شهرسازی و سلامت

بر اساس توصیه جامعه جراحان آمریکا در سال ۱۹۹۶، انجام روزانه حداقل ۳۰ دقیقه فعالیت فیزیکی متوسط در ۵ روز هفته، برای تامین حداقل سلامت فیزیکی شهروندان ضروری است اما ارزیابی طرح کالبدی سکونتگاه ها ومحلات مسکونی معاصر حاکی از آن است که شهروندان فقط به شرط حضور در فضاهای ورزشی می توانند به این توصیه ها عمل کنند چرا که فضاهای کافی، مناسب، ایمن و امن برای فعالیت فیزیکی و ورزش شهروندان وجود ندارد یا بسیار نادر است.

در واقع بسیاری از شهرها ومحلات شهری دوران معاصر، اتومبیل مدار هستند و به گونه ای طراحی و ساخته شده اند که دسترسی های سریع تر وبهتری را برای اتومبیل ها فراهم نمایند.

این امر وابستگی شدید زندگی شهری به اتومبیل را در پی داشته وبه کم تحرکی شهروندان، اضافه وزن و چاقی، کاهش ارتباطات اجتماعی با همسایگان، افسردگی و عدم فعالیت جسمانی منجر شده است. تحقیقات و یافته های اخیر به ویژه در کشور های صنعتی، زنگ خطر را در مورد الگوهای زندگی شهری به صدا درآورده است. بر این اساس به شهروندان توصیه اکید می شود که در شیوه رفت و آمد و فعالیت های ضروری، اختیاری و اجتماعی خود تجدید نظر کنند. یافته های این محققان نشان می دهد افرادی که در محلات اقماری، پراکنده، خلوت و حاشیه ای زندگی می کنند به دلیل استفاده مفرط از اتومبیل، ورزش نکردن و حتی پیاده روی روزانه بسیار ناچیز، با خطر بیماری های مزمن مواجه هستند.

آمارها نشان می دهند طرح کالبدی محلات پیاده مدار با طرح کالبدی محلات اتومبیل مدار کاملا متفاوت است و ساکنان محلات پیاده مدار امتیازهای بالاتری را از نظر شاخص های سلامتی دارا هستند. افراد ساکن در محلات اتومبیل گرا ازارتباط چهره به چهره با هم محله ای ها محروم هستند وحتی در مواقعی همسایگان نیز تا سال ها همدیگر را نمی شناسند. یافته های تحقیقی نشان می دهد که سکونت در محلات مسکونی خلوت و حاشیه ای و حتی سکونت در برج های مسکونی بلند مرتبه، میزان فعالیت فیزیکی ساکنان به ویژه کودکان را کاهش داده و به بروز مشکلات رفتاری در آنها منجر می شود. امکان بروز بیماری های تنفسی، اختلالات عصبی وانزوای اجتماعی نیز در کودکان ساکن برج های مسکونی وجود دارد.

ویژگی های محله مسکونی اتومبیل مدار

از ویژگی های یک محله مسکونی اتومبیل مدار می توان به موارد زیر اشاره کرد:

شبکه خیابان های گسسته وجدا، عدم وجود پیاده رو های عریض و فعال، عدم وجود مسیر های پیاده درختکاری شده، عدم وجود نورپردازی و اجرای هندسی تقاطع های پیاده، عدم وجود مغازه های خرده فروشی و راسته های محلی پیاده واتکای محله به یک مرکز خرید بزرگ، عدم وجود مدارس و مراکز فرهنگی و بهداشتی و ورزشی در محله خلوتی بیش از حد محله وغلبه خانه های ویلایی تک واحدی در محله، عدم ایمنی ترافیکی و عدم عرصه بندی مناسب سواره و پیاده در معابر و ناامنی اجتماعی در محله مثل حضور گروه های بزهکار در فضاهای عمومی به ویژه در ساعات غروب وشب ها.

در مقابل محله اتومبیل گرا ، ایده محله پیاده مدار مطرح شده است که محلات قدیمی شهر های ایرانی را می توان در این ردیف مطرح کرد. زندگی در محله پیاده مدار به معنای نداشتن یا عدم استفاده از اتومبیل نیست بلکه طراحی خیابان ها و خانه ها و نحوه استقرار مغازه های فروش و ارائه خدمات روزانه به گونه ای است که می تواند به طور طبیعی افراد را به تحرک جسمانی واجتماعی در طول زندگی روزمره محله ای وادار کند.

محلات پیاده مدار، محلاتی هستند که در آن به طراحی و وجود پیاده روهای کارا و عریض، بوستان کودک و کهنسالان، پیوستگی معابر و شبکه خیابان ها، وجود مسیر های درختکاری و گل کاری شده قابل پیاده روی، وجود پارکینگ های کافی اتومبیل در کنار راسته های خدماتی و تجاری، بهداشت و نظافت مداوم فضاهای باز، نورپردازی و مبلمان شهری مانند وجود سکو های پیرنشین و رواق های سایه دار، وجود کاربری های مسکونی وتجاری وفرهنگی و ورزشی در محله، تراکم متوسط و بالای سکونتی در محله و وجود واحد های مسکونی متنوع مانند آپارتمانی وتک واحدی، وجود مرکز محله پررونق که با طی مسافت پیاده قابل دسترس بوده وساکنان را از مراجعه روزانه، با اتومبیل، به محلات دیگر بی نیاز کند توجه ویژه ای می شود.

تحقیقات متعدد نیز نشان می دهند وجود فضاهای سبز و باز فعال در محله مانند بوستان محله و بوستان کودک به افزایش ارتباطات غیررسمی، دوستی ها، امنیت، نظارت ونشاط اجتماعی کمک می کند. در محلات پیاده مدار کودکان تمایل بیشتری به پیاده روی در فاصله خانه تا مدرسه دارند و به این ترتیب علاوه بر تامین حداقل فعالیت روزانه لازم برای رشد جسمی ، تصور ذهنی بهتری نیز از محیط اجتماعی محله کسب می کنند.

شکل گیری محلات مسکونی اتومبیل گرا در چند دهه اخیر در حاشیه کلان شهرهایی مانند تهران به ایجاد فضاهای ناامن و فاقد ایمنی و جامعه گریز منجر شده است. همچنین گسترش شبکه های بزرگراهی شهری با وجود حل بخشی از معضلات ترافیکی پیوندهای اجتماعی محلات شهری را از بین برده و ارتباطات بین ساکنان را محدود به جزیره هایی کوچک کرده است. به نظر می رسد گسترش روگذر ها و زیرگذرهای پیاده در مسیر هایی که بزرگراه ها عبور کرده اند برای جبران این مسأله ضروری است.

همچنین وجود فضاهای گم شده و فاقد مدیریت در حاشیه بزرگراه ها و ما بین محلات مسکونی، به جدایی اجتماعی وگسستگی بین بافت های مسکونی منجر شده است. این در حالی است که به باور محققان بهداشت محیط بسیاری از بیماری های رایج مانند سرماخوردگی ها، حملات قلبی، سرطان، افسردگی، کشیدن سیگار، فشار خون و چاقی با ارتباطات اجتماعی و خانوادگی و معنوی ارتباط دارند و پیوند های اجتماعی ضعیف نیز زیان های مزمن و غیرقابل جبرانی بر سلامت عمومی افراد دارد.

نارمک پیاده مدار

خوشبختانه در بسیاری از شهر های ایرانی می توان نمونه محلات شهری پیاده مدار را به عنوان الگویی برای زندگی سالم در آن شهر شناسایی کرد. محله مسکونی نارمک در شرق تهران مصداق بارز یکی از محلات پیاده مدار است که توانسته است زمینه فعالیت و تحرک جسمانی و پیاده ساکنان محدوده را فراهم نماید.

وجود مرکز خرید پیاده خیابان آیت و میدان نبوت از یک سو، وجود میادین همسایگی از سوی دیگر مصادیق فضاهای پیاده مدار محله ای و همسایگی در نارمک می باشند. همچنین وجود واحد های مسکونی متنوع برای سلایق و خانواده های متنوع، وجود مراکز متعدد تجاری، خدماتی، فرهنگی، مذهبی و اداری، وجود خیابان های محلی پیوسته و مرتبط و رونق اجتماعی محله شرایطی را ایجاد کرده است که ساکنان نارمک مایحتاج روزانه، هفتگی و ماهانه خود را با طی مسافت های کوتاه پیاده در مرکز محله تامین می کنند. ساکنان نارمک نسبت به محله احساس تعلق و علاقه کرده و سکونت در آن را به بسیاری از محلات دیگر ترجیح می دهند. تحقیقات نشان می دهد که میزان جابه جایی های سکونی اهالی نارمک نیز در سی سال اخیر نسبت به بسیاری از محلات دیگر تهران کمتر بوده و بیشتر ساکنان خود را متعلق به محله ومحله را متعلق به خود می دانند و از سکونت در محله راضی هستند.

فواید محلات پیاده مدار

محله پیاده مدار دارای ایمنی در مقابل وقوع جرم، تصادفات سواره وپیاده بوده واز ترافیک معمولی و سبک برخوردار است. در چنین محله ای اتومبیل ها با حداقل سرعت ممکن رانندگی می کنند و مسافرکش های شخصی نیز راهی برای عبور از خیابان های محلی ندارند اما ساکنان پیاده به سهولت و سرعت می توانند به تمام نقاط محله دسترسی داشته باشند. فضاهای باز و سبز محلات پیاده مدار در معرض دید ساکنان است و گروه های بزهکار نمی توانند در آنجا حضور یابند، در عوض گروه های آسیب پذیری چون کودکان و نوجوانان و زنان خانه دار و کهنسالان می توانند با فراغت در فضاهای باز حاضر شده و در گروه های کوچک به فعالیت بپردازند. ساکنان و همسایگان محلات پیاده مدار در زندگی روزانه با همدیگر مواجهه چهره به چهره دارند و می توانند با تشکیل گروه های محلی و همسایگی در امور اجتماعی محله مشارکت کرده و سرمایه اجتماعی محله را ارتقا دهند.

‌ محمد باقری