۵۰۰ مترمربع اجباری است و آن طور که رئیس واحد صدور پروانه شهرسازی می‌گوید، قرار است به تدریج این دستورالعمل برای نماهای ۲۵۰۰ متر مربع هم اجرا شود.
مهندس سلیمی درباره سازو کار کنترل جلوه‌های بصری ساختمان می‌گوید: «در حال حاضر، شورایی در معاونت شهرسازی تشکیل شده که نماهای پیشنهادی ساختمان را به لحاظ جلوه‌های رنگی و بصری بررسی و تأیید می‌کند. در این مورد، ما مالک یا مجری را ملزم می‌کنیم تا معماری که در حوزه‌ نماهای ساختمانی کار کرده چند طرح پیشنهادی ارائه دهد.
این کار باعث می‌شود که توجه مالکان به نما جلب شود و طرح‌هایی را ارائه کنند که جلوه‌های بصری خوبی داشته باشد. ما استفاده از نماهای تیره را ممنوع کرده‌ایم. نماهای آلومینومی را برای ساختمان‌های مسکونی تأیید نمی‌کنیم. همچنین، وقتی ساختمانی ساخته می‌شود، ترکیب نمای آن را با سایر نماها به لحاظ رنگ و نوع مصالح به کار رفته بررسی می‌کنیم تا ترکیب مناسبی داشته باشد.»
واحد صدور پروانه در شهرداری منطقه ۵ در حال حاضر، مالکان را از اجرای نماهای شیشه‌ای منع کرده و آنها را با استفاده از سنگ‌های تراورتن رنگی تشویق می‌کند که رنگ این سنگ‌ها می‌تواند شادابی و طراوت به محیط‌های شهری بدهد. به همین دلیل، سلیمی اظهار امیدواری می‌کند که در سال‌های آینده استفاده از رنگ در نماهای شهری متحول شود.
او درباره شیوه‌های استفاده از رنگ در نما و جلوه‌های ساختمانی می‌گوید: «فقط با رنگ نمی‌توان نماهای رنگی ایجاد کرد. اگر دنبال رنگ‌های شاد، جذاب و زنده هستیم، باید روی فضای سبز بیشتر کار کنیم. شما در شهرهای قدیمی دنیا می‌بینید که بدون تغییر در بافت ساختمان‌های قدیمی، چه جذابیت‌هایی بوجود آورده‌اند.
الان ما روی فضای‌سبز نماها کار می‌کنیم. سازنده‌ها را مکلف کرده‌ایم که حداقل ۵ درصد از عرصه ساختمان را برای فضای‌سبز در نظر بگیرند. خب، این کار را می‌توان روی دیوارها هم ایجاد کرد. این کار مستلزم آموزش است شما با کمترین هزینه می‌توانید در لبه‌های پنجره گلدان‌های کوچکی بگذارید که در ترکیب با رنگ مصالح جلوه‌های رنگی زیبایی ایجاد می‌کند.
در کشورهای پیشرفته، در نمای ساختمان از چیزهای رنگی و ساده استفاده می‌کنند. هیچ جا برای نما این همه هزینه نمی‌شود، اما نماهای شادی بوجود می‌آید. آنها به مرور در مورد استفاده از رنگ و ترکیبات رنگی آموزش دیده‌اند. شاید آنها مثل ما این همه امکانات از جمله معادن سنگ ندارند و به همین دلیل، به مصالح دیگری رو آورده‌اند.»

شهرداری الگوسازی می‌کند
مهندس سلیمی درباره شیوه‌های الگوسازی برای استفاده از رنگ در شهر می‌گوید: «ما احساس می‌کنیم به رنگ‌های شاد و روشن و گرم احتیاج داریم. رنگ‌های خاکستری و تیره حالت منفی ایجاد می‌کند. وقتی بنایی می‌خواستیم بسازیم، تأکید شهردار این بود که به جلوه‌های بصری بی‌توجه نباشیم، چرا که می‌توان با همین کار به مردم الگو داد.
الان واحد عمران دارد ساختمان‌سازی می‌کند. در ساختمان‌های نواحی هم می‌بینید در همه آنها استفاده از رنگ‌های شاد و مصالح رنگی توجه شده. یا رنگ‌آمیزی پل‌ها، نماها و نورپردازی‌های رنگی نشان می‌دهد که به مقوله رنگ توجه می‌شود.»از این گذشته، امروز فناوری رنگ‌سازی هم با رنگ نماهای شهری منطبق شده است.
ترکیبات اپوکسی رنگ‌هایی در اختیار شهرسازان می‌گذارند که دوده و چربی را جذب نمی‌کند، گرد و خاک روی آن نمی‌نشیند و ۶۰۰ مورد تنوع رنگی دارد. اگر این فناوری‌های تازه که در رنگ‌آمیزی پل‌های بزرگراه شهید باکری و مؤلفه‌های شهری دور میدان آزادی به کار گرفته شده وارد استفاده عمومی شود، احتمالاً استفاده از رنگ در نماهای شهری هم توسعه پیدا می‌کند.