کاشیکاری هفت رنگ و خلق بنایی شگرف

مسجد شیخ لطف‌الله (ساخته شده در ۱۶۰۲ – ۱۶۱۹ میلادی) یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته شده شهر اصفهان است. این مسجد شاهکاری از معماری و کاشی‏کاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است.

مسجد شیخ لطف‌الله (ساخته شده در ۱۶۰۲ – ۱۶۱۹ میلادی) یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته شده شهر اصفهان است. این مسجد شاهکاری از معماری و کاشی‏کاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است.

تزئینات کاشی‏کاری آن در داخل از ازاره‏‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده است. باستان‌شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفته‏ اند: «به سختی می‌توان این بنا را محصول دست بشر دانست».

شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی، پدر زن شاه عباس اول و از علمای بزرگ شیعه در لبنان امروزی بود که به دعوت شاه در اصفهان اقامت گزید. این مسجد به منظور تجلیل از مقام او و برای تدریس و نمازگزاری وی احداث شد.

مسجد شیخ لطف الله‏ یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده. شماری از کاشیکاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علی‌رضای تبریزی عباسی است.

این مسجد به علت اینکه نه دارای مناره است و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، غیر طبیعی است. عدم وجود شبستان و صحن ورودی این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) که در نهایت منجر به این مسئله شده‌است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری استفاده شود، برای آن طراحی کرد.

سر در معرق آن تا پایان سال ۱۰۱۱ هجری ساخته وپرداخته شده واتمام ساختمان و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸هجری بوده‌است.

کتیبه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری است، معمار و بنای مسجد استادمحمدرضا اصفهانی بوده‌است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد در دو لوحه کوچک به این شرح ذکرشده عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸ خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد کار علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن عصر است که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری می‌کند.

مسجد شیخ لطف الله از ابنیه تاریخی بسیار مشهور است که تزئینات کاشیکاری آن در داخل از ازاره‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده‌است و داخل و خارج گنبد بی مانند آن نیز که از زیباترین گنبد‌های جهان به شمار می‌رود از کاشی‌های معرّق نفیس پوشیده شده‌است. باستان‌شناسان خارجی عظمت معماری این مسجد را ستوده‌اند.

شیخ لطف‌الله از علمای بزرگ شیعه از مردم میس و از اهالی جبل عامل یعنی لبنان امروزی بوده‌است که به دعوت شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و به منظور تجلیل از او این مسجد برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و نام مسجد مزبور به شیخ لطف‌الله از همین جهت است.سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.

گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه است. بلندی آن تا آن اندازه است که بتواند در کنار میدان خود نمایی کرده و بر آن فضا مسلط باشد. خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ، ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشکیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل می‏کند. دیوارهای مسجد شیخ لطف الله، برای تحمل سنگینی و فشار گنبد، قطور ساخته شده ‏اند، به طوری که در قسمت پنجره‏ها قطر آن به یک متر و هفتاد سانتیمتر و در قسمت های اصلی به بیش از دو متر هم می‏رسد.

در ساختمان و تزئین اژدرهای سردر و جلوخان و همچنین سکوهای طرفین سردر،مرمرهای بسیار خوب به کار رفته و بقیه قسمت های جلوخان و سردر با کاشی های خشتی الوان و معرق زینت یافته‏اند. در این تزئینات نقوش هندسی، گل و بوته، طاووس و همچنین کتیبه هایی به چشم می‏خورد که به خط خوش نسخ و نستعلیق نوشته شده‏اند.

نقوش و رنگهای به کار رفته در کاشیکاری استادانه گنبد مسجد، از زیباترین کاشیکاری های موجود در معماری ایران است. نور درون مسجد از پنجره‏های مشبکی که در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شده‏اند تامین می‏شود. پرتوی که از این پنجره‏ها به درون مسجد می‏تابد، علاوه بر ایجاد روشنایی کافی، خود به خود نمایشگر فضای روحانی بناست. ساقه گنبد با کاشی هایی آبی رنگ و نقوش گل و بوته و کتیبه‏ای از کاشی های معرق، شامل چند سوره کوتاه از قرآن، تزیین شده است.

محراب مسجد زیبای شیخ لطف الله از نظر آنوبانینی؛ از شاهکارهای بی نظیر هنر معماری و از زیباترین محراب های مساجد اصفهان است. این محراب با کاشیکاری معرق و مقرنس های بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد که عبارت “عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا، محمد رضا بن استاد حسین بناء اصفهان” را می‏توان در آنها مشاهده کرد.
در اطراف محراب، کتیبه‏های دیگری به خط علیرضا عباسی و خطاط دیگری که باقر نام داشته، دیده می‏شود. در این کتیبه‏ها روایاتی از پیامبر اکرم و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل شده است. اشعاری نیز بر کتیبه‏های ضلع های شرقی و غربی به چشم می‏خورد که احتمالا سراینده آنها شیخ بهایی، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.

نکته ای که محققین و پژوهشگران و سیاحان بر آن متفق القولند اختصاصی بودن مسجد شیخ لطف الله و جلوگیری از ورود اغیار به آن است. این نکته را استثنایی بودن مسجد یعنی عدم وجود صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفک بنا است تأیید می کند. شاید به همین دلیل است که جهانگردان اروپایی عصر صفوی که هر بنایی را با کنجکاوی و موشکافی بازدید کرده اند کمتر از این مسجد مطلب نوشته اند.

درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید گفت که؛ شیخ لطف الله اصلا از مردم میش از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان حالیه بوده و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده‏ اند. به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احکام مذهب تشیع و تشویق و اکرام فقهای آن، شیخ لطف الله نیز مانند جمع کثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل، از موطن خود به قصد ایران عازم شد. ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و تا تاریخ فتنه ازبکان و دست یافتن ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود. سپس از شر ایشان به قزوین پناه جست و در آنجا به کار تدریس مشغول شد. شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال ۱۰۱۱ ه.ق. در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را که هنوز هم به نام او شهرت دارد به عنوان محل تدریس، اقامت و امامت وی پی نهاد. البته انجام این کار تا ۱۰۲۸ هجری طول کشید.

از ویژگیهای مسجد؛ چرخش ۴۵ درجه ای است که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. این گردش که در اصلاح معماران سنتی ایران “پاشنه” نامیده می شود چنان ماهرانه صورت گرفته که به هیچ وجه، توجه بیننده را جلب نمی کند. این چرخش باعث شده تا بازدید کننده پس از گذشتن از مدخل تاریک و بعد از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود.

در دو طرف مسجد سکوهاى بزرگ مرمرین با عظمتى قرار دارد و در جلو آن حوض زیبایى وجود داشته که همیشه لبریز از آب بوده است. این حوض در اواخر دوره قاجاریه خراب شد. باستان شناسان یک راه زیرزمینى که از مسجد شیخ لطف الله به عمارت عالى قاپو کشیده شده بود کشف کردند ولى هنوز دلیل ساخت آن مشخص نشده است. دیوارهاى مسجد به خاطر تحمل فشار گنبد قطور ساخته شده اند به طورى که به یک متر و هفتاد سانتى متر و در قسمت هاى اصلى به بیش از دو متر مى رسند. سطح داخلى گنبد را ستاره هاى بسیار بزرگ و فراوانى به رنگ زرد طلایى با طرح پیچک هاى در هم گره خورده تزئین کرده است.

این مسجد با مساجد دیگر تفاوت هایى دارد. این بنا یک مکان عمومى نبوده و بیشتر به منظور استفاده خصوصى بهره بردارى شده است. بنابراین داراى صحن و مناره نیست در حالى که در تمامى مساجد ایران این دو مشخصه مشاهده مى شود و گنبد آن بر خلاف گنبدهاى دیگر که از کاشیکارى هایى به رنگ فیروزه اى ساخته شده اند، از زمینه کرمى به رنگ نخودى طراحى شده است که رگه هاى آبى سیر نیز در آن به کار برده شده که همانا این طرح آن را متمایز جلوه مى دهد.

از عجیب ترین هنرهاى به کار رفته در این مسجد که نشان دهنده ذوق و سلیقه معماران ایرانى است، حل مشکل قبله است، پروفسور آرتور اپهام پوپ ایرانشناس معاصر و مشهور آمریکایى در این زمینه نوشته است: «چون مسجد در ضلع شرقى میدان واقع است و خواه ناخواه در ورودى مسجد به سمت شرق میدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت مى ساختند، کار جهت یابى از لحاظ قبله مختل مى شد. در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتداى مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست مى چرخد، بر این مشکل فائق آمده اند؛ یعنى اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نماى خارجى آن چنین بر مى آید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لیکن در همین دیوار محراب بنا شده که به سوى قبله است و وقتى به ارزش این هنر معمارى پى مى بریم که در بیرون مسجد هیچ اثرى از کجى و زاویه به چشم نمى خورد اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نسبت به نماى خارجى پیچش دارد در صورتى که گنبد کوتاه مسجد به علت مدور بودن جهت با زاویه مخالفى نشان نمى دهد.»

معمار مسجد شیخ لطف الله، استاد محمدرضا اصفهانى بوده است که در علم هندسه و نقوش تبحر داشته است. با نگاهى به طراحى کلى بنا، میزان تبحر او در علم هندسه و معمارى نمایان مى شود. کتیبه هاى بسیار زیباى خط ثلث که تعدادى از آنها، به دست تواناى علیرضا تبریزى عباسى نوشته شده زیبایى مسجد را صد چندان کرده است.

یکى از شاهکارهاى بى نظیر معمارى را در محراب مسجد مى توان مشاهده کرد. در این محراب کاشیکارى هاى معرق و مقرنس هاى بسیار ظریفى به چشم مى خورد و همچنین دو لوح داخل محراب وجود دارد که عبارت «عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بناى اصفهان» روى آن حک شده است. کتیبه هاى دیگرى نیز به خط علیرضا عباسى در اطراف محراب دیده مى شود که روى آنها روایتى از پیامبر اکرم و امام ششم نقل شده است. علاوه بر این روایات اشعارى نیز روى کتیبه ها نوشته شده که سراینده آنها شیخ بهایى دانشمند و شاعر دوره صفوى است.

معمارى که در بناهاى اصفهان به کار رفته به دلایل متفاوت از جمله پایتخت بودنش در دوره هاى سلجوقى و صفوى بسیار مورد اهمیت واقع شده است و به دلیل اینکه مسجد هویت معنوى مسلمانان است معماران براى طراحى مساجد توجه خاصى نشان مى دادند و تمامى ذوق و سلیقه خود را به کار مى بردند تا یک اثر جاودانه از خود به جاى بگذارند. مسجد شیخ لطف الله نیز از این امر مهم مستثنى نیست چنانچه پروفسور پوپ در مورد این مسجد نوشته است: «کوچکترین نقطه ضعفى در این بنا دیده نمى شود، اندازه ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوى و زیبا و به طور خلاصه توافقى است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسى بوده و منبعى جز ایمان مذهبى و الهام آسمانى نمى تواند داشته باشد.» همچنین به دلیل عظمت معمارى و تاریخى این بناى مذهبى ایران، تمبر مشترکى با نقش این بنا و اثرى تاریخى از چین منتشر شده است.