نورپردازی از منظر اداره نور

نور
۱-۱- تعریف نورپردازی
نور یکی از مهم¬ترین عوامل کیفی و نمادین بوده و از نظر کارکرد عملی از جایگاه ویژه¬ای در معماری و شهرسازی برخوردار است. اصلی ترین کارکرد نور ، چه طبیعی و چه مصنوعی، روشن کردن فضا و فرم-های ساختمانی است که آنرا روشنایی می نامیم. با این¬حال نور با استفاده از نبوغ معمارانه و توجه به سه عامل ۱- زیبایی شناسی ۲- مفهومی و معنایی و ۳ – نمادین جهت تعریف مجدد فضاهای شهری مورد استفاده قرار میگیرد که آنرا نورپردازی می نامیم.

۱-۲- نور در معماری
در معماری و شهرسازی نور عملکردی فراتر از روشن کردن فضا داشته و به عنوان یکی از اجزاء اصلی مورد توجه طراحان قرار می‌گیرد. امروزه زندگی شهری سبب گشته دامنه فعالیت شهروندان تا پاسی از شب ادامه یابد و بدین ترتیب حیات شبانه تبدیل به قسمتی از زندگی شهری شده است.بنابراین جهت ایجاد بستر مناسب و امن زندگی شبانه شهری و ارتقاء کیفیت بصری، طراحی نورپردازی مورد توجه طراحان قرار می‌گیرد.

۱-۳- جایگاه نور در طراحی شهری
سیمای شهری چه در روشنایی روز و چه در تاریکی شب می‌بایست دارای شکل و محتوی باشد. نور در طراحی شهری دارای کیفیات و ویژگیهای متفاوت از قبیل ابزار اطلاع‌رسانی، شناساندن در مناطق و محلات و افزایش بار هویتی مراکز، نمایان کردن نشانه‌ها، میراث فرهنگی و طبیعی و فضاهای شهری همچون پیاده راهها و میادین می‌باشد.

۲-تاریخچه یکصد ساله نورپردازی در ایران
۲-۱- نگاهیگذرا به چگونگی تشکیل شهرداری و سیر تاریخی نور درایران
سازمان بلدیه (شهرداری) از یادگارهای دوره مشروطیت است. از جمله کارهایی که بانیان مشروطیت بدان توجه کردند سرو سامان دادن به اداره امور شهرها و تدوین قانون بلدی و تشکیل سازمان بلدیه بود، اما کیفیت اداره شهر در ایران سابقه‌ای طولانی و سرگذشتی جالب دارد.
محتسب که از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری پیدا شد، متصدی وظایف شهرداری و شهربانی امروزه بوده است. در آن ایام روشنایی شهر نیز بوسیله مردم تأمین می‌شد و هرکس می‌توانست بالای درب خانه‌اش چراغی روشن می‌کرد. کسانی هم که استطاعت بیشتری داشتند چراغهایی وقف روشنایی معابر می‌نمودند. برای این چراغها اغلب در پیچ و خم معابر طاقچه کوچکی تعبیه می‌شد که آثار آن هنوز هم در بعضی شهرهای ایران وجود دارد.
ناصرالدین شاه در سفر فرنگستان تشکیلات شهرداری را مورد مطالعه قرار داد و درمراجعت به تهران، در صدد برآمد که برای شهرتهران به سبک شهرداری فرنگ، شهردار انتخاب کند. بدین منظور میرزا عباسخان مهندس باشی را که از جمله محصلین اعزامی به فرانسه بود به تهران احضار کرد و او را به شهرداری تهران منصوب نمود(حدود سال ۱۳۰۰ هجری قمری- ۱۲۵۹ هجری شمسی).

اداره احتساب به دو اداره «احتساب» و «تنظیف» تجزیه شد و هر یک از این ادارات عده‌ای مأمور و فراش در اختیار گرفتند. یک اداره دیگر نیز ضمیمه اداره تنظیف شد، به نام اداره‌روشنایی. در آن ایام چراغهای فانوسی دراطراف ارگ و باب همایون و خیابانهای علاء‌الدوله (فردوسی فعلی) و لاله‌زار بر بالای پایه‌هایی نصب کرده بودند. این چراغها میبایستی هنگام غروب آفتاب توسط مأمورین شهرداری روشن می شد. از میان شهرداران دوره قاجاریه کسانی که نامی از خود برجای گذاشتند، بیشتر آنهایی بوده‌اند که در زمان تصدی خود به روشنایی شهر که منظور مرتب بودن همان فانوسها باشد، توجه داشته‌اند.

۲-۲- خیابانچراغ گاز اولین کارخانه تولید روشنایی در تهران
این اولین کارخانه‌ای بود که درایران دایر شد و شیوه کار آن نیز چنین بود که دیگ‌های در داری در آن کار گذاشته شده و از آنها لوله‌هایی به اطراف کشیده شده بود که لوله اصلی آن به خیابان ناصریه و خیابان باب همایون عمارت شاهی می‌آمده و به فانوسهایی که به دیوارها نصب بود ممتد می‌گشته است. غروب شیرد دیگها باز شده، گاز«کاربیت» در لوله‌ها جریان یافته و توسط عده ای چراغچی که با میله‌های بلند مشتعلی براه می‌افتادند فانوسهای آنرا که به دیوارها نصب شده و لوله گاز به داخلشان رفته بود روشن می کردند.
این ابداع قبل از اختراع چراغ برق بود که با اولین سفر ناصر الدین شاه به فرنگ به ایران آمد(۱۲۶۴ هجری شمسی) در سفر مظفر الدین شاه به روسیه که اولین کارخانه چراغ برق یعنی (کارخانه امین الضرب) خریداری شد، برق جانشین گاز شد و نام خیابان چراغ گاز به چراغ برق تبدیل شد.

۲-۳- تاسیسبلدیه
در اوایل مشروطیت (۱۲۸۳ هجری شمسی) قانون انعقاد انجمن بلدیه در تهران و ولایات تصویب شد، لیکن قبل از اینکه صورت عمل به خود بگیرد در اثر انحلال مجلس شورای ملی ملغی گردید. دراواخر ۱۲۸۶ هجری شمسی دوره دوم مجلس شورای ملی مفتوح گردید. در این زمان در تهران و بعضی از ایالات و ولایات انجمن بلدیه مجدداً تشکیل و اقدام به تهیه منابع عایدات از طریق وضع قوانین مالیات و غیره نمودند. اما کمبود درآمد فعالیت بلدیه را محدود می‌ساخت. تا آنجا که اداره بلدیه قادر نبود بیش از عده معدودی چراغ تهیه و چند نفر رفتگر برای روشنایی و نظافت شهر استخدام کند. با این وضع اکثر شهرهای ولایات فاقد بلدیه بودند. فقط شهرهای درجه‌یک از قبیل: تهران، تبریز، مشهد،‌ شیراز،‌رشت ، اصفهان ، کرمانشاهان،‌بوشهر، همدان و قزوین بودندکه بلدیه خیلی فقیری داشتند. ‌از سال ۱۲۷۸ هجری شمسی ماهیانه مبلغ مختصری به شهرداری تهران داده می‌شد.

۲-۴- روشناییدر شهر
بعد از کودتای ۱۲۹۹، توسط بلدیه تعدادی فانوس دیواری حلبی به رنگ سبز خریداری شد که سه طرف آن شیشه و کلاهک بادگیری در بالای آن تعبیه شده بود و توسط پایه آهنی به دیوار نصب می‌شد و در هر پنجاه قدم یکی از آنها به دیوار کوبیده شد. ‌با جیره هر فانوس پنج سیر نفت و استخدام عده‌ای چراغچی که هر صد و پنجاه چراغ به یکی از آنها واگذار شد معابر مختصر روشنایی یافتند.

در تاریخ ۵ اسفند ۱۲۹۹ شمسی سیدضیاء الدین طباطبایی رئیس الوزراء شد و چون به ساختار کشورهای خارجی آشنا بود پس از دریافت حکم نخست وزیری خود در حالی که قزاقان درهمه جا پراکنده بودند به فکر شهر تهران افتاد و عملاً‌ اداره بلدیه را خود به عهده گرفت.‌کمیسیونی تشکیل داد که یک فرانسوی،‌ دو انگلیسی و دو ارمنی در آن بوند و مأمور تهیه برنامه اصلاحات شدند. مسیو ایکپیان ارمنی ‌رئیس بلدیه (شهرداری ) تهران شد و دوائر رفت و روب، روشنایی، ساختمان ، خوار و بار، آبیاری، بهداشت ، آتش نشانی ، تیمارگاه و غیره تاسیس گردید. برای اولین بار خیابان لاله زار ، ناصرخسرو( ناصریه)، علاء الدوله ( فردوسی) ، باب همایون ، احمدیه (سپه بعدی)، چراغ گاز(امیر کبیربعدی) و اسلامبول سیم‌کشی و با چراغ برق روشن شد.
در سال ۱۳۱۳ رضا شاه به رئیس بلدیه دستور داد که برای شهر تهران کارخانه برقی خریداری کند. پس از کسب نظر مهندسین آلمانی با در نظر گرفتن افزایش جمعیت طرح خرید یک کارخانه شصت هزار کیلوواتی را تهیه کردند و به موجب این طرح نیروی برقی که تا سال ۱۳۲۵ مورد نیاز بود تأمین می شد.
در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی نخستین نیروگاه برق دولتی به قدرت ۶۴۰۰ کیلووات از نوع بخار توسط بلدیه تهران (شهرداری) در شمال شرقی بیرون دروازه دوشان تپه (میدان شهدا) راه اندازی گردید و بعدها مولدهای دیزلی و نیز توربین بخار به قدرت تولید برق نیروگاه اضافه شد.

بعد از شهریور ۱۳۲۰ و با توجه به رشد روز افزون جمعیت تهران و افزایش فضای شهری، نیاز به نور با دو رویکرد روشنایی و نورپردازی،‌بیش از پیش احساس شد.گسترش تدریجی معماری مدرن،‌محوطه سازی‌های میادین، پارکهاو خیابانها در کنار توجه به آثار حجمی – بصری در سطح شهر، زمینه را برای استفاده از تجهیزات جدید روشنایی و نورپردازی فراهم آورد.

اغلب میادین بزرگ شهر با نماد حجمی آراسته شد و آبنماهای فراوانی در سطح شهر به بهره‌برداری رسید که همگی نیازمند نورپردازیهای ویژه خود بودند تا در شب، برای شهروند تهرانی علاوه برکاهش خطرات ناشی از تاریکی و عدم امنیت،‌مناظری جالب توجه و زیبا پدید آورند. تبدیل محله قدیمی سنگلج به پارک شهر( با اسلوب پارک سازی جدید شامل آکواریوم، استخر و فضاهای استراحت شهروندان)، میدان مشق سابق به باغ ملی که مرکز برگزاری جشنها بود، همچنین احداث چندین پارک و مرکز بزرگ تفریحی دیگر مانند کافه شهرداری (پارک دانشجو فعلی)، پارک ساعی و پارک ملت فضاهای مناسبی را جهت نورپردازی و ایجاد محیط‌های تفریحی در شب ایجاد کرد.

در سال ۱۳۳۴ قرارداد خرید دو دستگاه توربین بخار هر یک به قدرت ۵ مگاوات با شرکت وستینگ هاوس به امضاء رسید.کلنگ ساختمان آن در ۱۹/۱/۱۳۳۵ در محل نیروگاه شهدای فعلی به زمین زده شدو یک سال بعد این نیروگاه به بهره‌برداری رسید.
با توسعه شهر و درپی آن ازدیاد جمعیت و نیاز روز افزون به لوازم و تجهیزات روشنایی، اولین کارخانه لامپ سازی به نام لامپ ایران در تاریخ مهرماه سال ۱۳۴۳ و با ظرفیت تولید ۸ میلیون لامپ معمولی و ۳ میلیون لامپ فلئورسنت در شهر صنعتی قزوین، باهمکاری شرکت اسرام آلمان و فیلیپس هلند و بانک توسعه صنعت و معدن به بهره‌برداری رسید.

بعضی از نیروگاههای قبلی تا سال ۱۳۴۷ شمسی جهت تولید و عرضه نیروی برق مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت تا آنکه با راه‌اندازی نیروگاههای سد امیرکبیر،‌آلستوم (طرشت)و فرح آباد(بعثت)تا سال ۱۳۴۸ هجری شمسی و تولید نیروی برق کافی در آن زمان، نیروگاههای برق منصوبه در میدان شهدا خاموش و برای همیشه از مدار خارج گردید.
از طرف دیگر تبلیغات محصولات تولیدی داخل و خارج، گونه خاص نورپردازی تبلیغاتی را به همراه داشت که در ابتدا با تابلوهای رنگی که از بیرون نورپردازی می‌شد، صورت می‌گرفت. رفته رفته در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی با رواج تکنولوژی لامپهای نئون رنگی با قابلیت متحرک نمایی تابلوهای تجاری- تبلیغاتی سطح شهر صورت دیگری به خود گرفت و نهایتاً تابلوهای طلق برجسته رنگی با روشنایی فلورسنت از داخل آن، مورد استفاده فراوان قرار گرفت.

۲-۵- نورپس از دهه ۵۰
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷و با آغاز جنگ تحمیلی فعالیتهای اساسی سازمانها و ارگانهای دولتی معطوف به آن گردید تا از تجاوز بیگانه به خاک میهن اسلامی دفاع کند. به همین دلیل اولویتهای اساسی زندگی شهری جایگزین برخی اقدامات فرعی‌تر گردید و ناگزیر در این مدت رویکرد هنری نورپردازی جای خود را به تأمین روشنایی شهر داد.پس از پایان هشت سال دفاع مقدس و آغاز دوران سازندگی کشور، با توجه به نیاز عمرانی – آبادانی شهرها، رفته رفته فعالیتهای نهادهای شهری با تمرکز بر توسعه زیربنایی شهرها رونق گرفت که در کنار آن لزوم توجه به زیبایی شهر در شب از اهم فعالیت‌های شهرداری تهران قرارگرفت. توسعه فضاهای شهری، بخصوص گسترش شبکه حمل و نقل و اجرای تعداد زیادی از پروژه‌های عمرانی شهر ( از جمله اجرای بسیاری از طرحهای اتوبانها،‌تقاطعهای غیر هم سطح ، بزرگراهها و میادین) زمینه را برای فعالیت نورپردازی فراهم ساخت. همچنین ورود تکنولوژیهای جدید نورپردازی و ساخت تجهیزات پیشرفته این صنعت در داخل و خارج کشور موجب آغاز نسل نوینی از فعالیتهای روشنایی و نورپردازی در کلان شهر تهران گردید.

۳- معرفی اداره معماری نور
۳–۱- تاریخچهسازمان زیباسازی شهر تهران
سازمان زیباسازی شهر تهران در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۵۴، با تصویب اساسنامه ای توسط انجمن شهر تشکیل گردید. سازمان مذکور عمومی و وابسته به شهرداری تهران و از نظر مالی و اداری مستقل است که در حوزه زیباسازی و ارتقای کیفیت محیط شهری تهران به صورت تخصصی فعالیت می نماید. در این راستا سازمان با همکاری و هماهنگی شهرداری های مناطق و سایر بخش های شهرداری و همچنین وزارت خانه ها، سازمان ها و کلیه واحدهای ذیربط در راستای تعادل محیطی در عرصه شهر تهران به فعالیت می پردازد.ا
در یک تغییر اساسی، به منظور استقلال سازمانی و کارآیی بیشتر امور زیباسازی شهر تهران به استناد ماده ۸۴ قانون شهرداری ها، سازمان زیباسازی شهر تهران وابسته به شهرداری تهران دارای شخصیت حقوقی مستقل گردیده و طبق اصول بازرگانی اداره می شود. زیر مجموعه مدیریت سازمان فوق الذکر پنج معاونت می باشد که با انجام وظایف خاص خود در تحقق اهداف کوتاه، میان و بلند مدت سازمان تلاش می کنند.

۳-۲- دربارهسازمان
زیباسازی شهر همواره در بین کارشناسان مسائل شهری از دو بعد کارکردی و بصری مورد بحث و مطالعه است. بعد کارکردی به جنبه های عملکردی عناصر محیط و بعد بصری نیز به مقوله های رنگ، فرم و ترکیب فضا و محیط می پردازد. بعد عملکردی عناصر، المان، مبلمان و طراحی های منظر شهری بیشتر با جسم شهروندان مرتبط می باشد، در حالی که جنبه های بصری زیبایی شناسی به روان و خلق و خوی شهروندان تاثیر گذار است. بنابراین محیطی زیبا است که انسان در آن هم از نظر جسمی و هم از نظر روانی احساس آرامش و راحتی نماید. این زیبایی به عوامل و عناصری مثل کیفیت طراحی شهری، طراحی مبلمان شهری، کیفیت مصالح بکار رفته در بنا، رنگ، فرم، معماری نور، معماری شب نما، ضوابط معماری نما، خط آسمان، کیفیت و کمیت فضای سبز، المانها و همچنین تناسب احجام با محیط، سیستم های فاضلاب، جمع آوری زباله، ترافیک، کیفیت تاسیسات شهری، جداره های شهری، کیفیت و کمیت تبلیغات شهری… بستگی دارد، با توجه به موارد فوق الذکر سر فصل های کلی اقدامات سازمان زیباسازی شهر تهران عبارتند از:طراحی سیما و منظر شهری .گرافیک شهری و نقاشی دیواری .طراحی حجم و مجسمه شهری.تزئینات و آذین بندی شهری.مبلمان شهری.معماری نور.امور مناطق

۳-۳- ساختارسازمانی
سازمان زیباسازی شهر تهران از پنج معاونت طرح و برنامه ،معاونت فنی و مهندسی،معاونت آموزش و امور مناطق ، معاونت درآمد و بازرگانی و معاونت اداری و مالی تشکیل یافته است .هریک از معاونتها نیز از ادارات و واحدهای مجزا تشکیل شده اند.

معاونت طرح و برنامه شامل دو بخش مدیرت سیما و منظر شهری و مدیریت مطالعات و برنامه ریزی شهری و راهبردی می باشد.
مدیرت سیما و منظر شهری متشکل از ادارات :

• نقاشی دیواری و گرافیک شهری
• تبلیغات فرهنگی
• معماری نور
• مبلمان شهری
• احجام شهری
• گالری و نگارخانه

۳-۴- ادارهمعماری نور

۳-۴-۱- شرحوظایف
ادارۀ معماری نور ضمن هماهنگی با معاونت آموزش و امور مناطق وظیفۀ برنامه ریزی ،هدایت و نظارت بر عملکرد مناطق شهرداری ، ارگانها و سازمانها در زمینه نور پردازی فضاهای شهری و همچنین انعقاد قرارداد با شرکتهای مشاور و مجری نورپردازی را بر عهده دارد، که در این راستا ضمن جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات تخصصی با برنامه ریزی هدفمند و بهره گیری از توانمندیها و پتانسیل های موجود در قالب طراحی و الگوسازی پروژه های نور پردازی تلاش می نماید. پروژه های این اداره به دو گروه پروژه های اجرایی اداره و پروژه های مشارکت در اجرا تقسیم می شوند. گروه اول شامل پروژه هایی است که فرایند مطالعات، طراحی و اجرا توسط سازمان اجرا میگردد.گروه دوم شامل پروژه های مشارکتی است که فرایند مطالعات و طراحی و نظارت بر اجرای نورپردازی توسط سازمان و انعقاد قرارداد با مجری توسط منطقه انجام میگردد.

۳-۴-۲- چشماندازها
اداره معماری نور با اهدافی نظیر ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در شب و ایجاد طراوت و نشاط در اعیاد و مناسبتهای ملی و مذهبی در قالب برنامه ریزی بلند مدت ضمن تکمیل فاز مطالعات انجام شده در خصوص طرح جامع نورپردازی شهر تهران مراحل طراحی و اجرای پروژه زیر را بعنوان یکی از اصلی ترین برنامه ها و اهداف با مشارکت مناطق۲۲گانه شهرداری تهران پایه گذاری می نماید.

۳-۴-۳- پروژه های اداره معماری نور
– تهیه طرح جامع نورپردازی شهر تهران.
– مطالعات در خصوص نور پردازی و هویت.
– تعیین ضوابط و استانداردهای نور پردازی بناها و المانهای تاریخی.
– تعیین ضوابط و استانداردهای نور پردازی مناسبتهای ملی و مذهبی.
– تعیین ضوابط و استانداردهای تجهیزات و روشهای نورپردازی فضاهای شهری.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی بناها و المانهای تاریخی ارزشمند.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی میادین اصلی شهر تهران.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی تقاطع های همسطح و غیر همسطح.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی پلهای سواره و پیاده
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی فضاهای حضور و استفاده مردم.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی پیاده راه های شهر تهران.
– طراحی و اجرای نور پردازی برای مناسبتهای ملی و مذهبی.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی تونل ها و زیر گذرها.
– طراحی و اجرای نور پردازی نقاشی دیواری.
– طراحی و اجرای المانها و آثار حجمی.
– طراحی و اجرای فضای سبز بدنه بزرگراه ها.

۳-۴-۴- اعضایاداره معماری نور
از آنجائیکه نورپردازی فرآیندی است که با تخصص های گوناگون مرتبط بوده و انجام پروژه ها نیازمند کار گروهی است از این رو همکاران در اداره معماری نور از متخصصین در رشته های مهندسی معماری، گرافیک، برق و طراحی صنعتی می‌باشند.