فرایند شهرنشینی نخستین

گرد هم آمدن مردم در مراکز شهری بزرگ یکی از تغییرات بنیادین در تاریخ بشر را نشان میدهد. از حدود ۶۰۰۰ سال پیش، در نقاط گوناگون دنیا، قصبات بزرگ و سرانجام شهرها، ازجوامعی که پیش از آن جوامع روستایی کشاورزی خوانده می شد، پدید آمدند. این فرایند که اغلب انقلاب شهری خواند میشود، چیزی فراتر از رشد صرف در اندازه ی جوامع بود. بلکه تغییراتی را نشان میداد که در شیوه تعاملات مردم، ارتباط آن ها با محیط و روشی که جوامع خود را بر اساس آن سازماندهی کردند، پدید آمده بود. جریان ها و نهادهایی که در این زمان پدیدار شدند، به رشد ادامه داده و اساس جامعه شهری امروز را شکل داده اند.
باستان شناسان و مورخان به شاخصه های گوناگونی که می توانسته اند سبب تسریع رشد شهرها و سازمان یابی دوباره ی جامعه باشند، اشاره نموده اند. این شاخصه ها عبارتند از : نیاز به آبیاری، رشد جمعیت، جنگ، تولید تخصصی و تجارت در مقیاس بزرگ. بر اساس یک نظریه، دشتهای خشک آبرفتی که شهرها در آن توسعه یافته اند، برای نگهداری و تامین معاش جمعیتی قابل توجه نیازمند آبیاری بودند. ساخت و نگهداری امور آبیاری و نیز تخصیص آب، نیازمند طبقه ای ممتاز بود که آن را مدیریت کند. این قشر ممتاز به نوبه خود هسته جامعه پیچیده و مختلط را تشکیل می داد. بر اساس یک نظریه دیگر، زمانی که یک زمین زراعی به طور کامل اشغال میشد، تعارض و کشمکش میان اقامت کنندگان و همسایگانشان بالا میگرفت. گروهی که مقهور میشد طبقه پایین تر را تشکیل می داد، در حالیکه که فاتحان برگزیدگان و ممتازان اصلی را تشکیل میدادند که در شهرها تمرکز میافتند. در حالیکه یک نظریه دیگر اشاره میکند که افزایش تکرار درگیری و نزاع و یا جابجایی اجباری به منظور افزایش قدرت حاکمان، ممکن است سبب تثبیت مردم در شهرها شده باشد. به نظر میرسد که این امر در یکی از شهرهای اولیه حقیقی ، اوروک(Uruk or Erech) (1)، در بین النهرین موضوعیت داشته است. در عین حال نظریه ی دیگری اشاره میکند که گسترش تبادل محصولات بزرگ مقیاس، دو عامل تولید و بازار را تشویق نمود که به عنوان ابزار مدیریت منابع و تجارت در شهرها استقرار یابند. این امر ترقی قشر مدیریتی و نیز تولید کنندگان تخصصی را، که هردو شاخصه های کلیدی در جامعه شهری هستند، تسریع کرد.
ما با توجه یافته های باستان شناسی و مدارک کتبی میدانیم که هریک از این شاخصه ها در جوامع شهری پیشین وجود داشته است، اما دستورالعمل و نظام حقیقی که بر اساس آن توسعه یافته اند روشن نیست. سوال اصلی این است که آیا پیشرفتها در یک یا چند یک از این نواحی بر شهر ها مقدم و برای هدایت به رشد شهری کارساز بوده است، یا آیا آنها شکل گیری شهر ها را به عنوان یک پدیده طبیعی بر آمده از جوامع مدنی تازه شکل گرفته درک میکرده اند. پیچیدگی بالقوه ی این فرایند سبب شده تعدادی از پژوهشگران اظهار کنند که ترکیب این ها و دیگر شاخصه هایی که با یکدیگر کار میکنند، سبب وقوع تغییرات بنیادینی شد که انقلاب شهری آن ها را ایجاب میکند. این پژوهشگران اهمیت آبیاری، کشاورزی و تبادل کالاها در شکل دهی به شالوده ای که یک تمدن (شهرنشینی) می تواند بر اساس بنا شود، را تایید میکنند. هرچند، به نظر میرسد که یک رویکرد چند متغیره، روابط اجتماعی را به عنوان نیرویی که فرایند شهرگرایی را شکل داده، تغییر میدهد.
شهرهای نخستین: بین النهرین
به نظر می رسد که انقلاب شهری ابتدا از ۵۵۰۰ تا ۳۵۰۰ قبل میلاد در بین النهرین، که اکنون عراق خوانده می شود، جنوب شهری ایران و شرق سوریه رخ داده است. توسعه تاریخی در بین النهرین میتواند به عنوان یک نمونه مورد مطالعه قرار گیرد، تا فرایند هایی که شهرنشینی اولیه را همراهی کردند بررسی شوند. دشت بین النهرین به طور طبیعی کم آب بود، بنابراین تعداد کمی از مردم پیش از توسعه تکنیک های آبیاری در ۵۵۰۰ ق.م در آنجا زندگی می کردند. در طول۲۰۰ سال بعد، در یک دوره ی زمانی طولانی، که باستان شناسان آن را دوره ی عبید (Ubaid period) (2) می نامند، مردم به آرامی پیشرفت کردند، اما با این حال نخستین بنیاد جامعه شهری جهان را پایه گذاری نمودند. بسیاری از پژوهشگران باور دارند که در طول این دوره، مردمی که اکنون سومری خوانده می شوند به بین النهرین آمدند.
مکان هایی که منسوب به دوره ی عبید تاریخ گذاری شده اند، در عراق و تپه های کوهپایه های پیرامونی عراق و ترکیه کنونی کشف شده اند. این مکان ها ویژگی های فرهنگی بسیاری را به اشتراک دارند و هریک به ادراک جامعه شهری اولیه کمک کرده اند. اما به نظر می رسد که اولین مکان حفر شده، اریدو (Eridu)، هنوز حاوی بیشترین اطلاعات مفید است. در میان این مکان ها به نظر میرسد که اریدو، که در جنوبی ترین بخش دشت بین النهرین واقع شده است، بالاترین سطح توسعه را به دست آورده باشد. احتمالا این سکونتگاه ابتدایی بزرگتر از دهکده هایی نبودند که برای هزاران سال به صورت نقاطی در دره های زمین های مرتفع کوهستانی نمایان بودند. اما مردم اریدو به اصول آبیاری پی بردند، و به نظر می رسید که حدود حداکثر و حداقل درجه آب و هوای بین النهرین برای گندم، جو، گوسفندان، بزها و گاوها مناسب بوده است.
باستان شناسان در اریدو کشف کردند که آنچه معبد به نظر می رسد، حدود ۳۵۰۰ ق.م ساخته شده است. وجود چنین بنایی در روزگار اولیه نشان میدهد که جامعه نسبتا به حد بزرگی رشد یافته بود- بنا بر تخمین، ۱۰ هکتار (۲۵ آکر) را می پوشاند و ۲۰۰۰ نفر جمعیت داشت. وجود تعداد بسیار زیادی جمعیت در یک سکونتگاه بر سیر تکاملی روابط اجتماعی به سوی سطح جدیدی از وحدت در جامعه و یک اتکا بالقوه به سکونتگاه های اطراف، برای برخی کالاهای معیشتی، دلالت دارد.
بین ۳۵۰۰ تا ۲۹۰۰ پیش از میلاد، دوره ای که دوره آغازین نگارش(Protoliterate) (3) یا دوره های اوروک (Uruk) (4) و جمد نصر (Jemdet Nasr) خوانده میشود، تعداد سکونتگاه های بین النهرین، که جمعیت بیش از ۱۰۰۰ نفر داشتند، افزایش یافت. سفال های این دوره نشان میدهد که تولیدات کشاورزی و هنری سازمان یافته تر شدند. در طول این دوره، بیشتر ظروف سفالی بر روی چرخ یا روی قالب ها ساخته شدند، یعنی روندی که سبب بازده و استاندارد سازی بیشتری شد و به یک اقتصاد تجاری پیچیده اشاره می کرد.کشف مهم دیگر از این دوره شواهدی است که تلاش های نخستین برای نوشتن بر روی سنگ و گل رس را نشان میدهد. بیشتر این نوشته های اولیه که برای نگهداری ثبت و مدارک استفاده میشد، سند دیگری برای پیچیدگی رو به فزونی اقتصاد بین النهرین است. علاوه بر این ساختمان های این دوره، که باستان شناسان آن ها را به عنوان معبد معرفی میکنند، پیچیدگی رو به رشد و بزرگ شدن این جوامع را نشان می دهند. برخی معابد، که به نظر میرسند دسته بندی شده اند، احتمالا به عنوان محوطه مقدس مورد استفاده قرار میگرفتند و تعداد کمی از آن ها بر روی سکوهای بلندی ساخته شده بودند. احتمالا برجسته بودن این بناها قدرت رو به رشد رهبری مذهبی جوامع را بازتاب میداده است.
اسناد مربوط به ۲۹۰۰ تا ۲۳۵۰ ق.م، که دوره دودمانی نخستین خوانده می شود، یک رشد قابل توجه جمعیت در حدودا دو گروه دوازده تایی از سکونتگاه هایی رانشان میدهد که، بر اساس اندازه جمعیت خالص، می توانند به درستی شهر خوانده شوند. در طول این دوره، تولید ظروف سرامیکی، فلزی و محصولات پارچه ای سازمان یافته تر شد و توسط صنعتگران به گروه های تخصصی آرایش یافت. سنگ، چوب، سنگ معدن فلزی و دیگر مواد غیر بومی به شهرهای واقع در زمین های پست، یعنی جایی که برای طبقه ممتازِ محلی به شکل کالاهای ساخته شده و آماده فروش در آمده بودند، آورده شدند. در حدود ۲۵۰۰ ق.م نوشتن در تمام دشت بین النهرین همگون و استاندارد سازی شده بود. همچنین در این زمان جوامع شروع به تقلید از شکل شهرهای مدرن کردند: نواحی متراکم مسکونی با خیابان های پیچ در پیچ کوتاه و خانه های چند اشکوبه. پیش از آن معابد بزرگترین بناها در شهرها بودند که این نشان از اهمیت نهادهای مذهبی در فرهنگ بین النهرین داشت. اما در پایان این دوره، کاخ ها به عنوان بناهای بزرگ معرفی شدند که گویی به یک حکومت سلسله مراتبی سکولار در حال رشد اشاره میکرد، در حالیکه تولید تخصصی و تنوع دسترسی به منابع اقتصادی قشر بندی اجتماعی را نشان میداد.
واضح است که در پایان دوره دودمانی اولیه، دهکده های تساوی طلبِ دوره های پیشین- که در درجه اول بر اساس نظام خویشاوندی اداره می شدند- به سلسله مراتبی از شهرها و شهرستان هایی توسعه یافتند که در میان گروه های متنوع شغلی (کاری)، دارای طبقه بندی اجتماعی تعریف شده ای بودند. همچنان که قشربندی اجتماعی افزایش میافت، حکمرانان دولت شهر ها پدید آمده و شروع به معرفی خود به عنوان شاه و فرمانروا کردند. اگرچه جزییات کشمکش بر سر قدرت روشن نیست، ولی افزایش تکرار جنگ میان دولت شهرهای بین النهرین که از نظر سیاسی مستقل بودند ، نشان میدهد که توازن قدرت به نفع کسانی که نیروهای نظامی را کنترل میکردند، تغییر یافت.

چالرزل.رِد من
ترجمه ی زهره دودانگه