شهرسازی تحت تاثیر نگرش های مدرن و پسامدرن

برنامه ریزی از ارکان و ضرورت های اساسی دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده محسوب می شود. به این معنا که برنامه ریزی می تواند کوتاه ترین مسیر در تحقق هر هدفی را تعیین و تبیین کند و با صرفه جویی در زمان، نیرو و هزینه های مورد نیاز، دستیابی به هدف تعیین شده را سهولت بیشتر بخشد. کنترل و هدایت پدیده های جهان امروز نیز در سمت و سوی اهداف مورد نظر بدون تدوین و تبیین برنامه به هیچ وجه میسر نیست. در واقع برنامه ریزی است که با ایجاد بستر مناسب برای شناخت امکانات و محدودیت ها، تمهیدات بهره گیری بهینه از امکانات موجود و تبدیل محدودیت ها و تهدیدها به فرصت ها را فراهم می سازد و از انحراف به بیراهه ها و مسیرهای پرفراز و نشیبی که نه تنها به اهداف تعیین شده ختم نمی شود، بلکه موجب دوری از آنها و بروز مشکلات و تنگناهای متعدد می شود، پیشگیری می کند.

امروزه «برنامه ریزی» ابزار اصلی «مدیریت» در تمامی عرصه های جوامع انسانی شناخته شده و الگوهای متعددی را براساس تجارب جهانی در دستیابی به مفهوم واقعی توسعه و زندگی بهتر، پیش روی انسان معاصر قرار داده است؛ انسانی که با تجارب پیشینیان و گستره دانش خود، همچنان در جست و جوی افق های روشن تر، کامیابی های بیشتر و آرمان های ذهنی خویش است. در این تکاپو دستاوردهای علمی و فنی از یک سو موجب گسترش شهرنشینی و از سوی دیگر موجب دوری انسان از عناصر طبیعی، تخریب محیط زیست و ناهنجاری های ناشی از آن شده است. کنترل این ناهنجاری ها و ایجاد تعادل بین دستاوردهای نوین علمی و فنی با عناصر طبیعت را تنها «برنامه ریزی» می تواند میسر سازد و رابطه انسان با محیط پیرامونی اش را متعادل کند. در این زمینه هر چند دانش شهرسازی همزمان با پیدایش و گسترش شهرها همواره راهنمای جوامع مختلف در نحوه بهره گیری از امکانات مصنوع و طبیعی بوده است، اما باور و تلقی اولیه در این زمینه تا آغاز قرن بیستم بر این بود که دانش شهرسازی در قلمرو رشته های کاربردی معماری و مهندسی قرار دارد.

براساس چنین باوری نیز همواره حل و فصل مسائل شهری با محاسبات فنی و مهندسی پیگیری می شد و برنامه ریزی، نقش و جایگاهی در حیطه آن نداشت. با آغاز قرن بیستم و همزمان با گسترش شهرها و بروز معضلات زیستی در آنها ضرورت برنامه ریزی توسعه شهری نیز آشکار شد و به این ترتیب، رابطه دانش شهرسازی با علوم اجتماعی و مبانی نظری آن بیش از رابطه این دانش با رشته های معماری و مهندسی تجلی یافت. در عین حال، پیشینه شهرسازی و دامنه کاربردی آن نیز خود موید رابطه این دانش با علوم اجتماعی بوده است، کما اینکه شهرسازی همواره در دوره های مختلف تاریخی خود، تحت تاثیر شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جوامع و حکومت های حاکم بر آنها متحول و هدایت شده است.

در ادامه این تحولات با مداخله برنامه ریزی، دانش شهرسازی هر چند به عنوان یک دانش میان رشته یی مستقل از رشته های فنی و مهندسی شناخته شد، اما سالیان متمادی به ورطه آرمانگرایی و غفلت از واقع گرایی کشیده شد که در عین حال عوامل اصلی ناکامی آن در توسعه هدفمند شهرها نیز در همین نگرش آرمانگرایی و غفلت از واقع گرایی قابل جست وجو است.

با وجود این تحولات گسترده در عرصه معادلات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع انسانی در نیم قرن گذشته و پیدایی دیدگاه های «دوران پسامدرنیسم»، دانش و نگرش های نوین برنامه ریزی توسعه شهری را به چالش های جدی تر کشانده است. در این زمینه، نظریه ها و رویکردهای جدیدی از جمله رویکرد برنامه ریزی راهبردی در کشورهای پیشرفته و سایر کشورهای جهان از جمله در ایران مطرح شده است که همراه خود، مسائل و مشکلات فراوانی را نیز از جنبه های نظری و عملی ایجاد کرده است. این مسائل از نظر تجارب ملی و جهانی نیز قابل توجهند.

شناخت ابعاد مختلف این شیوه برنامه ریزی در سایر کشورها و تفاوت آن با شیوه های دیگر، بررسی امکانات و محدودیت های کاربردی آن در کشورمان را میسر می سازد. در عین حال با شناخت الگوهای به کار گرفته شده در کشورمان و تحلیل و ارزیابی آنها می توان گزینه مطلوب را برای فعالیت های آتی شهرسازی کشور پیشنهاد داد.

رویکردهای نوین برنامه ریزی

اساس برنامه ریزی نوین در توسعه و عمران شهرها از نخستین سال های قرن بیستم در کشورهای انگلستان و ایالات متحده امریکا پی ریزی شد. در این سال ها دو نظریه پرداز علم زیست شناسی به نام «پاتریک گدس» و «لوئیس مامفورد» با بهره گیری از اصول بوم شناسی و زیست شناسی به ارائه نظریه ارگانیسمی در شهرسازی پرداختند و با تلفیق این نظریه با نظریه کارکردگرایی شهرسازی مدرن که در منشور آتن (۱۹۳۳) بر آن تاکید شده بود، «الگوی برنامه ریزی جامع» یا «برنامه ریزی عقلانی» را ارائه دادند که به عنوان مبانی نظری برنامه ریزی «طرح های جامع و تفصیلی» بیش از نیم قرن بر فعالیت های علمی شهرسازی جهان سایه افکند و تا دهه ۱۹۶۰ ادامه یافت.

این شیوه برنامه ریزی که «برنامه ریزی نوین» نامیده می شود، از جمله دستاوردهای «دوران نوگرایی» شناخته می شود و بر این باور است که خردگرایی و پوزیتیویسم علمی اساس شناخت جهان و تحولات آن است و پیشرفت جوامع انسانی در گرو پیشرفت اقتصادی آنان قرار دارد. همچنین بر مبنای نگرش کلی این شیوه برنامه ریزی، ساختار فیزیکی جوامع شهری در تعیین اولویت های توسعه از بیشترین اهمیت برخوردار است و دولت ها نیز با مشروعیت خود، مسوول اداره این جوامع شناخته می شوند و با دارا بودن حق حاکمیت و مشروعیت خود و استفاده از منابع طبیعی، مجاز به تعیین چارچوب های توسعه و مداخله در پدیده های طبیعی و اجتماعی با یاری برنامه ریزان هستند. به این ترتیب اساس نگرش این شیوه برنامه ریزی، امکان مشارکت عمومی و حضور مردم در تبیین چارچوب و بستر طرح های توسعه شهری را سلب می کند و نقش و سهم دولت ها را پررنگ تر می سازد، به نحوی که دستگاه های دولتی بر مبنای این رویکرد، در عرصه «تصمیم گیری» و فرآیند تهیه طرح ها بیشترین نقش تاثیرگذاری را به عهده دارند.

بروز تحولات نوین جهانی از نیمه دوم قرن بیستم به تدریج اعتبار باورها و آموزه های «دوران نوگرایی» را کاهش داد و همزمان با روند «جهانی شدن» و شروع «دوران ارتباطات» و گسترش «جوامع شبکه یی»، آموزه های «پسا نوگرایی» جایگزین نگره «نوگرایی» شد و در پی این تحولات، برنامه ریزی توسعه شهری نیز به شدت دگرگون شد و رویکردهای نوینی در آن نضج گرفت که از مهم ترین آنها می توان به رویکردهای زیر اشاره کرد.

برنامه ریزی راهبردی ۱۹۶۰ ایالات متحده امریکا

برنامه ریزی حمایتی ۱۹۶۵ دیویدوف ایالات متحده

برنامه ریزی سیستمی ۱۹۶۶ انگلستان

برنامه ریزی پاسخگو ۱۹۸۱ مک کوئل ، انگلستان

برنامه ریزی مشارکتی ۱۹۹۰ هیلی، انگستان

این نظریه ها و رویکردها هر کدام به نوبه خود، گام موثری در خروج از چارچوب برنامه ریزی طرح های توسعه شهری با رویکرد جامع و تفصیلی شناخته می شوند که همواره مدافع مدیریت متمرکز دولتی و شیوه های آمرانه آن بوده است. تبیین این نظریه ها و دیدگاه ها ضمن اینکه حرکتی برای خروج از سیاست ها و روش های برنامه ریزی طرح های جامع و تفصیلی محسوب می شود، در عین حال، دوره های جدیدی را در برنامه ریزی طرح های توسعه شهری بعد از برنامه ریزی طرح های جامع (۱۹۶۰ ۱۹۲۰) شکل می بخشد که مجموع آن را می توان به دو دوره «برنامه ریزی سیستمی» و «برنامه ریزی دموکراتیک» تقسیم بندی کرد.

الف) برنامه ریزی سیستمی

این روش که از دهه ۱۹۶۰ وارد برنامه ریزی شهری شد تا دهه ۱۹۸۰ ادامه داشت و مبانی فکری و اجتماعی آن را «نگرش سیستمی به جهان» و «مدیریت علمی سیستم ها» تشکیل می داد و اهداف کلان آن در بهسازی سیستم های اقتصادی و اجتماعی جوامع شهری و هدایت و نظارت سیستم ها خلاصه می شد. الگوی طرح های توسعه مبتنی بر این روش برنامه ریزی نیز مدل سازی سیستم های شهری، تهیه طرح های بلندمدت با مبانی ساختاری محلی بودند.

ب) برنامه ریزی دموکراتیک

برنامه ریزی دموکراتیک با نگرش راهبردی، تاکید بر دموکراسی و خرد جمعی و حفظ ارز ش های بومی و محلی از دهه ۱۹۸۰ جایگزین برنامه ریزی سیستمی و برنامه ریزی جامع و تفصیلی شده است و اهداف کلان آن را تامین توسعه پایدار، گسترش عدالت اجتماعی و تقویت مشارکت عمومی تشکیل می دهند. در این برنامه ریزی، الگوی طرح های توسعه، مبتنی بر تبیین سلسله مراتب طرح ها، تهیه انواع طرح های کوتاه مدت محلی و طرح های موضعی طراحی شهری است که مبانی آن نیز در تقابل با برنامه ریزی طرح های جامع و تفصیلی قرار دارد.

برنامه ریزی در دوره پسانوگرایی

مجموعه تجارب جهانی در قرن بیستم نشان داد شهرسازی مقوله یی نیست که صرفاً ابعاد فیزیکی و ساختار فضایی شهرها را مورد توجه و مداقه قرار دهد و صرفاً با ارائه طرح مبتنی بر «آمریت عقلانی سازمان یافته»، جست وجوگر راهکارهای توسعه فیزیکی براساس نیازهای ساکنان آنها باشد. در این دوره، این آموزه اساسی حاصل شد که بتوان تحولات و انتظام فیزیکی و فضایی شهرها را صرفاً از طریق طرح های سطحی و ساده نگر سامان بخشید. با اشاعه این باور که دانش شهرسازی، صرفاً شناخت ابعاد فیزیکی و اجزای آن نیست، گرایش به شناخت عوامل تاثیرگذار در روند توسعه و عمران شهرها از جمله عوامل طبیعی و اقلیمی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و وقوع پدیده های پیش بینی نشده در زمینه آنها شدت یافت و مشخص شد که الگوی طرح های جامع و تفصیلی یا برنامه ریزی سیستمی نمی توانند در تداوم توسعه و زندگی در شهرها به عنوان بستر مناسبی برای بقای انسان شهری تلقی شوند و ادامه این روند، نه تنها پاسخگوی باورها، نیازها، خواسته ها و منافع شهروندان نیست، بلکه در بسیاری موارد، با گرایش ها، نیازها و منافع آنان نیز در تعارض قرار دارد.

چرا که به واقع، در چارچوب الگوهای پیشین، برنامه ریزان و مدیران، تصمیم گیران اصلی برنامه ریزی توسعه شناخته می شدند و شهروندان در هدایت و اصلاح این برنامه ریزی ها و سیاستگذاری ها هیچ نقشی بر عهده نداشتند و چه بسا، همین بی توجهی به نقش مشارکت شهروندان در تهیه و تصویب طرح های توسعه شهری، موجب بروز مسائل و مشکلات جدیدی می شد و در مواقعی نیز به رکود و توقف اجرای طرح ها می انجامید. ضرورت خروج از بن بست چنین عوارضی، ضمن الزامی ساختن مشارکت نهادهای مردمی در برنامه ریزی طرح های توسعه شهری و تحقق اجرای آنها، این باور را قوت بخشید که دخالت در ساختار فضایی و عملکرد شهرها امری بسیار مهم و حساس است و مداخله در روند توسعه و عمران آنها لازم است که با احتیاط همه جانبه و به صورت تدریجی انجام پذیرد.

قطعیت و جزمگرایی برنامه ریزی شهری با رویکرد جامع و تفصیلی نیز همواره از عواملی بوده که مدیریت های شهری را در اجرای فرامین آنها به رویارویی و برخورد با گروهی از شهروندان واداشته و تحقق پذیری اهداف تعیین شده را به شدت کاهش داده است.

ناکارآمدی این الگوی برنامه ریزی، اندیشه جایگزینی الگوهای نوین را در برنامه ریزی توسعه و عمران جوامع شهری شکل بخشید و همزمان با آغاز دوران پسانوگرایی، تحول در تبیین سیاست ها و برنامه ریزی طرح های توسعه شهری نیز تحقق پذیرفت.

البته گذار از برنامه ریزی شهری با رویکرد جامع و تفصیلی به الگوهای نوین، در واقع، خود زاده تحولات دوران پسانوگرایی است که به باور برخی از نظریه پردازان معاصر، تنها به منزله یک جنبش فکری و فرهنگی مورد تاکید نیست، بلکه تحولی در تاریخ بشری است که بر توسعه مفاهیم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، شیوه کار و سکونت در ابعاد جهانی تکیه دارد. در این زمینه، برنامه ریزی نیز از جمله موضوعات مورد توجه پسانوگرایی محسوب می شود که «فیلیپ المندینگر» در کتاب خود به نام «برنامه ریزی در دوران پسانوگرا» چاپ سال ۲۰۰۰ به تفصیل در این زمینه به بحث پرداخته و با تحلیل های خود، دامنه جدیدی به مفاهیم و مبانی دانش برنامه ریزی افزوده است.

به طور کلی، پیروان پسانوگرا با هر رویکردی مبتنی بر نظرات و دیدگاه های کلان مخالف هستند و «آمریت عقلانی سازمان یافته» را مغایر با مبانی برنامه ریزی توسعه می دانند و این رویکرد از سوی متفکرانی چون «ژاک دریدا» از منظر ساختارشکنی و «میشل فوکو» از جنبه قدرت ستیزی به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است.

«المندینگر» نیز در کتاب خود، ضمن موضع گیری در برابر برنامه ریزی آمریت عقلانی، به نقد و بررسی دیدگاه های نوگرایی در این زمینه پرداخته و از دید «نیچه» و مکتب انتقادی، نوگرایی را شمشیر دولبه و آمیزه دوگانه یی معرفی کرده است که برنامه ریزی در سمت تاریک آن قرار می گیرد. چرا که از این منظر، برنامه ریزی هم می تواند اهداف مترقی و هم اهداف ارتجاعی داشته باشد. یعنی در برخی جوامع می تواند عامل تنوع و پویایی باشد و در بعضی از جوامع دیگر، به عامل مقاومت در برابر هرگونه تغییر و تحول باورها تبدیل شود.

در مجموع پسانوگرایان با رد دیدگاه های نوگرایان، حاکمیت شیوه نگرش آنان در برنامه ریزی را دوره پایان یافته تلقی می کنند. در این زمینه، هرچند که برخی از جامعه شناسان و پژوهشگران صاحب نظر از جمله «آنتونی گیدنز»، «دیوید هاروی»، «یورگن هابرماس»، «تری ایگلتون» و… معتقدند که هنوز دوره نوگرایی و حاکمیت باورها و معیارهای آن در سطح جهان به پایان نرسیده است و نفی باورهای این دوره، همراه با تلقی خاتمه یافتن تاثیر شیوه نگرش آنان در ابعاد مختلف زندگی جوامع امروزی، به نحوی ممکن است که به نفی دستاوردهای نوین در عرصه های مختلف، از جمله در عرصه دموکراسی و حقوق بشر منجر شود و فرآیند توسعه را دچار رکود و نقصان سازد. به این ترتیب، در کشاکش چالش این دو دیدگاه، دانش و مبانی نظری برنامه ریزی نیز بین شیوه های کلی نگری و جزیی نگری، تکثرگرایی و فردگرایی، آزادی اقتصادی و کنترل عمومی، جهانی شدن و بومی گرایی و… گرفتار نوعی سردرگمی و ابهام شده است. با وجود این، اصول کلی پسانوگرایان در زمینه انعطاف پذیری، ضرورت شناخت واقعیت های اجتماعی و بازنگری در سیاست های عمومی به شدت در تبیین مبانی برنامه ریزی تاثیر گذاشته و در گزینش شیوه های مناسب، آن را به سوی «الگوی راهبردی» سوق داده است تا بر مبنای آن بتوان تمهیدات بیشتری را در پاسخگویی به نیازها و خواسته های جوامع کنونی فراهم آورد.

سیروس ظهیرمالکی

روزنامه نگار و پژوهشگر مطالعات شهری