عمارت آصف،هنر بی‌بدیل معماران کُرد

عمارت آصف، یکی از قدیمی ترین بناهای موجود در شهر سنندج است که نام خود را از آصف دیوان گرفته است. این عمارت در ضلع شمالی خیابان امام خمینی(ره) سنندج در مجاورت بناهایی چون «دژسنه» قلعه سنندج ، مسجد جامع عمارت ملالطف الله شیخ الاسلام واقع شده است.

بانی اولیه خانه آصف را خانواده معتمد هاشمی ها می دانند که در دوره صفوی می زیسته اند. بعد ها میرزا رضا وزیر، پدر علی نقی خان معروف به آصف دیوان آن را تملک کرد که براساس مدارک تغییرات اساسی در زمان وی در مجموعه ایجاد شد . نام گذاری این خانه به خانه کُرد (موزه مردم شناسی کردستان) هم به این دلیل است که این عمارت بخشی از مجموعه بزرگ خانه کُرد است که افزون بر عمارت آصف شامل عمارت شیر دیوان ، منزل ارسلان آصفی و منزل شجاع لشکر است.

● معماری عمارت آصف
این مجموعه بزرگ قریب به ۴ هزار متر مربع عرصه و اعیانی دارد و در زمره خانه اعیانی مسکونی مورد توجه در معماری خانه های شهر است. این بنا در کنار سردر و دالان ورودی و اتاق تقسیم آب دارای ۴ حیاط است که عبارتند از حیاط بیرونی (اصلی)، حیاط اندرونی، حیاط مستخدمان و حیاط مطبخ.

● حیاط بیرونی (اصلی)
دارای پلانی مستطیل شکل و یک ایوان است که یادآور معماری سبک اصفهانی است.در داخل حیاط آب نمای بزرگی در مقابل تالار اصلی قرار گرفته و در کنار آن باغچه بزرگی وجود دارد که به ۴ بخش تقسیم شده است. در ضلع شمالی این حیاط، تالار اصلی با ایوان ستون دار چوبی و سرستون های مقرنس کاری شده قرار دارد، تالار اصلی به فرم چهار طاقی است و گنبدی آن را مسقف کرده است.

در ضلع جنوبی فضای گنبد خانه، اروسی پرکاری با طرح مهندسی و گره چینی تعبیه شده که در نوع خود در منطقه غرب کشور کم نظیر است. در پشت گنبد خانه فضای طنبی (طنابی) به شکل مستطیل قرار دارد که با طاق وتویزه (نوعی نقش و نگار) مسقف شده است.در دو طرف فضای تالار اصلی، دو راهرو با سردرهای تودرتو در دو اشکوبه ایجاد شده است.

بخش شرقی آن قدیمی و همزمان با تالار ساخته شد، ولی بخش غربی جدید تر و براساس نقل قول ها و اسناد موجود، دچار حریق شده و در سال های اوایل حکومت پهلوی مانند فضاهای بخش شرقی و با اندکی تفاوت بازسازی شده است. پوشش و سقف فضاهای ضلع شرقی تالار اصلی در قسمت های راهرو و اتاق های طبقه همکف به روش تیرپوش و فضاهای فوقانی به صورت طاق تویزه است.

معماری بخش ضلع غربی حیاط اصلی که احتمال می رود در زمان میرزا رضایی، وزیر میرزا علی نقی آصف به مجموعه الحالق شده با دیگر بخش ها بویژه تالار اصلی ضلع شرقی تفاوت دارد. فضای یاد شده دارای یک ایوان سراسری با ستون های چهار ضلعی است.در پشت این ایوان سراسری، یک تالار با اروسی بسیار و طرح اسلیمی وجود دارد که روی یکی از لنگه های آن تاریخ ۱۳۲۳ نوشته شده است.سقف این بخش با طاق و تویزه و تزئینات گچبری با طرح پرنده و سقف ایوان آن مسطح و قاب بندی شده است.

در دو طرف بخش، دو راهرو قرار دارد که بالای آنها اتاق هایی با استفاده از اروسی هایی است که این فضاها در معماری مسکونی به کشواز معروف است. در کنار راهروهای جنبی دو اتاق وجود دارد که یکی از آنها متصل به حمام است و دیگری متصل به حیاط اندرونی است.در این فضا به جای استفاده از طرح سه دری از یک اروسی چهار لنگه با طرح اسلیمی استفاده شده است . سقف این فضا هم مسطح و به روش تیر پوش و دارای قاب بندی طراحی شده است.

● حیاط اندرونی
در ضلع شمالی عمارت حیاط اندرونی واقع شده که در اوایل دوره پهلوی و براساس معماری بومی منطقه که ایوان ستون دار مشخصه آن است، در سه طبقه ایجاد شده است.فضاها در سه طبقه که شامل زیرزمین و ایوانی با شش ستون چوبی و تزئینات گچبری و سر ستون هایی به شیوه کورنتی ساخته شده است و یک ایوان ستون دار کوچک تر در دو طبقه، با راه پله ای که مقابل ایوان اصلی قرار داده شده است.این بخش سال ۱۳۱۶ به وسیله استاد کاران بومی و چند استاد کار همدانی ساخته شده است.

● حیاط مستخدمها
در ضلع جنوبی مجموعه، در کنار دالان ورودی، حیاطی با فضاهایی که در پیرامون آن وجود داشته قرار دارد که متأسفانه در سه، چهار دهه اخیر تخریب شده است. این گونه پیداست که از بخشی از آن به عنوان زورخانه استفاده می شده است .

در بررسی ساخت و سازهای جدید که در این بخش انجام شده بقایای حوض آب و سازه های معماری به دست آمده است و براساس نقل قول های محل، ساختمانی جدا از عمارت آصف بود. این عمارت مربوط به خانواده اردلان و به نام منزل علی خان سرهنگ معروف بوده است که در سال ۱۳۲۰ ه.ق به حیاط بیرونی مجموعه عمارت آصف الحاق و به صورت میان دروازه، اتاق نگهبانی دربانی و حیاط بیرونی تبدیل شده است. این بخش در خیابان کشی سال های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۶ تخریب شده و به عنوان حیاط مستخدمان کاربرد داشته است.

● حیاط مطبخ
در کنار حیاط مستخدمان در گوشه ضلع جنوبی عمارت، حیاط کوچک تری قرار دارد که به حیاط مطبخ معروف است. این حیاط مستطیل شکل و دارای آب نمایی سنگی است. فضای مطبخ (آشپزخانه) با طاق و تویزه مسقف شده است. معماری این فضا نشانه هایی از همزمانی با تالار اصلی شمالی مجموعه که مربوط به دوره صفوی است را دارد.

● حمام
یکی ازویژگی های بارز این عمارت، وجود حمامی بسیار زیباست که در جنوب غربی مجموعه واقع شده است. حمام دارای بخش های سردر، راهرو، حمام سرد (سربینه)، حمام گرم، خزینه، تون، منبع آب اضافی و سرویس بهداشتی و خلوتی (رخت کن) است.

از ویژگی های بارز حمام وجود ستون های سنگی حجاری شده که به صورت طنابی شکل در بدنه و مقرنس در سرستون ها تزئین شده است . همچنین تزئینات پرکار آهک بری در همه بخش های حمام از ویژگی های بارز آن است. طرح های متنوع گل و بوته و بویژه طرح های هندسی از تزئینات آهک بری حمام است که به طور کامل مرمت شده است.

● نحوه آبرسانی
آب این مجموعه از یک رشته قنات که از غرب شهر سنندج به وسیله تنبوشه های سفالی و لوله های فلزی جدید جاری است، تأمین می شود. برای تنظیم و تقسیم مناسب آب، فضایی در کنار دالان ورودی ساخته شده که به اتاق تقسیم آب معروف است.

هم اکنون آب نماهای حیاط بیرونی، اندرونی، مطبخ و حیاط مستخدمان فعال است و زیبایی چشمگیری به مجموعه بخشیده است. فاضلاب مجموعه نیز بیش از ۳۰۰ سال سابقه دارد. سقف اتاق تقسیم آب با طاق و تویزه مسقف شده و دارای دو حوض آب است که به ترتیب آب در داخل آنها جریان و تقسیم می شود.

● سردر، هشتی و دالان ورودی مجموعه
سردر ورودی که خانه آصف به فرم « نیم هشتی» در سال های ۱۳-۱۳۱۲ شمسی ساخته شده است. گویا پیش از ساخت این سردر، کوچه ای تنگ راه ورودی به عمارت بوده و از این رو آن را کوچه باریکه می خواندند.

با ساخت خیابان بخشی از این سردر تخریب و سردر جدید به جای آن ساخته شد. سردر دارای پلان نیم هشتی و متأثر از بناهای شیر دیوان و عمارت ملالطف الله شیخ الاسلام است. با این تفاوت که انحنای بیشتری در زوایا و اضلاع و حرکت فوق العاده ای در نما با ایجاد ستون نما، طاق نما و حرکت های نیم دایره ای آن دیده می شود. این سردر با نمای آجری زیبا به دست استاد عباس زمانی کردستانی و با همکاری استاد عسکر موسوی کردستانی ساخته و تزئین شده است.

در پشت سردر ورودی و متصل به آن، هشتی مستطیل شکل دیده می شود و در ادامه آن دالانی دراز قرار گرفته که با روش (طاق تیرگم)، دو پوسته، مسقف شده است. در واقع دسترسی به عمارت آصف با عبور از سردر هشتی و دالانی صورت می گیرد.

● تزئینات معماری
گچبری در بیشتر فضاهای درونی و بیرونی از طرح های گل و بوته به صورت بسیار برجسته و رنگی کار شده است. اروسی های مجموعه با دو طرح گره چینی هندسی و اسلیمی ساخته شده اند اروسی با گره چینی هندسی مربوط به دوره صفوی و با طرح اسلیمی مربوط به دوره قاجار و کار استادکاران بومی و محلی کردستان است. از دیگر تزئینات این مجموعه مقرنس کاری در تالار اصلی، حجاری سنگی ستون ها و آهک بری در حمام قابل عنوان است.

متأسفانه از معماران مجموعه، نامی به جای نمانده است ولی در زمینه آجرتراشی و نجاری و آهک بری نام چند استان را می توان عنوان کرد که از جمله آنها استاد عبدالله نجارباشی کردستانی اروسی بزرگ تالار اصلی را مرمت کرده و استاد عباس نجار باشی کردستانی ساخت و یا مرمت دیگر اروسی ها را برعهده داشته است.

● مرمت، احیا و تغییر کاربری
عمارت آصف در سال ۱۳۷۶ از سوی اداره کل میراث فرهنگی وقت تملک و کار مرمت و احیای آن از سال ۱۳۷۸ آغاز شد که هنگام مرمت، دو قطعه مشبک گره چینی در تالار اصلی کشف شد که سبک آنها با آثار گره چینی اروسی اصلی تالار و با نمونه های دوره صفوی قابل مقایسه است و در سال ۸۲ به موزه مردم شناسی یا خانه کرد تغییر کاربری داد. هم اکنون در فضاهای این مجموعه، موزه مردم شناسی به منظور معرفی فرهنگ و آداب و رسوم مردم کرد به نمایش گذاشته شده است.

منبع: معماری نیوز