بازی نور در معماری شبانه

بهزاد گروگان:
طراحی فضاهای شهری با روشنایی برای زندگی در شب.

یکی از نقائص معماری و شهرسازی ما در این است که همه طراحی‌ها با احتساب نور خورشید انجام می‌شود، به عبارتی با تاریکی هوا تمامی‌خلاقیت‌ها و هنرهایی که برای آن کوشش شده، یکباره در تاریکی شب محو می‌شود.زندگی شهری و بالطبع الزامات اقتصادی مرتبط با آن ایجاب می‌کند که دامنه فعالیت‌های انسانی از طول روز گذشته و تا پاسی از شب ادامه یابد. به این ترتیب کار و فعالیت شبانه به مرور به قسمتی از زندگی شهری تبدیل شده است.

تقریبا کلیه فعالیت‌های شهری که قبلاً در روشنایی روز امکانپذیر بوده، اینک در شب و به کمک نور مصنوعی قابل اجرا  است. به عبارتی الزامات شهرنشینی، شب را برای انسان تبدیل به روز کرده است و فضاهای شهری در این پدیده جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده‌اند.

شب هنگام فضاهای شهری مانند خیابان‌ها، میادین، پارک‌ها و… بطور فزاینده‌ای به عنوان فضاهای زنده، متنوع و مملو از عبور و مرور مورد استفاده قرار می‌گیرند. تغییرات بنیادینی که فعالیت‌های شبانه موجب آن شده‌اند، تدریجاً سیمای خاصی را به محیط تحمیل می‌کند که در صورت هدایت آگاهانه کیفیت زندگی شهری را بهبود می‌بخشد.

فعالیت‌های شبانه هنری و تفریحی نظیر سینما، کنسرت، تئاتر، رستوران‌ها و همچنین پارک‌ها و گردشگاه‌ها بیشتر مدیون استفاده از نور مصنوعی هستند. از دیگر فعالیت‌های شبانه می‌توان به کارگاه‌ها و کارخانه‌ها و شیفت کار شبانه آنها اشاره کرد که در پرتو نور مصنوعی ممکن شده است.تاثیرات عمیق حاصله از این تحولات، معماران را بر آن داشت تا به ارزیابی مجدد از کار برد نور مصنوعی جهت تاثیر بر ادراک انسان و القای بهتر و دلنشین‌تر هنر معماری به بیننده بپردازند.

تجربیات سال‌های اخیر محققان به کمک دستاوردهای علمی‌، پزشکی و تکنولوژیکی، موجب شد، ضمن ارتقای این زمینه پژوهشی، از حالت ابتدایی و اولیه آن که روشنایی تیر چراغ برق خیابان‌ها است خارج و حضور هوشمندانه آن  در معماری و شهرسازی گسترش یابد.

قابلیت استفاده از نور مصنوعی و تاثیر آن بر ادراک انسان را می‌توان در دو مثال ساده یعنی نور چراغ راهنمایی و رانندگی در چهارراه‌ها که هر رنگ تاثیر مشخصی مانند خطر، احتیاط و یا آسودگی را به راننده و عابر القا می‌ کنند و یا نور رنگارنگ لامپ‌های مهتابی طباخی‌ها به عنوان نشانه‌ای که عابرین را از فعالیت خاصی در آن مکان آگاه می‌سازد، مشخص کرد.  با ذکر مقدمه فوق نحوه ارتباط عملی سیمای شهری در شب و مدل‌سازی برای نور مصنوعی را در شهرسازی و معماری بررسی می‌کنیم.

تا به حال  سیمای شهری و هر آنچه در ارتباط با آن است  با احتساب روشنایی روز و در محدوده زمانی تابش نور خورشید حضور خود را عیان می‌کرده است، به عبارتی نور خورشید مانند ظرفی است که محتوای درون خود را شکل و شخصیت می‌بخشد.

اما باید اذعان کرد که سیمای شهر در شب نیز روی دیگر سکه  است که تا به حال به آن توجهی که درخور آن است،  نشده است. برخی از شهرهای اروپایی در زمینه مدل‌سازی سیمای شهری در شب پیشروتر از بقیه اند به طوری‌که، بروشورها و پوسترهای تبلیغاتی آنها، تصاویری از زیبایی‌های شهر را که  در دل شب تلألو دلپذیری دارد، به نمایش گذاشته‌اند. این اقدام زمانی امکان‌پذیر شده که متخصصان توانسته‌اند سیمای شهر را از دریچه شب ارزیابی کرده و برای آن طراحی منحصر به فردی انجام بدهند.

در آلمان در سالهای اخیر علاقه به این موضوع افزایش یافته است. شهرهایی  نظیر فرانکفورت، لایپزیک، دوسلدورف و… دارای یک نظام سیمای شهری شبانه هستند، شهرهای پکن و شانگهای در چین برنامه‌ریزی خود را در این زمینه به پایان رسانده‌اند.

به کمک مدل‌سازی موفق برای سراسر شهر، هریک از فضاها، عناصر و … شهری برنامه خاصی برای نمایش آن در شب پیش‌بینی شده و همچنین ارتباط آنها با یکدیگر تحت هدایت مدل فوق فراهم شده است. در بخش معماری نیز طراحی همزمان معماری و مدل‌سازی نور، این دو را لازم و ملزوم یکدیگر می‌سازد. نور، بخشی از مصالح ساختمانی می‌شود و با حجم و بدنه و نمای ساختمان یک پیکر را می‌سازند و هر کدام دیگری را تکمیل می‌کند.

جدیدترین و معتبرترین تئوری‌هایی که درباره نور و کاربرد آن در معماری و شهرسازی انجام گرفته، توسط دو نفر متخصص به نام ریچارد کلی و ویلیام لام است. این دو نفر در تلاشند ثابت کنند کاربرد نور مصنوعی و فواید آن برای  انسان به مراتب بیش از آن است که از این پدیده فقط برای روشنایی خیابان‌ها استفاده شود.

اولی جنبه‌های مختلف عملکرد نور را به عنوان ابزار هادی اطلاعات بررسی می‌کند در حالی‌که دومی‌ ادراک انسان را به عنوان بستری جهت مدل‌سازی و حل مسائل طراحی نور مصنوعی مورد توجه قرار می‌دهد. بر اساس تجربیات علمی‌ به دست آمده از این گونه مطالعات و سایر بررسی‌های علمی‌ و اجرایی بیشماری که انجام گرفته است، نور مصنوعی در معماری، شهرسازی و طراحی شهری، جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است.

نماد، نشانه، گره، جداره، ساختمان‌های ارزشمند، سیلوئت و … هر آنچه در طراحی شهری بر آن تاکید شده و پس از غروب آفتاب و با فرا رسیدن تاریکی، ممکن است در عملکرد آن اختلال به وجود آید، به کمک مدل‌سازی نور مصنوعی کارایی خود را در طول شب نیز حفظ خواهد کرد.در شهرسازی نیز کاربرد نور مصنوعی در زمینه‌های مختلف از جمله شناساندن؛ لبه‌ها و مرز مناطق، نواحی، محلات و افزایش بار هویتی مراکز آنها،  میراث طبیعی و رود دره‌ها،  فضاهای شهری (پیاده‌راه‌ها، میادین، مراکز خرید و…)، بافت‌های کالبدی ارزشمند و … در هنگام شب ممکن است.

موارد ذکر شده فوق در یک مثال عملی توضیح داده می‌شود؛ مساجد، جایگاه ویژه‌ای را در طرح‌های تفصیلی تهران به خود اختصاص داده‌اند؛ تفکری که شهردار  تهران درسخنان  اخیر خود به آن اشاره داشته و محله محوری را از برنامه‌های اصلی شهرداری تهران دانسته‌اند. به این ترتیب  مسجد به عنوان مرکز ثقل محله، کلیه خدمات سطوح محله‌ای را حول خود متمرکز خواهد کرد.

از طرفی فعالیت‌های چندگانه مسجد به لحاظ انجام  فرائض روزانه مذهبی و سایر مناسبت‌های مذهبی- اجتماعی به گونه‌ای است که این مکان معمولاً تا پاسی از شب محل مراجعه و رفت و آمد اهالی است. بنابراین مسجد پس از غروب آفتاب بایستی هویت خود را به عنوان یک مرکز مهم مذهبی– اجتماعی تاکید نموده، بدنه آن به عنوان نماد شهری به عابران معرفی شود و گلدسته‌ها به عنوان نشانه،  رهگذران را از فاصله دور راهنمایی کند.

این فرایند، با تاباندن چند نورافکن به ساختمان مسجد آن‌طور که فعلاً رسم است میسر نیست، بلکه کلیه اقداماتی که برای مسجد در در چارچوب طراحی شهری در نظر گرفته شده،  بایستی قابلیت‌های آن در تاریکی شب نیز حفظ شود. این کار بایستی از بدو طراحی ساختمان به صورت طراحی توأمان معماری و مدل‌سازی نور که دیگر جزء‌ مصالح مسجد محسوب می‌شود، مورد توجه قرار گیرد.

نمایش خاص ساختمان، زوایا و گوشه‌ها، تاکید بر قسمت‌های مختلف نما، چگونگی نمایش خاص گلدسته‌ها برای فواصل دور و… از جمله مواردی هستند که مدل‌سازی نور در ارائه آن موثر و دخیل هستند و اما چند پیشنهاد برای شهرداری تهران:

*مدل‌سازی نور برای شهر تهران در قالب طرح جامع جلوه‌های سیمای شبانه شهر با تاکید بر اینکه این پروژه از جنس معماری و شهرسازی و طراحی شهری است.

* پروژه فوق به عنوان طرح بالاسری، وضعیت کلیه بافت‌ها و فضاهای شهری در سه سطح، شهرسازی(راسته‌ها، ورودی‌های شهر، پیاده راه‌ها، میادین، زیرگذرها، پل‌های هوایی، مرزبندی مناطق و نواحی و محلات و تاکید بر افزایش کیفیت بصری و بار هویتی مراکز آنها و…)، معماری (ساختمان‌های ارزشمند،  مرتفع‌سازی‌ها، تک‌بناهای مهم، بیمارستان‌ها، ساختمان شهرداری‌های مناطق، مساجد و…) و طراحی شهری(نشانه، نماد، جداره، گره، تاکید و…) را توضیح و ارتباط آنها را با یکدیگر مشخص می‌کند.

* در کنار مهیاکردن برنامه صدور پروانه نما، مدل‌سازی نور برای ساختمان‌ها نیز در دستور نقشه‌ها بررسی شود. (به طور آزمایشی در یکی از مناطق ۲۲گانه شهرداری تهران و یا برای ساختمان‌های مثلاً ۳ هزار مترمربع زیر بنا و بیشتر)

* از نورپردازی بدون برنامه‌ میادین، گذرها و برخی زیر گذرها اجتناب و در عوض برنامه فراگیر برای شهر تهران در دستور کار قرار گیرد.