بلوغ نظام شهرسازی و مدیریت شهری

«نقد علمی» یکی از شاخصه های توسعه یافتگی است. نقد در ذات خود، تشخیص، تدقیق و تفکیک محاسن و معایب یک موضوع مشخص و واحد است.

نقد علمی، تشخیص و تفکیک عالمانه سره از ناسره به منظور تدقیق عملِ علمی، توسعه علم و نهایتاً تحقق توسعه است. نقد در جوامع توسعه نیافته یا وجود ندارد و یا اگر هم وجود دارد، مسموم به بینش و روش عوام گرایانه، اهداف و اغراض شخصی و یا گروهی است. این نوع نقد و این جوامع، نه مدافعِ علم و عالم، که قاتل و مقتلِ علم و عالمان اند.

حوزه شهرسازی و مدیریت شهری مدرن کشور، به جهت عدم سابقه تاریخی و درون زایی و تقلید از نظام شهرسازی و مدیریت شهری غرب، همیشه محل آزمونِ بدفهمی های کسانی بوده که به اصطلاح شهرساز نامیده می شده اند. این عارضه بدخیم، تاروپود شهرسازی و معماری سنتی کشور را از هم گسسته است.

طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران، نقطه اتفاق انتخاب این مسیر درست بوده است. مسلم است که این اتفاق نمی تواند جامع و مانع باشد. اینکه آیا مسیری که در این خصوص انتخاب شده است، همه حقیقت است یا خیر؟ پاسخ آن منفی است. اما این مسیر، آغاز درست یک تجربه است. این شروع، متأثر از چند دهه تجربه آکادمیک و اجرایی در زمینه شهرسازی و برنامه ریزی شهری کشور است. طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران، خود کارگاه تجربه، تدقیق و تثبیت یک مسیر درست است. اما راه ناهموار و افق بی منتهاست.

در خصوص طرح جامع جدید شهر تهران، تاکنون اظهارنظرهای رسمی و غیررسمی متعددی شده است که می توان آنها را در سه دسته زیر تقسیم بندی کرد:

۱ ) گروهی که به رسم و قاعده نقد علمی، ضمن نقاط قوت، نقاط ضعفی را به طرق مختلف یادآوری کرده اند که اغلب آنها در حد بضاعت، امکانات و فرصت موجود و وظایف و مأموریت ها، در طرح های جامع و تفصیلی اعمال شده است.

۲ ) گروهی که از سر دلسوزی اما عجله و ناآشنایی، به انتقاداتی پرداخته اند که اغلب آنها پس از مذاکره و یا رجوع به مستندات طرح جامع، به آن قانع شده اند.

۳ ) گروهی که به رغم ناآگاهی یا آگاهی، انتقاداتی را بر طرح های جامع و تفصیلی جدید شهر تهران وارد کرده اند که هم از حیث روش و هم از حیث منش، مسموم و محتوم به زیاده خواهی، تمامیت خواهی و غرض ورزی بوده است. طرح جامع و تفصیلی شهر تهران هر روز بیش از دیروز، سند وفاق جمعی شد و بیش از پیش بر حقانیت آن صحه گذاشته شده است. طرح جامع، مراحل بررسی همزمان در چند مرجع مرتبط را پشت سر گذاشت و به مرحله تصویب نهایی نزدیک شده است.

با این وجود برخی بر این عقیده اند که طرح جامع جدید شهر تهران نیز مانند طرح های گذشته با رویکرد مکانیستی و بدون توجه به شرایط، فرهنگ و هویت ملی و محلی تهیه شده است؛ اما باید گفت رویکرد مکانیستی مبتنی بر رابطه علّیِ خطی است. از این نگاه، شهر همانند ماشینی است که از تأثیرگذاری خطیِ برخی عوامل فیزیکی مهندسی بر هم، شکل گرفته است.

هرگونه اختلال در یک عامل، موجب میرایی و یا اختلال جدی کل دستگاه شهر می گردد. در این دیدگاه، تعامل سیستماتیک عوامل متکثرِ طبیعی و انسانی نادیده گرفته می شود. در نظام های شهرسازی امروز، رویکرد مکانیستی، کاملاً منتفی است. شهرسازی امروز در مرز تعلقات مهندسی و سیاسی و اجتماعی قرار گرفته است.

بنابراین چگونه می توان طرح جامع جدید شهر تهران که برای تهیه آن دو سطح مطالعات فرادست و پشتیبان، یعنی نظرسنجی از شهروندان و متخصصان و دولتمردان، بررسی طرح ها و برنامه های بالادست، مطالعات مدیریت، مالیه، اجتماعی، اقتصادی، حمل و نقل و ترافیک و زیست محیطی و سپس برنامه ریزی چشم انداز، اهداف و راهبردها انجام شده است را مکانیستی دانست؟ رویکرد روش شناختی طرح جامع جدید شهر تهران نه تنها مکانیستی نیست، بلکه سیستمی است.

در اثر همین جامع نگری سیستماتیک بوده است که ساختار فضایی کلانِشهر تهران در طرح جامع جدید بر بنیادهای طبیعی اکولوژیک، مانند ارتفاعات، تپه ماهورها، رود دره ها و بنیادهای تاریخی فرهنگی استوار و راهبردهای احیای آن تدوین و در طرح تفصیلی تدقیق گردید.

اگرچه رویکرد تجهیز شهر تهران در طرح جامع جدید بر شاخصه های مدرنی چون تجهیزات پیشرفته حمل و نقل عمومی و سیستم های هوشمند مدیریت و مقاومت سازه ای مستحدثات است، اما در راستای توجه به شرایط، فرهنگ و هویت ملی و محلی بوده است که رویکردفلسفی این طرح بر شاخصه های پسامدرنی چون تکثر، پویایی، پایداری، هویت مکانی و محلی و غیره مبتنی گشت و در سازمان فضایی محله محور طرح انعکاس یافته است.

بر همین اساس بوده است که برخلاف گذشته، تأکید بر کاهش حمل و نقل شخصی و ماشینی و افزایش حمل و نقل عمومی و توجه ویژه به شبکه پیاده راه ها و تردد پیاده شده است. یکی از انتقادات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این است که این طرح نیز مانند طرح های گذشته، بیشتر معطوف به ساختار کالبدی شهر بوده و از جامعیت لازم برای توسعه شهر برخوردار نیست.

قبل از هر چیز یادآوری این نکته ضروری است که طرح جامع شهری، ماهیتاً یک نوع برنامه ریزی و طرح ریزی فضایی کالبدی است. از این رو اگرچه طرح جامع شهری متأثر از تمام مولفه های فرابخشی و بخشی است، اما برنامه یا طرح توسعه شهر نیست. طرح جامع در سلسله مراتب طرح های توسعه شهری، آخرین سطح برنامه ها و طرح های موضوعی توسعه شهر است. در تکمیل فاصله بین این برنامه با برنامه استراتژیک توسعه شهر (اولین سطح)، انواع برنامه ریزی های موضوعی طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مدیریتی، حمل و نقل، مسکن، تجهیزات و غیره قرار می گیرد.

علاوه بر این، در رویکرد راهبردی که طرح جامع جدید شهر تهران بر اساس آن تهیه شده، برنامه ریزی شهری (موضوعی فضایی کالبدی) با طرح تفصیلی به اتمام نمی رسد. فاصله طرح راهبردی و طرح تفصیلی مذکور با طرح های میان سطحی مختلف شهری تکمیل می گردد. طرح تفصیلی نیز مستقیماً منتهی به برنامه های اجرایی نمی گردد. حدفاصل طرح تفصیلی تا برنامه های اجرایی را طرح های موضعی و پروژه های توسعه و عمران شهری می پوشانند.

در تمام طرح ها و برنامه های مذکور، رعایت رویکرد سیستمی و جامع نگری، لازم و ضروری است. بنابراین برنامه ریزی مسائل غیر فضایی شهر، مقدم و لازمه برنامه ریزی شهری است. به عبارت دیگر، باید به فرابخشی یا فراموضوعی و بین بخشی یا بین موضوعی اندیشید، اما بخشی یا موضوعی برنامه ریزی کرد.

اما از آنجا که برنامه ها و طرح های توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و مدیریتی شهر تهران قبلاً تهیه نشده بود، در تهیه طرح جامع جدید شهر تهران، به مطالعات اجمالی در زمینه های مذکور پرداخته شده است. تکمیل آن مطالعات و تهیه برنامه ها و طرح های موضوعی نیز در راهبردهای طرح جامع جدید تصریح شده است.

هیچ موضوعی از موضوعات حیات شهر را نمی توان بی ارتباط و بدون توجه به موضوعات دیگر در نظر گرفت. طرح جامع جدید شهر تهران هم با این رویکرد روش شناختی و پس از انجام و تلفیق سه سطح مطالعات فرادست و تدوین چشم انداز، اهداف و راهبردها و مطالعات پشتیبان در تمام زمینه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و مدیریتی تهیه شده است.طرح جامع جدید شهر تهران با تلاقی و درهم آمیختگی نتایج تمام مطالعات مذکور به تدوین راهبردهای کلان و سپس تدقیق ساختار فضایی شهر در مقیاس شهر و حوزه ها و نهایتاًً تدقیق آن در طرح تفصیلی در مقیاس مناطق، نواحی و محلات شهری پرداخته است. از سوی دیگر افرادی بر این عقیده اند که طرح جامع جدید شهر تهران بر خلاف روش معمول برنامه ریزی، از ابتدا فاقد هدف مشخص بوده است، یا اینکه اهداف اولیه آن در طول تهیه طرح تغییر کرده است.

هیچ برنامه ریزی بدون هدف امکان پذیر نیست. پروژه تهیه طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران هم از همان ابتدا (مرحله طراحی) دارای هدف مشخصی بوده که در راهنمای تهیه آن که به تصویب شورای راهبری نهاد تهیه طرح های جامع و تفصیلی شهر تهران نیز رسیده، درج شده است. اما ذکر این نکته لازم است که اهداف اولیه طرح از نوع اهداف کیفی و آرمانی است.

اهداف کمی و مأموریت طرح بعد از مرحله شناخت و تحلیل وضع موجود و برای مرحله برنامه ریزی و طرح ریزی طرح تعیین می گردد.

اهداف کیفی می تواند در مراحل تکمیل شناخت موضوع، تدقیق شوند. طرح جامع شهر تهران از همان ابتدا بر آن بوده تا سندی را تهیه نماید که بتواند هدایت ساخت و سازها و فعالیت های توسعه و عمران و نهایتاً توسعه فضایی شهر تهران بر عهده بگیرد.

برخی بر این عقیده اند که طرح جامع جدید شهر تهران به مسائل اساسی شهر، مثل زلزله، مدیریت بحران و آلودگی ها بی توجهی یا کم توجهی کرده است؛ در حالی که هر یک از مواردی مثل زلزله، مدیریت بحران و آلودگی ها، خود از موضوعات برنامه ریزی های مستقل بخشیِ قبل از تهیه طرح جامع اند.

بطور مثال، موضوع زلزله از زیربخش های برنامه ریزی محیطی، موضوع مدیریت بحران از زیربخش های برنامه ریزی مدیریت و ایمنی شهر و موضوع آلودگی از زیربخش های برنامه ریزی محیطی، حمل و نقل و ترافیک و حتی بهداشت و سلامت شهر است. بنابراین برنامه ریزی در آن حوزه ها خارج از وظایف، مأموریت ها و اختیارات طرح جامع است. اما در زمانی که آن برنامه ریزی ها انجام نشده باشد، در تهیه طرح جامع فقط می توان به مطالعات اجمالی اقدام نمود. طرح جامع جدید شهر تهران در حد فرصت، بضاعت و امکان موجود، از تمام ظرفیت های موجود استفاده نمود و در مواردی هم به مطالعات اختصاصی دست زد.

این موارد منتهی به اسناد، ضوابط و ملاک عمل و راهبردهای توسعه شهری و یا تعریف طرح های موضوعی و موضعی شده اند. بدیهی است که هر یک از موضوعات مذکور پس از تکمیل و تدقیق مطالعات، ضمن تهیه طرح ها و برنامه های موضوعی، موجب اصلاح مستمر طرح جامع و تفصیلی می گردند.

برخی معتقدند که طرح جامع جدید شهر تهران نیز مانند طرح های گذشته، با اهداف آرمانگرایانه و بدون توجه به شرایط و الزامات اجرایی و تحقق پذیری آنها تهیه شده است.

طرح جامع و تفصیلی شهر تهران با الگوی راهبردی ساختاری و روش پهنه بندی و سلسله مراتب طرح جامع شهری، طرح های موضوعی، طرح تفصیلی پایه و طرح های موضعی تهیه شده است.

وقتی طرحی منتهی به راهبردها و تعریف پهنه ها و ساختارهای کلانشهری، راهبردهای تهیه طرح های موضوعی، تدقیق پهنه ها و ساختارهای کلانشهر در طرح تفصیلی، پهنه های مختلط عملکردی در مقیاس طرح جامع و تفصیلی و تدقیق طرح تفصیلی و طرح های موضوعی در طرح های موضعی و گاهی تدوین ضوابط و ملاک عمل اقدام می گردد، چگونه می تواند آرمانگرا و منتهی به نقشه های صلبی باشد؟

برای پرهیز از آرمانگرایی و سلب حقوق مالکیت خصوصی بوده است که طرح جامع جدید شهر تهران از تثبیت کاربری ها روی پلاک های ثبتی خودداری کرد و تحقق پهنه های خدماتی را موکول به تهیه و اجرای برنامه های اجرایی مدیریت شهری با پرداخت حقوق برابر کاربری واحد مسکونی برای کلیه اراضی خصوصی شهر تهران کرده است.

در راستای توجه و فراهم آوردن الزامات تحقق پذیری طرح جامع جدید شهر تهران بوده که این طرح به مطالعه مستقل و مفصل ساختار مدیریت و مالیه شهری و ارائه راهبردهای اصلاح ساختاری لازم در آن پرداخته است.

در همین راستا بوده که این طرح به جای روش خطی معمول گذشته، به روش فرایندی روی آورده و سلسله مراتب، تعامل و فرآیند طرح ها و برنامه های توسعه شهری، از برنامه ریزی راهبردی تا برنامه های اجرایی میان مدت و کوتاه مدت را در نظر داشته است. از همین رو این طرح ساختار هماهنگ و یکپارچه و مشارکتی تهیه طرح های توسعه شهری را با تأسیس نهاد دائمی تهیه و بازنگری مستمر طرح ها و برنامه های توسعه شهری تهران از طریق تهیه و ارائه لایحه مربوطه به مراجع ذیربط پیشنهاد کرده است.

یکی از انتقادات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این بوده که این طرح با تثبیت جمعیت، آنهم با محدود ساختن تراکم ساختمانی، موجب تداوم فاصله شمال و جنوب شهر تهران از یکسو و مسکوت ماندن ساماندهی بافت های فرسوده از سوی دیگر شده است. در حالی که رشد و توزیع جمعیت تابع مؤلفه های مختلفی خارج از زیربنای مسکونی یا توسعه صرف فیزیکی است.

واقعیت این است که توسعه افقی شهر تهران به حداکثر ممکن رسید و سطوح داخلی آن نیز کاملاً اشباع شده است. افزایش تراکم ساختمانی شهر تهران هم به دلیل حفظ منظر، مسائل اجتماعی، محدودیت ظرفیت شبکه و تجهیزات آن امکان پذیر نیست. بنابراین ظرفیت جمعیت پذیری شهر تهران محدود، قابل اندازه گیری و در ارتباط مستقیم با بازسازی محدوده داخلی فعلی شهر تهران است.

علاوه بر این، بدون تحدید جمعیت، امکان تدوین اهداف کمی و حتی کیفی و برنامه ریزی و کنترل توسعه میسر نیست. از این رو جمعیت شهر تهران در افق طرح جامع جدید بر اساس مطالعات جمعیت شناسی و با توجه به روندهای تحول آن در چند دهه اخیر تعیین شده است. اما طرح جامع جدید بر خلاف طرح های قبلی، جمعیت و برنامه ریزی سطح و سرانه خدمات را قطعی نکرده است.

در این طرح، حداقل جمعیت شهر تهران بر اساس یک رابطه ریاضی و منطقی بین نرخ رشد جمعیت، سطح اشغال زمین، تراکم ساختمانی، سطح کاربری مسکونی، سرانه مسکونی، سرانه زیربنای مسکونی، بعد خانوار و غیره به میزان ۷/۸ میلیون نفر اما حداکثر جمعیت شهر تهران با لحاظ سایر مسائل احتمالی و نظر شورای اسلامی شهر تهران به میزان ۱/۹ میلیون نفر در نظر گرفته شده است.

بر همین اساس، برنامه ریزی طرح جامع جدید برای جمعیت حداکثری ۱/۹ انجام شده است. برخلاف برداشت های موجود، طرح جامع شهر تهران، جمعیت حوزه ها و مناطق شهر تهران و نهایتاً عدم تعادل فضایی اجتماعی اقتصادی موجود را تثبیت نکرده است، بلکه طرح جامع جدید در صورت تحقق، توزیع جمعیت در بین حوزه ها و مناطق شهر تهران را متعادل می کند. در این ارتباط برخی مناطق دارای مازاد جمعیتی خواهند شد که در درازمدت، همانند روند طبیعی کل دوره حیات شهر، در مناطق دارای گنجایش توسعه ساختمانی توزیع خواهند شد.

از سوی دیگر، اراضی ذخیره مشخصی در کل شهر تهران برای پذیرش جمعیت مازاد برخی مناطق و محدوده های مداخله نوسازی بافت های فرسوده درنظر گرفته شده است. در خصوص بافت فرسوده هم واقعیت این است که بهسازی، نوسازی و بازسازی شهر با حفظ سرانه های مسکونی و زیربنای مسکونی موجود، محدودیت شبکه، تجهیزات و زیرساخت ها، امکانات و تراکم جمعیت موجود امکان پذیر نیست.

از سوی دیگر، در طرح های موضوعی و موضعی نوسازی، مکانیزم افزایش توان اقتصادی جمعیت سرریز فضاهای نوسازی برای تأمین فضای اسکان در نقاط دیگر شهر باید در نظر گرفته شود. از این رو طرح ساماندهی بافت های فرسوده شهر تهران به عنوان یکی از مهمترین طرح های موضوعی شهر تهران در اولویت قرار گرفته و توسط سازمان نوسازی شهر تهران در دست انجام است.

طرح جامع در این خصوص دارای راهبردهای مشخصی است. در ضمن، این طرح، محدوده بافت های فرسوده شهر تهران را مشخص و اولویت بندی کرده است. همچنین به موازات طرح جامع و تهیه طرح جامع موضوعی نوسازی بافت های فرسوده شهر تهران توسط سازمان نوسازی شهر تهران، مرکز مطالعات و برنامه ریزی و نهاد تهیه طرح های جامع و تفصیلی شهر تهران، پروژه «طراحی نظام مداخله ساماندهی بافت های فرسوده شهر تهران» را در دست اقدام دارد.

یکی از اشکالات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این بوده است که این طرح فاقد یک مکانیزم مشارکتی بوده و تمامی دستگاه ها، تشکل های غیردولتی و مردم در آن حضور نداشته اند.

مشارکت در شکل مدرن و امروزین آن مربوط به جوامع باز و دموکراتیک و اوج آن در نظام های لیبرال دموکراسی مدرن غربی است. از این رو مشارکت در جوامع سنتی با مفهوم مشارکت در جوامع مدرن که براساس تصمیمات شخصی،آگاهانه و داوطلبانه و در قالب نهادهای دموکراتیک و غیردولتی صورت می گیرد کاملاً متفاوت است.

مفهوم مشارکت ارتباط تنگاتنگ و مرتبط با مفهوم شهروندی دارد که در آن حقوق، وظیفه، نقش و مسئولیت شهروندان مشخص و نهادینه شده است. از این رو مشارکت مبنا و معرف اصلی و جزیی از حقوق و وظایف شهروندی است که می تواند به گونه های مختلف تحقق یابد. پس مشارکت واقعی شهروندان مستلزم تصویب و تضمین حقوق و مسئولیت ها، شرایط مناسب برای مشارکت و برآوردن انتظارات اعضای جامعه است. از این رو مشارکت می تواند در اشکال و مراتب مختلف انجام پذیرد.

در هر حال تحقق مشارکت مستلزم برخی پیش نیازهاست که عمده ترین آن عبارت از ضرورت، انگیزه، فرصت، قدرت، فایده، اثربخشی، توانمندی و پاسخگویی است. آنچه که در دوران معاصر با تقلید از دنیای غرب در فرایند تجددگرایی وارد کشور شده است، هم از حیث محتوی و هم از حیث روش به جهت عدم زمینه های تاریخی، اجتماعی و سیاسی با آنچه که در دنیای غرب مطرح بوده و هست تفاوت دارد. مشارکت در امور شهری در سطوح و حوزه های گوناگون میسر است.

مهمترین نوع مشارکت در امور شهری، مشارکت شهروندان در طراحی، تدوین و اجرای طرح های توسعه شهری است. طرح های توسعه شهری پیوند بارزی با زندگی شهروندان دارند و مشارکت آنان در تهیه و اجرای این طرح ها ضروری است.

در طرح جامع جدید شهر تهران در حدی که شرایط و فرصت ایجاب می کرده است، سعی شده است تا شرایط مشارکت فراهم گردد. البته مدیریت تهیه طرح جامع جدید شهر تهران هم از عارضه ساختاری و تاریخی مذکور مدیریت شهری کشور در امان نبوده است. از این رو، اینکه آیا نمی شد بر وسعت و حوزه مشارکت سازمان تهیه طرح مذکور افزود، شکی نیست. برخی زمینه ها و ظرفیت های مرتبط موجود در این خصوص که در مراحل اولیه تهیه آن طرح پنهان مانده بودند، در مراحل بعدی مورد استفاده قرارگرفته اند.

سازمان اجرایی تهیه و تصویب طرح جامع جدید شهر تهران از ابتدا بصورت مشارکتی طراحی و تنظیم شده بود، اما این سازمان غالباً از عوامل رسمی مدیریت شهری و جامعه حرفه ای تشکیل شده بود. این طرح علاوه بر موافقتنامه و نهاد تهیه طرح های جامع و تفصیلی مشترک فی مابین وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری تهران، مرکب از شورایی بوده است که در آن شورا، نمایندگان نهاد، شهرداری تهران، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، شورای اسلامی شهر تهران، مهندسین مشاور و چندتن از دانشگاهیان شرکت داشته اند. این شورا تمام فرایندهای طرح را بررسی و تصویب کرده است.

اینکه گفته شده است شورای راهبری طرح جامع بعد از مدتی تعطیل شد و امور طرح جامع به دست یک نفر در نهاد متمرکز شد، اینگونه نبوده است. تعداد جلسات و حضور شورا در اوایل طراحی پروژه و تصویب موارد آن بیشتر تشکیل می شده است.

اما با اتمام طراحی و نظارت تهیه طرح جامع، لزومی به تشکیل جلسات مذکور مشاهده نشده است. بعد از این مرحله، مرحله هماهنگی و هدایت تهیه و سپس بررسی و تصویب طرح بوده است که در کمیته های فنی مربوطه و مراجع رسمی آن صورت می گرفته و از حوزه اختیارات و وظایف شورای راهبری خارج بوده است. نهاد تهیه طرح های جامع و تفصیلی هم اکنون موضوع تشدید فعالیت مجدد آن شورا را برای بررسی نظام و مکانیزم های تکمیلیِ بعد از تصویب و اجرا و بازنگری طرح جامع در راستای لایحه تشکیل نهاد دائمی طرح های توسعه شهری تهران را مد نظر دارد.

برخی انتقاد می کنند که در زمینه طرح جامع اطلاع رسانی لازم صورت نگرفته است.

اطلاع رسانی در مرحله تهیه طرح جامع جدید شهر تهران بیشتر به ساختار سازمان اجرایی تهیه آن مرتبط است. به عبارت دیگر، نوع و سازمان مشارکت تهیه طرح است که میزان اطلاع رسانی در این خصوص را مشخص می کند. ضمن اینکه رسانه ها و جراید هم امکان هماهنگی و اخذ خبر را داشته اند و اقداماتی هم در این خصوص از آن طرق صورت گرفته است.

از سوی دیگر، در مرحله تهیه طرح جامع، امکان اطلاع رسانی مسائل تخصصی در دست اقدام تهیه و نهایی نشده آن طرح را نمی توان به اطلاع عموم مردم رسانید. اما پس از تهیه و در مرحله بررسی، اطلاع رسانی وسیعی صورت گرفته است.

برگزاری کارگاه های عمومی طرح جامع و تفصیلی، ارائه نتایج مطالعات طرح جامع در وب سایت مرکز (نهاد)، برگزاری جلسه و درخواست ویژه نامه از روزنامه همشهری، درخواست اخذ مجوز نشریه ویژه و مصاحبه با بسیاری از ارباب جراید و رسانه ها و نشست های تخصصی و نقد از این جمله بوده است.

یکی دیگر از مهم ترین انتقادات وارده بر مدیریت تهیه طرح جامع جدید شهر تهران این است که موضوع نهادینه کردن و رسمیت بخشیدن به نهاد تهیه طرح های جامع و تفصیلی شهر تهران به رغم اینکه در موافقتنامه فی مابین وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری تهران بر عهده مدیریت آن نهاد موقت گذاشته شده بود، مغفول مانده است.

اگرچه در ابتدا بیشتر وقت و تلاش مدیریت نهاد تهیه طرح های جامع و تفصیلی شهر تهران صرف امور جاری و فراهم آوردن مقدمات شروع مطالعات و تهیه طرح جامع و تفصیلی، مثل استقرار، سازماندهی دستگاه مدیریت، تنظیم شرح خدمات، انتخاب مشاور، عقد قراردادها و غیره شده است، اما بعد از آن و به موازات مطالعات طرح جامع و تفصیلی و پس از برگزاری جلسات متعدد و بررسی های به عمل آمده، موضوع نهاد و تهیه لوایح و طرح های مربوطه موکول به مطالعه تخصصی و تفصیلی شد و انجام این مطالعه و تهیه طرح ها و لوایح مربوطه به مشاور ذیصلاحی (مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران) واگذار گردید. مطالعات مذکور در موعد مقرر انجام شد و نتایج آن ارائه گردید.یکی از ایرادات وارده بر مدیریت و نظارت تهیه طرح های جامع و تفصیلی این است که این امر مهم تحت تأثیر مشاورین تهیه کننده آن طرح ها قرار داشته و حتی برخی از اعضای شورای راهبری طرح های جامع و تفصیلی نیز به مشاور تهیه آن طرح ها تبدیل شده اند.

قبل از هر چیز ذکر این نکته ضروری است که حجم امور همزمان تهیه طرح های جامع و تفصیلی و سپس طرح های موضوعی و موضعی نیازمند دستگاه نظارتی چند لایه ای گسترده و مشارکتی ای بوده که امکان آن، هم از مرکز (نهاد) سلب بوده و هم در دستگاه مشارکتی تهیه طرح های جدید مورد پذیرش نبوده است.

از این رو ارزیابی مطالعات طرح های جامع توسط نیروهای کارشناسی در اختیار نهاد تهیه طرح های جامع و تفصیلی شهر تهران انجام پذیرفت و ارزیابی طرح تفصیلی هم به مشاوری واگذار شد که به جهت شرکت در تهیه طرح جامع و آشنایی کامل با آن و برخورداری از کمیته های کاری مختلف، مناسب ترین گزینه در این خصوص بوده است.

نمایندگان رسمی نهاد هم در تمام مراحل بررسی و ارزیابی آن طرح حضور داشته اند. اما هماهنگی های مناطق با هم به نمایندگان منتخب خود مشاورین مناطق که به کمیته های حوزه ها و مرکزی تقسیم می شد واگذار شده است. از این رو مشاورین هیچ اعمال نفوذی در ارزیابی ها نداشته اند. اما بصورت مشارکتی در پیشبرد امور هماهنگی مؤثر بوده اند.

هماهنگی های طرح های جامع و تفصیلی هم در کمیته مشترکی از نمایندگان نهاد، مشاور طرح جامع و مشاورین مناطق انجام شده است. از اعضای شورای راهبری هم کسی بعداً مشاور تهیه طرح های جامع و تفصیلی نشد،بلکه در این شورا، مشاور طرح جامع و نماینده مشاورین مناطق که رئیس کمیته هماهنگی مشاورین مناطق هم بوده است جهت اطلاع و هماهنگی های لازم حضور داشته اند.

برخی بر این عقیده اند که مدیریت تهیه طرح های جامع و تفصیلی از هرگونه انتقادی در فرایند تهیه طرح های مذکور گریزان بوده است. همین شرایط موجب تغییر جدی کادر مدیریتی نهاد و مدیریت طرح های جامع و تفصیلی شده است.

همانطور که در بند ۷ این نوشتار آمده است، سازمان سیاست گذاری، تهیه و ارزیابی طرح های جامع و تفصیلی جدید شهر تهران یک سازمان نسبتاً گسترده اما مشارکتیِ تخصصی بوده است. از ویژگی های هر سازمان مشارکتی، تصمیم گیری بر اساس گفتمان و حداکثر آراست.

بنابراین چگونه ممکن است مدیریت تهیه طرح های جامع و تفصیلی دارای روش یکجانبه نگری بوده باشد. البته احتمالاً رفتار مدیریتی مدیریت تهیه طرح های جامع و تفصیلی در اتخاذ تصمیم نهایی از سرجمع نقطه نظرات موجود، با یکجانبه نگری و انتقادناپذیری اشتباه شده است.

این از ویژگی های مدیریت پروژه در شرایط فرهنگی فعالیت های اداری و حتی حرفه ای جامعه ماست. اگر قرار باشد ما به اتفاق آرا و یا حداکثر آرا در این موارد اقدام نماییم، با توجه به عدم فرهنگ مشارکتی لازم، محدودیت منابع و زمان به نتیجه نمی رسیم. ناگفته نماند که زیاده خواهی، تمامیت خواهی و خودباوری و حذف دیگران از مهمترین ویژگی هایی است که افراد را از مشارکت آزاد و یا رقابت سالم در جامعه محروم می کند.

ما هنوز یاد نگرفته ایم که ضمن اختلاف سلیقه، نظر و روش بتوانیم با هم کار مشترک بکنیم. بخشی از جابجایی ها و تحولات سازمان اجرایی مدیریت طرح های جامع و تفصیلی شهر تهران نیز ناشی از این مسائل بوده است.

یکی از اشکالات وارده به مدیریت طرح جامع جدید شهر تهران، شکل گیری یکباره مشاور و انتخاب مدیر پروژه غیرمرتبط با آن بوده است.

اهمیت، ماهیت و گستره مسائل کنونی شهر تهران که مد نظر طرح جامع جدید قرار گرفته است با آنچه که در گذشته مطرح بوده،کاملاً متفاوت است. رویکرد نظری، روش شناسی و روش تهیه طرح جامع جدید شهر تهران نیز با طرح های قبلی کاملاً فرق دارد. از سوی دیگر، هیچ یک از مشاورین شهرسازی و معماری موجود داخلی تجربه تهیه طرحی به اندازه و اهمیت طرح جامع جدید شهر تهران و با رویکرد و روش شناسی و روش همزمان و فرایندی طرح های توسعه شهری را نداشته اند. همچنین از مشاور مادر خارجی نیز به جهت رعایت مسائل سیاسی امنیتی نمی توانستیم استفاده نماییم.

بنابراین تنها راهِ پیش رو، ایجاد شرکت جدید متشکل از چند شرکت موجود صنفی بوده است. واقعیت دیگر این بوده است که افراد حائز شرایط مدیریت این مشاور و پروژه طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران الزاماً در مشاورینی که وجود دارند موجود نبوده اند و یا مشاورین حائز شرایط، درگیر پروژه ها و تعهدات جاری دیگر بوده اند.

از این رو مشاور جدید از مشارکت و مشاورت ذیصلاح ترین افراد صنفی و حرفه ای کشور تشکیل شد. پس از تجهیز مشاور و انجام اقدامات لازم در این خصوص، موضوع انتخاب مدیر پروژه مطرح شد.

به جهت اهمیت پروژه و حساسیت آن، برخی از افرادی که مورد نظر بوده اند، این مسئولیت را نپذیرفتند. تا اینکه مدیر فعلی پروژه تهیه طرح جامع جدید تهران، به جهت سابقه چندین ساله حرفه ای خود، به اجبار حاضر به قبول آن شده است. اگرچه ایشان تحصیلات مستقیم شهرسازی ندارند و بیشتر در حوزه برنامه ریزی توسعه اجتماعی و منطقه ای کار کرده اند، اما با مسائل شهری نیز بخوبی آشنا بودند و نگاه جامع به مسأله و طرح جامع شهر تهران را داشته اند.

یکی از ایرادات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این بوده است که برخی سیاست های جاری دولت، مثل خروج شرکت های دولتی از شهر تهران در آن لحاظ نشده و برنامه های دستگاه های دیگر را اخذ و لحاظ نکرده است.

به نظر می رسد کسانی که این انتقاد را بر طرح جامع جدید شهر تهران داشته اند، یا با نوع، مقیاس، اهداف و مأموریت های طرح جامع جدید و یا با مکانیزم تهیه آن آشنایی ندارند. برای تهیه طرح جامع جدید شهر تهران، کلیه مصوبات حکومت، از جمله دولت در خصوص شهر تهران بررسی شد و در تدوین چشم انداز، اهداف و راهبردهای آن مورد استفاده قرار گرفته است.

موضوع خروج شرکت های دولتی از شهر تهران یک موضوعِ در مقیاس اجرایی است و با مقیاس طرح جامع فاصله فراوانی دارد. همچنین این موضوع منتهی به برنامه مصوب و قابل استنادی نشده است تا بتوان آن را در تهیه طرح جامع مورد استفاده و ملاک عمل قرارداد. علاوه بر این، عدم دخالت چنین تصمیمی در طرح جامع جدید شهر تهران، هیچ خدشه ای را به این طرح وارد نمی کند. این مورد و موارد مشابه دیگر در صورت قابلیت توجیه علمی و اجرایی، احتمالاً می توانند در تدوین راهبردهای طرح جامع مورد استفاده قرارگیرند.

در خصوص اخذ و لحاظ برنامه های سایر دستگاه های مدیریت شهری در طرح جامع جدید شهر تهران، این اتفاق افتاده است. دستگاه هایی که از برنامه های مشخصی برخوردار بوده اند، برنامه های آنها اخذ و در طرح جامع و تفصیلی نیز لحاظ شده است. شرکت آب و فاضلاب، برق، گاز، شرکت حمل و نقل ریلی تهران و حومه، راه آن بین شهری، نیروهای نظامی و انتظامی، مدیریت بحران و پدافند غیر عامل، از این جمله اند.

این اطلاعات در قالب طرح های موضوعی و موضعی در نقشه های طرح جامع و تفصیلی شهر تهران جانمایی و مشخص شده اند. حتی پروژه های اجرایی عمرانی شهرداری تهران در روی نقشه های طرح تفصیلی مناطق شهر تهران جانمایی شده اند.

برخی بر این عقیده اند که مدیریت طرح جامع تهران سعی کرده است این طرح را با حذف مراجعی چون شورای برنامه ریزی استان و یا تأیید شهرداری تهران به تأیید و تصویب شورای اسلامی شهر تهران و شورای عالی شهرسازی و معماری ایران برساند.

چگونه می توان مراجع رسمی و قانونی بررسی و تأیید و تصویب طرح جامع را به خواست مدیریت تهیه آن حذف کرد؟ موضوع از این قرار بوده است که پیشنهاد شده بود به جهت اینکه شهر تهران نیاز مبرم و عاجل به طرح و برنامه جدید دارد، در صورت امکان فرایند بررسی و تصویب طرح جامع جدید شهر تهران با تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تجمیع و کوتاه شود.

بر اساس همین پیشنهاد، فرایند مذکور بطور همزمان در کمیته های مشترک شورای برنامه ریزی استان و شورای عالی شهرسازی و معماری ایران انجام شد. همزمان با این اقدام، طرح جامع در شورای اسلامی شهر تهران نیز مورد بررسی مقدماتی قرار گرفت. بدیهی است که بررسی رسمی طرح جامع در شورای اسلامی شهر تهران باید با پیشنهاد مستقیم شهردار محترم تهران باشد. قبل از این اقدام نیز لازم است طرح مذکور به تأیید شهردار محترم تهران برسد.

اگرچه به جهت اینکه مراحل ارزیابی و تأیید طرح جامع در خود نهاد تهیه آن طرح که نماینده مشترک شهرداری و وزارت مسکن و شهرسازی است صورت پذیرفت و لزومی به ارزیابی مجدد آن در مرجع دیگری نبوده است، اما تنویر خاطر مجموعه سازمان شهرداری و خصوصاً شهردار محترم تهران ضروری بوده است.

بنابراین بررسی اولیه و اصلاح همزمان طرح جامع جدید شهر تهران در چند مرجع قانونی به موازات هم در راستای کاهش زمان بررسی و تصویب رسمی و نهایی از ویژگی های مثبت این طرح بوده است. علاوه بر این، طرح تفصیلی مناطق نیز همزمان با بررسی طرح جامع، با استفاده از نتایج میانکاری فرایند تصویب آن طرح، در کمیته های مربوطه، مورد بررسی قرار گرفت و آماده ارائه و بررسی و تصویب در جلسات کمیسیون ماده ۵ است.

بدیهی است که هرگونه اصلاح احتمالی در طرح جامع و تأثیر آن بر طرح تفصیلی، آن اصلاحات در طرح تفصیلی اعمال می گردد. مکانیزه بودن این طرح ها در محیط GIS، این امکان را به راحتی میسر کرده است. بنابراین کلیه تشریفات قانونی بررسی و تصویب طرح جامع و تفصیلی شهر تهران رعایت شده و مابقی آن هم رعایت خواهد شد.