یورش به اقلیم‌فراموش شده

عباس ثابتی راد:
شهری که در آن زندگی می‌کنیم، بسیار دارای اهمیت و در عین حال شهری عجیب است.

شهری که هم دوستش داریم و هم گاه از آن متنفریم. اما این تنها تهران نیست که در نظر ساکنانش هم بعضی اوقات بی‌ارج و قرب است و هم بسیار قابل توجه.

روزی که این شهر بزرگ حیات خود را به عنوان پایتخت کشور پهناورمان آغاز کرد، کمتر کسی می‌توانست تصور کند که بعد از گذشت ۲۰۰ سال این شهر در زمره شهرهای بزرگ جهان در آید و به آن نام کلانشهر بدهند و از مشکلات و معضلات کوچک و بزرگ پر شود.

 اما این سرنوشت انگار برای این روستای کوچک که روزگاری ساکنانش از ترس راهزنان و دزدان در زیرزمین زندگی می‌کردند، گریز ناپذیر شد و این شهر از یک روستای خوش‌آب و هوا به شهری بزرگ با مشکلات فراوان زیست محیطی تبدیل شد.

تهران با وسعت تقریبی ۷۰۰ کیلومتر مربع امروز در زمره شهر‌های بزرگ دنیاست. براساس یک رده‌بندی جهانی که از سوی سایت رسمی‌شهرهای بزرگ دنیا صورت گرفته، تهران با مساحت تقریبی ۷۰۰ کیلومتر مربع صدوبیست‌وپنجمین شهر بزرگ دنیاست.

در صدر این لیست شهر نیویورک با مساحت ۸ هزار و ۶۸۳ کیلومتر مربع بزرگترین شهر دنیا به لحاظ مساحت است و پس از آن توکیو با مساحت ۶ هزار و ۹۹۳ کیلومتر و آتلانتا با مساحت ۵ هزار و ۴۹۸ کیلومتر مربع قرار دارند. تهران پس از شهرهای توکیو، ناگویا، اوزاکا از ژاپن و کوآلالامپور مالزی و جاکارتای اندونزی و دهلی هندوستان و استانبول ترکیه و ریاض و جده عربستان و سئول کره جنوبی و بانکوک تایلند و دبی امارات عربی و پکن و شانگهای چین قرار دارد.

 در واقع تهران در میان کشورهای آسیایی به لحاظ مساحت مقام پانزدهم را داراست. تمامی‌این شهرها مساحتی چندین برابر تهران دارند. به عنوان مثال توکیو با داشتن مساحت ۶ هزار و ۹۹۳ کیلومتر مربع تقریبا ۱۰ برابر تهران وسعت دارد و ناگویا نیز با مساحت ۲ هزار و ۸۷۵ کیلومتر مربع، تقریبا ۴ برابر این شهر بزرگ است. شهر اوزاکا نیز با مساحتی معادل این مساحت نیز ۴ برابر این شهر است.

در میان شهرهای نزدیک به تهران می‌توان از شهرهای بوداپست مجارستان و کیپ تاون آفریقای جنوبی و کلمبیای آمریکا نام برد که مساحت آنان معادل مساحت تهران است.
اما نکته بسیار عجیب این رده‌بندی زمانی مشخص می‌شود که به رتبه شهرها بر اساس جمعیت توجه کنیم. تهران که به لحاظ مساحت در مقام ۱۲۵ جهان قرار دارد از نظر جمعیت در رتبه ۲۸ این فهرست ایستاده‌است.

پایتخت ایران با داشتن ۵/۷ نیم میلیون نفر جمعیت ثابت پس از شهرهای توکیو با جمعیت ۳۳ میلیون نفر و نیویورک با جمعیت ۱۸ میلیون نفر و سائوپائولو با جمعیت ۱۷ میلیون نفر و دهلی با جمعیت حدود ۱۵ میلیون نفر و پاریس ۹ میلیون نفری و لندن ۸ میلیونی نفری و….. در مقام ۲۸ قرار گرفته است.

در واقع شهرهایی که در صدر فهرست پرجمعیت‌ترین شهرهای جهان قرار دارند، به لحاظ مساحت نیز چند برابر تهران هستند. به عنوان مثال شهر توکیو که مساحتش تقریبا ۱۰ برابر مساحت تهران است، جمعیت‌اش ۵ برابر جمعیت این شهر است و شهر نیویورک که مساحت‌اش ۱۲ برابر پایتخت کشور است، تنها دو برابر و نیم تهران، جمعیت دارد.
اما نکته بسیار شگفت انگیز این است که براساس این رده بندی، تهران بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

این سایت در یک رده‌بندی دیگر بر اساس مساحت و جمعیت سطح اشغال یا به تعبیر دیگر تعداد افرادی که در این شهرها در هر کیلومتر مربع زندگی می‌کنند را نیز منتشر کرده‌است. بر این اساس این سایت به استاندارد‌های رایج و میزان توسعه یافتگی شهرهای جهان توجه کرده است. در این رده‌بندی که منتشر شده، تهران به لحاظ تعداد افرادی که در هر کیلومتر مربع زندگی می‌کنند، در رده شانزدهم قرار گرفته است.f

به عبارتی این شهر با تراکم جمعیتی ۱۰ هزار و ۵۵۰ نفر در هر کیلومتر مربع جزو شهرهای با تراکم جمعیتی بالاست.

در صدر این فهرست دیگر نشانی از شهرهای نیویورک ، توکیو ، لندن و پاریس نیست. بلکه شهرهایی مانند مامبیای هند با تراکم ۳۰ هزار نفر در هر کیلومتر مربع و پس از آن شهر کلکته با تراکم ۲۳ هزار نفر و شنزن چین با تراکم ۱۷ هزار نفر و شانگهای با ۱۳ هزار نفر و پکن با ۱۱ هزار نفر قبل از تهران قرار دارند.

 البته جالب است بدانیم که عمده شهرهایی که تراکم بالای جمعیتی دارند، در کشورهایی قرار گرفته‌اند که جمعیت‌شان بیش از نیم میلیارد نفر است. به عبارتی عمده شهرهای پرتراکم در چین و هند قرار دارند که جمعیت‌شان در حدود یک میلیارد نفر است.

در انتهای این فهرست شهرهایی قرار گرفته‌اند که شاید همگان به عنوان الگوی شهرهای قابل زیست همواره به آنها توجه کرده‌اند. به عنوان مثال در انتهای این فهرست شهر ونکوور کانادا با تراکم هزار و ۵۵۰ نفر و اوتاوا نیز با تراکم هزار و ۶۵۰ نفر نمونه‌هایی از شهرهای آرام و با محیط باز خود نمایی می‌کنند، حتی شهر نیویورک آمریکا نیز که با جمعیت ۱۸ میلیون نفر دومین شهر پرجمعیت جهان است و اولین شهر بزرگ به لحاظ مساحت است، در رده ۱۱۴ قرار گرفته و تراکم جمعیت در این شهر بزرگ در حدود ۲ هزار نفر در هر کیلومتر مربع است.

بررسی این آمار بیش از هرچیز به توسعه یافتگی شهرهای بزرگ جهان تاکید دارد؛ اینکه یک شهر با داشتن مساحت گسترده و جمعیت زیاد و تراکم مناسب تا چه اندازه می‌تواند برای ساکنانش فضایی بهتر برای زندگی فراهم کند.

بی‌تردید امروزه مسئولان شهرهای بزرگ با فراهم‌ آوردن فضای سبز و امکانات مناسب حمل و نقل سعی دارند تا الگوهای تازه‌ای برای زندگی پیش روی دیگران قرار دهند و در این گذار زندگی مناسبی را برای ساکنان خود فراهم آورند.

این واقعیت که تهران در طول سال‌ها گسترش و توسعه نامتوازنش نتوانسته به الگوی مناسبی برای دیگر شهرهای ایران تبدیل شود انکارناپذیر است. در واقع تراکم جمعیت در این شهر ۲۰۰ ساله چنان برای مسئولان آن مشکل و معضل به وجود‌ آورده که هم اکنون برنامه ریزان شهری را دچار سردرگمی‌کرده‌است؛ تا اندازه ای که حمل و نقل، مسکن، فضای سبز، امکانات رفاهی و آموزشی و حتی نحوه خدمات رسانی به ساکنان این شهر خالی از مشکل نیست.

اگرچه شهرهایی مانند توکیو دارای جمعیت شگفت‌انگیز ۳۳ میلیونی است، اما گستردگی مساحت آن باعث شده است تا این شهر با مشکلات کمتری به حیات خود ادامه دهد و خدمات رسانی به ساکنان آن با موانع کمتری روبه رو باشد. از سویی تهران به دلیل نداشتن فضایی مناسب برای گسترش و همچنین ویژگی‌های اقلیمی‌قابلیت چندانی برای رشد ندارد و در طول سال‌های حیات خود اقلیم‌های طبیعی آن دچار نابودی شده‌است و امکان بازیافت آن نیز وجود ندارد.

در واقع هجوم جمعیت زیاد به این شهر و پاسخگو نبودن اقلیم آن و ناتوانی در گسترش مساحت، به این شهر مکانیسمی‌نامتوازن داده‌است که این عدم توازن بیش از هر چیز ساکنانش را مورد هجوم قرار داده و در این گذار مسئولان شهری را به انفعالی ناخواسته کشانده‌است؛ چه در زمان تصدی مردانی توانا که توانسته‌اند در طول مسئولیت‌شان چهره شهر را دگرگون کنند، چه هنگامی‌که این شهر دود گرفته در بی‌تدبیری مدیران دست و پا می‌زد.

هم اکنون بسیاری از برنامه‌ریزان شهری برای استفاده بهتر از سطح شهر و بهره‌مندی از فضای بیرونی، درصددند تا بسیاری از امکانات تهران را به زیر زمین ببرند؛ به عنوان مثال راه‌اندازی شبکه‌ حمل و نقل گسترده در زیر زمین به وسیله مترو یا راه‌اندازی تونل‌ها و زیرگذر‌ها و یا فراهم‌آوردن فضاهای مجازی در زیر زمین مانند ایجاد بازارهایی در زیر زمین  یا بردن آن به زیر اتوبان‌ها و شریان‌های اصلی شهر و…

در واقع برنامه‌ریزان شهری با توجه به مساحت کم و جمعیت زیاد بهترین راهکار در ارائه خدمات به شهروندان را در استفاده چندگانه از سطوح مختلف می‌دانند، تا اندکی بر این شهر نامتوازن رنگی از نظم و انضباط دهند.

 اما آیا این شهر بزرگ که در مقایسه با بسیاری از شهرهای جهان چندان هم بزرگ نیست و به لحاظ مساحت اتفاقا جایگاه قابل توجهی هم در میانشان ندارد، می‌تواند از سرنوشت محتوم خود رهایی یابد و به شهری آرام و محلی برای زندگی ساکنانش تبدیل شود؟

این پندار که تهران با جمعیت ۵/۷ میلیونی خود و مساحت ۷۰۰ کیلومتری در میان شهرهای جهان هنوز نتوانسته‌است به جایگاه مناسب و استانداردهای جهانی نزدیک شود مایه شگفتی نیست؛ بلکه این نکته که آیا این شهر می‌تواند فاصله زیادش از یکی از کم مساحت‌ترین شهر‌های جهان از یک سو و یکی از پرجمعیت‌ترین شهرها با تراکم جمعیت غیر قابل باورش به شهری مناسب برای زندگی تبدیل شود؟

تهران که همگان از آن به عنوان شهر بزرگ یاد می‌کنند در واقع به مانند اژدهایی در درون خود فرو رفته است و در کمترین مساحت، بیشترین جمعیت را جا داده‌است و این بزرگترین مشکل این شهر است؛ شهری که روزگاری میعادگاه تمام عاشقان طبیعت بود، امروزه به محلی فرسوده و تهی از ویژگی‌های بکر اقلیمی‌اش تبدیل شده‌است و امروزه تنها کاری که از دست مسئولان شهری بر‌می‌آید، این است که این شهر را به همین وضعش نگه دارند و از رشد جمعیت آن جلوگیری کنند و از تمامی‌سطوح برای خدمات‌رسانی چندگانه بهره ببرند.