شهرسازی بر بستر اینترنت

شهر الکترونیک به معنای خدمات دهی و تبادل اطلاعات بین شهروندان و شهرداری ها و اماکن مختلف شهری است که به صورت شبانه روزی و با بهره گیری از ابزارهای مبتنی بر فناروری و به صورت ارتباط و تأثیر دو طرفه میان شهروندان، سازمان های دولتی غیرانتفاعی و بازرگانان دیده می شود. در این مقاله، پس از بیان مقدمه ای درباره مفهوم شهر الکترونیکی، به مبانی شکل گیری و پیدایش شهرهای الکترونیکی و مهمترین آنها اشاره می شود. در ادامه به تعریف شهر الکترونیک شهرداری الکترونیک و شهروند الکترونیک و زیرساخت های طراحی و مراحل پیاده سازی آن پرداخته می شود. سپس برجسته ترین مزایا و محدودیت های شهرهای الکترونیکی تشریح می گردد.

۱. مقدمه

قرن حاضر عصر اطلاعات و دانائی نامیده شده است زیرا نقش اساسی در این قرن بر عهده اطلاعات می باشد. بنابراین حرف اول را در دوران جدید، فناوری اطلاعات می زند. به این معنی که اقتدار اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و علمی هر کشور متناسب با میزان تسلط و بهره گیری آن کشور از این فناوری خواهد بود. از این رو، مدیران ناگزیرند تا مدیریت خود را برای زندگی در چنین دورانی بروز کنند. فناوری اطلاعات و ارتباطات شامل موضوعاتی است که به علم و فناوری کامپیوتر، طراحی، توسعه، نصب و پیاده سازی سیستم ها و نرم افزارهای اطلاعاتی مربوط می شود. این فناوری، نه تنها خود دستخوش تغییرات ژرفی شده، بلکه به سرعت در حال تأثیرگذاری بر الگوهای زندگی، شیوه تحقیق، آموزش، مدیریت، حمل و نقل، امنیت و بهداشت جامعه است. یکی از مهمترین فرصت هائی که این فناوری های نوین پیش روی مسئولان و مدیران شهری قرار می ٔهند امکان مهندسی مجدد فعالیت های شهری و افزایش کیفیت زندگی شهری و شهروندی، تقویت کارآمدی و پاسخگوتر ساختن آن می باشد که موجب پایدار شدن واقعیتی به نام شهرهای الکترونیکی و در پی آن شهروندی الکترونیک شده است. به این معنا که دیگر نمی توان شهرهای جوامع اطلاعاتی را ساختارها و فرآیندهای سنتی و منسوخ گذشته مدیریت کرد. به عبارت دیگر پیشرفت های شگفت انگیز در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات و ارائه سرویس های مبتنی بر آن توقع مردم را به سطح از کیفیت و کارآمدی رسانده است که دیگر ساز و کارهای سنتی و مدیریت مبتنی بر آن پاسخگو نیست و مدیران و برنامه ریزان را ناگزیر به حرکت در راستای طراحی شرهای الکترونیکی از طریق ایجاد سیستم های یکپارچه در قالب شهرها و شهرداری های الکترونیکی کرده است. از این رو هر ساله بر شمار شهرهائی که چشم انداز خود را شهر الکترونیکی معرفی می کنند و مأموریت ها و راهبردهای خود را بر پایه آن بنا می نهند، به صورت تصاعدی، افزوده می شود. شهر الکترونیک به معنای ارائه خدمات و تبادل اطلاعات بین شهروندان، شوراهای شهری، شهرداری ها، شهروندان و اماکن مختلف شهری است که به صورت شبانه روزی و با بهره گیری از ابزارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات انجام می شود. همچنین با توجه به نقش و اهمیت شهرداری ها در پوشش بخش بزرگی از فعالیت های بخش دولتی و عمومی در شهرها، شهرداری الکترونیکی می تواند کانون رسیدن به شهر الکترونیکی باشد. از این رو این فرضیه شکل گرفته است که توفیق یا عدم توفیق ایجاد شهرداری الکترونیکی تأثیری کلیدی بر توفیق یا عدم توفیق ایجاد شهر الکترونیکی دارد. این موضوع باعث شده است تا برنامه ریزان مدیریت شهری توجهی ویژه به موضوع شهرداری الکترونیکی داشته و کوشش جدی در برپائی درست و به موقع آن داشته باشند. این موضوع با پژوهشی که در دیگر شهرهای الکترونیکی مانند تورنتو، دبی، دوبلین و بوستون و مطالعه طرح کلان فناوری اطلاعات و ارتباطات آنان به عمل آمده نشان داده شده است.

۲. زمینه های تئوریک شکل گیری شهرهای الکترونیکی

روزگاری زندگی در شهرها ساده و مختصر بود و حاکم شهر وظایف مشخصی را در قبال شهروندان بر عهده داشت که بیشتر به امنیت آنان مربوط می شد. اما اکنون زندگی در شهرها بسیار پیچیده شده است و خدمات متعدد و متنوع شهری بسیاری به وجود آمده اند. تأمین آب، برق، گاز و تلفن، مدیریت ساخت و ساز ساختمان های بازرگانی و مسکونی، مدیریت ترافیک و حمل و نقل همگانی، ساخت پایانه های مسافربری، سردخانه و میدان های میوه و تره بار، سازمان های آتش نشانی و اورژانس، پارک ها و موزه ها، فرهنگ سراها، ورزشگاه ها، کتابخانه های عمومی، سیستم دفع زباله، جمع آوری فاضلاب و آب های سرگردان و کنترل قیمت ها از جمله چنین مسائل مدیریت خدمات شهری هستند که روز به روز بر شمارشان افزوده می شود و شیوه مدیریت آنها از جمله بنیادی ترین موضوعات در گستره مدیریت شهری می باشد. در کنار این موضوع باید به تغییرات و تحولات صورت گرفته در زمینه فناوری های اطلاعات و ارتباطات در سرتاسر جهان اشاره کرد. تحولاتی که اساس زندگی انسان، روش کار کردن، شیوه های آموختن، فرآیندهای کسب و کار و نحوه برقراری ارتباطات متقابل آن را دگرگون می کنند. این فناوری ها به دلیل کارکردها و توانائی هائی که دارند اغلب برنامه ریزان کشورهای پیشرفته را ترغیب نموده اند که ارائه خدمات به شهروندان را از طریق برنامه های جامع شهری مبتنی بر فناوری اطلاعات و در قالب پیاده سازی شهرهای الکترونیکی دنبال کنند. از دیدگاه این طراحان پیش از پیاده سازی شهرهای الکترونیکی پاسخ به برخی از پرسش ها و نقاط ابهام ضروری است. در این زمینه تحقیقی از سوی گروه استراتژی بین المللی شورای پاسیفیک صورت گرفته و نتایج آن توسط پنج شرکت بزرگ طراحی استراتژی های موفقیت آمیز پیاده سازی شهر الکترونیکی ارائه شده که براساس آن، در شروع پیاده سازی شهرهای الکترونیکی در هر کشور باید به سؤالات زیر پاسخ داد:

چرا به دنبال شهر الکترونیکی هستیم؟

آیا چشم انداز روشن و اولویت های مشخصی برای آن داریم؟

برای چه نوعی از مدل های شهر الکترونیکی آمادگی داریم؟

آیا اراده سیاسی لازم برای پیاده سازی شهرهای الکترونیکی وجود دارد؟

آیا بهترین پروژه شهر الکترونیکی را انتخاب کرده ایم؟

چگونه باید این پروژه ها را مدیریت کنیم؟

چطور بر مقاومت داخلی موجود برای پیاده سازی آن غلبه کنیم؟

چگونه پیشرفت پروژه های پیاده سازی شهر الکترونیکی را بسنجیم؟

نحوه ارتباط بخش های مختلف در استقرار شهرهای الکترونیکی چگونه است؟

شهر الکترونیکی از چه راه هائی و چگونه می تواند مشارکت شهروندان را در امور عمومی بیشتر و بیشتر کند؟

۳. تعریف چند اصطلاح مرتبط و نحوه ارتباط آنها

شهر الکترونیک:

دسترسی الکترونیکی گروه های مختلف شهروندان به شهرداری و اماکن مختلف شهری، به صورت شبانه روزی و هفت روز هفته، به شیوه ای با ثبات، قابل اطمینان، امن و محرمانه است.

شهرداری الکترونیک:

نهادی که با بهره گیری از فناوری اطلاعات خدمات خود را در حوزه وظایف شهرداری به صورت سریع، قابل دسترس و امن به شهروندان ارائه می کند.

شهروند الکترونیک:

فردی آشنا با فناوری اطلاعات که توانائی و مهارت بهره گیری و استفاده از خدمات الکترونیکی یک شهر الکترونیکی را داشته باشد.

دولت الکترونیک:

دولت الکترونیکی پیاده سازی مدل های کم هزینه تر جهت تعاملات کسب و کار بر خط شهروندان، صنایع، کارمندان و سایر ذی نفعان است که استراتژی ها، فرایندها، سازمان ها و فناوری را یکپارچه می کند.

یکی از مواهب دنیای دیجیتال برای شهروندان قرار گرفتن آنها در مرکز توجه است. از این رو برخی از کشورهای جهان با چشم انداز مردم محوری دولت الکترونیکی خود را بنا نهاده اند. در نتیجه فلسفه وجودی دولت الکترونیک، شهر الکترونیک و شهرداری الکترونیک، رفع نیازهای شهروندان و ارائه خدمات به آنهاست.

۴. مؤلفه های شهر الکترونیکی

با وجود آنکه کشورهای مختلف با توجه به موقعیت اقتصادی و اجتماعی خود اهداف خاصی را در ایجاد شهرها و شهرک های اینترنتی و الکترونیکی دنبال می کنند، براساس تحقیقاتی که توسط محققان در ساختار شهرهای الکترونیکی برجسته ای همچون تورنتو، بوستون و تایپه صورت گرفته است اغلب شهرها از چهار بخش زیر تشکیل شده اند:

الف زندگی الکترونیکی

ب دولت الکترونیکی

ج بنگاه های الکترونیکی

د زیرساخت الکترونیکی

۵. مراحل پیاده سازی شهر الکترونیک

با پژوهش های متعددی که درباره روند گسترش شهرهای الکترونیکی در نقاط مختلف جهان به عمل آمده است، می توان شاهد روندها و کارهای همانندی میان آنها بود و به نتایج زیر رسید:

هر کدام از منابع علمی و پژوهشی، مدل یا روش خاص خود را برای تشریح مراحل مورد نیاز جهت پیاده سازی شهر الکترونیکی استفاده کرده اند.

پیاده سازی دولت الکترونیکی به مثابه انتقال از یک نوع سیستم مدیریتی به نوع دیگری از اداره امور است، بنابراین متدلوژی های پیاده سازی شهر الکترونیکی ماهیتی تکاملی دارند و بیشتر شبیه به ساخت یا ایجاد یک سیستم جدید می باشند.

به نظر می رسد که فرایند ایجاد و توسعه شهر الکترونیکی یک فرایند پیوسته است و به طور معمول در ۴ و یا ۵ گام پیموده می شود. در این خصوص به مدل ”گروه مشاوره ای گارتنر“ به اختصار اشاره می شود.

این مدل با نام ”مدل چهار مرحله ای شهر الکترونیکی گارتنر“ نیز شناخته شده و بر این اصل استوار می باشد که یکی از مسائل پیش روی دولت ها این است که چگونه می توان مراحل پیشرفت برنامه پیاده سازی شهر الکترونیکی را برای دستیابی به سطوح خواسته شده از خدمات مورد نیاز شهروندان ایجاد کرد. هر یک از مراحل ارائه شده توسط گروه گارتنر پیچیده تر از مرحله قبلی بوده و برپایه آن پایه گذاری شده است.

مرحله اول ظهور (پیدایش): این فاز به مثابه داشتن یک فضای مجازی بر روی اینترنت است و هدف اولیه آن انتقال و رساندن اطلاعاتی همچون مأموریت و نشانی شهرداری ها، ساعات آغاز کار آنها و احتمالاً بعضی از اسناد اداری مربوط به شهروندان می باشد. این کار با تهیه یک سند راهبردی براساس مطالعات میدانی از امکانات و وضعیت موجود و بررسی تطبیقی اقدامات و تجربیات جهانی و با استفاده از فناوری وب صورت می گیرد.

مرحله دوم تعامل: این فاز به وسیله وب سایت های جستجوکننده های اصلی، فرم های قابل بارگذاری و رابط با سایر سایت ها مشخص می شود. این مرحله شهروندان را قادر می سازد به اطلاعات برخط و اصلی دسترسی داشته باشند و فرم هائی را که پیش تر برای دریافتشان به شهرداری ها مراجعه می کردند، از روی وب سایت ها دریافت نمایند.

مرحله سوم تراکنش: تمرکز این مرحله بر ایجاد برنامه های برخط برای دسترسی عمومی شهروندان و استفاده از وب به عنوان مکملی برای سایر کانال های تحویل خدمات شهری است. در این مرحله پیش نیازهای لازم مانند زیرساخت های ارتباطی، امنیتی و تجاری برای ارائه و دریافت الکترونیکی خدمات و اطلاعات شهری به وجود می آیند.

مرحله چهارم انتقال: این مرحله یک هدف بزرگ برای تمام پدید آورندگان شهرهای الکترونیکی محلی و ملی است و از طریق تعریف مجدد نحوه تحویل خدمات شهری، یک نقطه تک اتصالی تماس با مؤسساتی را ایجاد می کند که فعالیت های شهرداری را برای تمام شهروندان شفاف می نماید. همچنین این مرحله بر به کارگیری ابزارهای نیرومند و قوی مدیریت روابط با ارباب رجوع و روش های تازه تحویل خدمات شهری جایگزین تأکید دارد که شکل تازه ای را در بین شهروندان، شهرداران و سازمان های تجاری دارد. این مرحله به شهروندان امکان می دهد تا در فعالیت های اجتماعی مانند همه پرسی ها و رأی گیری های الکترونیکی جهت انتخاب اعضای شورای شهر و یا شهرداران مشارکت مستقیم تری داشته باشند. بنابراین بزرگترین دستاورد این فاز شکل دهی فرآیندها و عملکردهای جدید شهرداری ها و حرکت به سوی دموکراسی دیجیتالی برای مشارکت دادن شهروندان است. اکثر شهرهای برتر الکترونیکی دنیا همچون برلین، تورنتو و بستون در ابتدای این مرحله هستند.