شبکه راهها در بافتهای فرسوده شهری

بی شک یکی از مهم ترین دشواری های بافت های فرسوده ی شهری ، نارسایی شبکه ی راه ها و دسترسی ها است . گذرهای کم عرض ، پر پیچ و خم ، غیر هندسی و ناهماهنگ با نیازهای ترابری کاربری های مجاور ، افزون بر این که آمد و شد و دسترسی ها را برای اهالی این نواحی دشوار می کند ، تأمین خدمات و تأسیسات شهری مانند آتش نشانی ، آب رسانی ، گاز رسانی و مانند آن ها را نیز با دشواری رو به رو می کند . از این رو در زمان پیش آمدن بحران، مانند شرایط پس از وقوع زلزله نیز این بافت ها به شدت آسیب پذیر هستند و امید به کمک رسانی به هنگام به این نواحی اندک است . به تازگی موضوع بازسازی یا به سازی بافت های فرسوده ی شهر تهران در دستور کار قرار گرفته است . کاری بس دشوار که نیازمند منابع چشمگیر مالی و اجرایی است . گذشته از مسائل مدیریتی و دشواری های اجرایی این طرح ، پرسش این است که ترمیم یا بازسازی شبکه ی راه های این بافت ها باید به چه سمت و سویی هدایت شود و اصولاً راهبردها و راهکارهای به سازی این گونه شبکه ها چیست ؟ در این جا کوشش شده با شناسایی زمینه های شکل گیری این بافت ها ، به راهبردهای طراحی دوباره ی آن ها پرداخته شود.

گونه های بافت های فرسودهاز نظر زمینه ی شکل گیری ، گونه های بافت فرسوده که در تبیین راهبردهای اصلاحی متمایز هستند ، از این قرارند: ۱- بافت فرسوده ی قدیمی این بافت ها معمولاً در هسته های قدیمی شهرها به چشم می خورد که بیشتر در برگیرنده ی بازار یا بازارچه و محله های مسکونی است . در گذشته شبکه ی راه ها در بازار به نحو مطلوبی آمد و شد مردمی را که برای داد و ستد ، خرید و فروش و حتی تماشا می آمدند آسان می کرده است . محله های مسکونی در پیرامون بازار قرار گرفته بودند که به وسیله ی شبکه ی راه های اصلی ارتباط بین بازار و این محله ها برقرار می شده است . انشعاب های بعدی مربوط به راه های بین محله یی است که نقش عبوری دارند و در داخل بافت محله یی به شبکه ی راه های جزیی تر و کوچک تری منتهی می شوند . بنابراین راه های ارتباطی در نواحی مسکونی به صورت سلسله مراتبی از خانه شروع شده ، به فضای مشترک چند خانه رسیده و سپس از طریق شبکه ی راه های محله و راه های اصلی به بازار می رسند . بافت های قدیمی در طول سال ها و قرن های گذشته و در شرایط اجتماعی ، اقتصادی ، اقلیمی ، دفاعی و فناوری های حمل و نقل گوناگونی شکل گرفته اند . برخی از این بافت ها از ارزش های تاریخی برخوردارند و حفظ آن ها به لحاظ هویت شهری یا ملی ضروری است و برخی دیگر از این ارزش ها بی بهره اند . به هر حال امروزه نقش و عملکرد این راه ها دگرگون شده است و باید هماهنگ با اوضاع جدید سامان دهی شوند .در گذشته شبکه ی راه های بافت های مسکونی عموماً ویژگی دسترسی داشته است و حتی به خاطر ملاحظات دفاعی و امنیتی نقش عبوری آن ها را کاهش می دادند . امروزه نیز در شهرهای پیشرفته ی دنیا موضوع آرام سازی ترافیک درون نواحی مسکونی به شدت دنبال می شود . با این وجود ، ممکن است بافت فرسوده در موقعیتی از کاربری های شهری قرار گرفته باشد که در آن نیاز به آمد و شد بیشتر وجود دارد در این صورت عبور راه از میان بافت فرسوده و یا تعریض راه های آن ضروری به نظر می رسد. از آن جایی که شبکه ی راه های قدیمی عمدتاً پاسخگوی آمد و شد پیاده و چهارپایان بوده اند پهنا و بلندای گذرها نیز هماهنگ با مقتضیات ترافیک آن زمان شکل گرفته است . در حالی که امروزه دسترسی سواره وجه غالب ترافیک است و بیشتر مردم چنین الگویی را پذیرفته اند . برای آن که شبکه ی راه های قدیمی بتواند پاسخگوی ترافیک خودروها باشد قطعاً نیاز به اصلاحات اساسی وجود دارد . امروزه ترافیک خودرو نه تنها به خاطر تغییر ویژگی های فن آوری وسایل نقلیه ، به سبب رشد کمی مالکیت خودرو دگرگون شده است . افزون بر آن نیازهای ترافیک ساکن یا پارک وسایل نقلیه نیز در بافت فرسوده برآورده نمی شود .

۲- بافت فرسوده ی معاصر این گونه بافت ها بیشتر در حاشیه ی شهرها و در عرصه ی تاخت و تاز بساز و بفروشان شکل گرفته اند و ساخت و ساز غیراصولی در این مناطق بدون مطالعات شهرسازی و ترافیکی صورت گرفته است . مهم ترین مؤلفه های شهری این نواحی ، تراکم جمعیتی بسیار زیاد و نارسایی شبکه ی راه های دسترسی است . الگوی توسعه ی شبکه ی این بافت ها معمولاً مبتنی بر گذرهای شطرنجی کم عرض و تفکیک خرد زمین ها است . با گسترش شهرها این نواحی درون مناطق شهری قرار می گیرند و دشواری های ترافیک آن ها نواحی پیرامونی را نیز متأثر می کند . نمونه های زیادی از این گونه بافت ها در مناطق ۱۴ ، ۱۵ ، ۱۶ و ۱۷ شهرداری تهران یافت می شود . به طور کلی این بافت ها از ارزش های تاریخی یا شهرسازی بی بهره اند .

۳- بافت فرسوده ی روستایی در روند گسترش شهرها ، روستاهای حاشیه یی رفته رفته درون محدوده ی شهر قرار گرفته و بلعیده می شوند ولی هضم آن ها چندان ساده و راحت نیست . گر چه ممکن است برای این روستاها طرح هادی و یا تفصیلی الحاقی وجود داشته باشد ولی این طرح ها متأثر از شبکه ی ارگانیک روستایی هستند و در مراحل بعدی توسعه ، برای شبکه ی پیرامونی ایجاد مشکل می کنند . طبقه بندی راه های شهری طبقه بندی راه های شهری در یک نظام سلسله مراتبی و مبتنی بر عملکرد و وظیفه ی آن ها صورت می گیرد و طراحی راه ها مطابق ضوابط تعیین شده برای هر رده خواهد بود . در این صورت ترافیک ایمن، روان ، اقتصادی و منطبق با اصول زیست محیطی تضمین می شود. طبقه بندی عملکردی راه ها شامل آزاد راه ها و بزرگراه ها ( راه های شریانی ) ، خیابان های شریانی اصلی و فرعی ، خیابان های جمع کننده و راه های محلی و دسترسی است . در نظام سلسله مراتبی راه ها هر یک از این راه ها می تواند به راه هایی به یک درجه بالاتر یا پایین تر از خود پیوسته باشد . بررسی شبکه های خوب درجه بندی شده نسبت های طول راه های مختلف شبکه را در حدود مقادیر زیر به دست داده است : آزاد راه ها و بزرگراه ها ۱۰ – ۵ درصدشریانی های اصلی و فرعی ۲۵- ۱۵ درصد راه های جمع کننده ۱۰ – ۵ درصد راه های محلی و دسترسی ۸۰ – ۶۵ درصد در نظام سلسله مراتبی راه ها در درجه های بالاتر ویژگی عبوری و در درجه های پایین ویژگی دسترسی راه حاکم است . این ویژگی در شکل ۳ دیده می شود. برای هر یک از انواع راه ها مشخصات فنی و عملکردی ویژه یی تعریف شده است که در طراحی شبکه ی راه های بافت های جدید شهری بکار گرفته می شود. کاربرد طبقه بندی عملکردی راه ها در نوسازی و به سازی بافت های فرسوده به ندرت این مجال پیش می آید که بافت فرسوده یی به یکباره تخریب شده و به جای آن الگوی جدید شهری همراه با شبکه ی راه های متناسب پیاده شود و این عمدتاً به خاطر ملاحظات اقتصادی ، اجتماعی و حقوقی حاکم بر موضوع است . آن چه که در عمل اتفاق می افتد اجرای تدریجی طرح ساماندهی متناسب با توان سازمان های مجری (شهرداری ها) است. هر چه طرح اصلاحی بافت فرسوده دگرگونی های ریشه یی تری را در بافت الزام کرده باشد مدت زمان و هزینه ی بیشتری مورد نیاز است و احتمال پیاده شدن طرح کمتر خواهد بود . بنابراین ارائه ی طرح ساماندهی بافت فرسوده مستلزم ایجاد توازن میان جنبه های مختلف و گاه متناقض است تا هدف مورد نظر با کمترین صرف منابع به دست آید و این کار بی شباهت به جراحی زیبایی چهره نیست که در آن علاوه بر صرف منابع مالی ، تخصص و هنر جراح نیز اهمیت زیادی دارد. در تاریخ معاصر شهرسازی ایران و در دوره های مختلف کوشش شده است با جراحی های شهری مشکلات بافت های فرسوده ، از طریق پدیدآوردن راه های تازه و یا تعریض راه های موجود حل شود . اما در برخی موارد این جراحی ها پی آمدهای مطلوبی به نداشته است و به از بین رفتن بافت های تاریخی و یا آسیب جدی به واحدهای اجتماعی انجامیده است . و از همه مهم تر آن که غالباً این اصلاح ها بهبود عملکرد شبکه ی راه ها را در پی نداشته و یکپارچگی میان شبکه ی جدید و قدیم به نحو مطلوبی پدید نیامده است . یکی از مهم ترین دلایل شکست این شیوه ها ، سعی بر تحمیل ضوابط طراحی دست بالای راه های شهری به این بافت ها بوده است . در کشورهای پیشرفته یی که از پیشینه ی شهرسازی غنی برخوردارند – مانند اکثر کشورهای اروپایی – ، در زمینه ی نوسازی و به سازی بافت های فرسوده تجربه های زیادی اندوخته شده است . یک رکن اساسی در ترمیم شبکه ی راه های بافت های قدیمی در این کشورها تخفیف ضوابط طراحی راه ها و طبقه بندی راه های بافت های قدیمی بوده است و با تکیه بر این ضوابط ، انعطاف پذیری چشم گیری در شبکه ی راه ها ایجاد شده است . بررسی ویژگی های شبکه ی راه های بافت های فرسوده در مناطق گوناگون کشور نشان می دهد که این راه ها از ویژگی دسترسی بیشتر از حد معمول ویژگی عبوری کمتری برخوردارند . بنابراین در درجه بندی و سلسله مراتب راه های این بافت ها دو گرایش اصلی بچشم می خورد ؛ نخست کاهش تمایز میان رده های گوناگون راه ها و دیگر نیاز به تعریف طبقه های فرعی گسترده تر و هماهنگ با وضعیت های مختلف راه ها ، با توجه به این راهبردها در شکل ۴ نمودار مقایسه یی طبقه بندی راه ها مطابق چند دستورالعمل و آئین نامه و پیشنهاد الگوی طبقه بندی ویژه ی بافت های قدیمی ارائه شده است .

جمع بندی و نتیجه گیری در بسیاری از شهرهای کشور مشکل بافت های فرسوده ی قدیمی ، معاصر و روستایی وجود دارد . به علت نارسایی شبکه ی راه های این بافت ها ، معضلات ترافیکی برای این نواحی و مناطق پیرامونی پدید آمده است . به علت غیرواقع بنیانه بودن ضوابط طراحی راه ها در این نواحی ، قابلیت اجرایی طرح های سامان دهی بافت های فرسوده کاهش یافته است . بنابراین نیاز به طبقه بندی تعدیل شده برای راه های این بافت ها وجود دارد . در این طبقه بندی ویژه نیاز به کاهش تمایز انواع راه ها و افزایش طبقه های فرعی وجود دارد.فهرست منابع:۱- شیعه ، اسماعیل . شبکه ی راه ها در شهرسازی سنتی ایران ، نشریه ی تازه های ترافیک ، شماره های ۲۶ و ۲۷ . ۱۳۶۷۲- مشهدی زاده دهاقانی ، ناصر . تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری در ایران . انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران . ۱۳۷۴۳- قریب ، فریدون . شبکه ی ارتباطی در طراحی شهر ی . انتشارات دانشگاه تهران . ۱۳۷۶ ۴- امینی ، بهنام و علی اکبر لبافی . طبقه بندی راه های شهری . چهارمین کنفرانس مهندسی ترافیک ایران . ۱۳۷۷۵- Rangwala , S . C . , Town Planning , Charotar Pub . India . 19986- Stover , V . G , Transportation and Land Development , ITE , 2001