آیات قرآنی و مبانی شهرسازی اسلامی

انسان به عنوان موجودی اجتماعی، هویتی جمع گرایانه دارد و نمی تواند بدون حضور دیگران، زندگی با آرامش و در مسیر کمال را طی کند. این قالب اجتماعی در معیاری کوچک در یک خانواده و در اندازه ای وسیع تر در قالب یک اجتماع شهری ظهور پیدا می کند. برهمین اساس نیز نمی توان تصور کرد که دستوراتی دینی برای انسان آمده باشند اما از این هویت جمعی غفلت کرده باشد زیرا ویژگی آدمی، انس گرفتن با دیگران است و اگر قرآن کریم به عنوان قانون اساسی رشد انسانی، صادر شده – که بر همین اساس نیز نازل شده است باید در میان این آیات ویژگی های یک شهر دینی را یافت، همانگونه که قرآن کریم در معرفی خود گفته است:

«و لا حبه فی ظلمات الارض و لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین» (وهیچ دانه در زیر تاریکی های زمین و هیچ تر و خشکی نیست، جز آنکه در کتاب مبین و قرآن عظیم مسطور است) و روایاتی که به همین موضوع تاکید کرده اند. امام صادق(ع) می فرماید:«خدای تبارک و تعالی در قرآن بیان هر چیز را فرو فرستاده تا آنجا که به خدا سوگند چیزی را از احتیاجات بندگان فروگذار نفرموده است تاآنجا که هیچ بنده ای نتواند بگوید ای کاش، این در قرآن آمده بود، جز آنکه خدا آن را در قرآن فرو فرستاده است.»

«شهر» از قدیمی ترین دستاوردهای انسانی، نمایانگر ویژگی های فکری، فلسفی، هنری و تولیدی ساکنان آن است، در کنار این نمایه ها، در شهر می توان تجلی باورها و ارزشهای فرهنگی جامعه را یافت و هم شیوه ارتباط میان افراد را جست وجو کرد. این ویژگی ها در تمامی شهرهاست همانگونه که قرآن کتابی برای همه نسل هاست، بنابراین نه می توان برای شهر در مناطق مختلف جهان با شرایط مختلف فرهنگی و اقلیمی، مشخصات واحدی را تدوین کرد ونه از کتاب آسمانی قرآن می توان این انتظار را داشت که در جزئیات شهرسازی مانند ابعاد در و پنجره نظریه ارائه دهد ! اما همانگونه که در شهرسازی استانداردهای متناسب با شرایط انسانی برای تمامی مناطق آب و هوایی اعلام شده است در آیات قرآن کریم نیز قوانین کلی برای هویت دینی شهری تدوین شده است، شرایطی که هم نیاز روحی انسان را در نظر گرفته است و هم شرایط جسمی او را مد نظر داشته است. اگر چه این دو موضوع به راحتی با یکدیگر قابل تفکیک نیست.

نیازهای اعتقادی در شهرسازی اسلامی

الف) شهر زمینه ساز رشد انسان: آیاتی از قرآن کریم بر این نکته اشاره دارد که هر آنچه که در آسمانها و زمین است، به تسبیح خداوند تبارک و تعالی مشغول است؛ مانند آیه ۴۴ سوره مبارکه اسراء «یسبح له السموات السبع و الارض و من فیهن و ان من شی الا یسبح بحمده و لکن لا تفقهون تسبیحهم انه کان حلیماً غفورا، هفت آسمان وزمین و هر چه در آنهاست همه به ستایش و تنزیه خدا مشغولند و موجودی نیست، جز آنکه ذکرش تسبیح و ستایش حضرت اوست و لیکن شما تسبیح او را فهم نمی کنید. همانا او بسیار بردبار و آمرزنده است.» یکی از مهم ترین وظایف انسان در ایجاد محیط زندگی خویش آن است که عناصر و فضاهای شهری و هر شی انسان ساخته ای این تسبیح را به اهل شهر و به هر ناظر و تازه واردی القا نماید. به بیان دیگر شهر باید بتواند تجلی گاه و نمایشگر تسبیح الهی توسط همه اجزای متشکله اش باشد.

ب) یادآوری هویت انسانی: هر شهر و هر جزئی از آن بایستی انسان را به اصول و ارزشهای فرهنگی و اسلامی متذکر گردد و آنها را در ذهن هر ناظری یاد آور شود این عناصر نیز گاه آیات الهی هستند و زمانی دیگر سمبل ها و نشانه ها؛ آیات الهی که باید آنها را تمامی مخلوقات طبیعی دانست به عنوان نمونه ای از قدرت و کمال پروردگار می تواند هدایت گر انسان ها باشند همانگونه که سمبل ها و نشانه ها همچون مسجد یا حسینیه، یا اشکالی چون گنبد و قوس، یا طرح هایی چون طرح های نمادی از این یادآوری های دینی است. اسلیمی یا حتی رنگ ها و بی رنگی هایی درشهر که می توانند ارزش هایی را برای مردم یادآوری نمایند.

ج) رعایت حدود الهی: اگر قرآن کریم در سوره اعراف آیه ۹۶ می فرماید «و لو ان اهل القری امنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الا رض و لکن کذبوا فاخذناهم بما کانوا یکسبون) (چنانچه مردم شهر و دیار همه ایمان آورده و پرهیزگار می شدند، ما درهای برکات آسمان و زمین را بر روی آنها می گشودیم و لیکن چون «آیات و پیغمبران ما را» تکذیب کردند ما هم آنان را به کیفر کردار زشت رساندیم). باید دانست که شهر اسلام بایستی بتواند زمینه رشد تقوای الهی را در انسان ها فراهم نموده و از هر آنچه که امکان بروز گناه و خدشه به تقوای الهی را سبب شود جلوگیری به عمل آورد تا شهر بتواند محل نزول برکات الهی باشد. روشن است که این رعایت حقوق الهی و به عبارت دیگر تقوا، نه فقط شامل ابعاد و اضلاع سازه های شهری بلکه قدرتی درونی برای رعایت حقوق الهی در تمامی ابعاد آن مانند رعایت حقوق شرعی و شهروندی می باشد و تمامی تلاش های فرهنگی در یک شهر دینی، در همین راستا قابل تعریف و اعتبار سنجی است این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که براساس آیات قران کریم، آبادانی و ویرانی یک شهر، نه فقط در سازه ها و ساخته های آن بلکه در باورهای انسانی آن قابل توصیف است.

نیازهای جسمی و روانی در شهرسازی اسلامی

الف) امنیت: امنیت یکی از مختصات مهم جامعه اسلامی است و اهمیت آن د ر جامعه مسلمین به حدی است که اولین وظیفه مسلمین د رتماس با یکدیگر القای این مطلب به طرف مقابل است و در این راستا ابتدایی ترین راه القای امنیت، «سلام» است. همانگونه که مسلمانان اولین ارتباط خود با (سلام علیکم ) آغاز می کنند، اهمیت امنیت برای شهر و شهروندان به حدی است که خداوند تبارک و تعالی

به هنگام قسم یاد کردن به شهر(مکه) آن را به صفت امین یاد می فرماید: و هذا البلد الامین(تین/۸) (وقسم به این شهر امن وامان(مکه معظمه). روشن است که در این امنیت، تمامی ابعاد آن در نظر گرفته شده است: امنیت مذهبی، امنیت اجتماعی، امنیت در مقابل هجوم بیگانه، امنیت روانی در مقابل ساخته های انسان و امنیت ضعفا در برابر اقویا که نمونه آخر امنیت را می توان در موضوعات کلانی مانند عدالت شهری تا رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی و ایجاد امنیت برای پیاده روها و خیابان ها یافت.

ب) زیبایی: آیات متعددی از قرآن مجید زیباییها را به خدا نسبت می دهد. از آن جمله می فرماید: «قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطبیبات من الرزق قل هی للذین امنوا فی الحیوه الدنیا خالصه یوم القیامه: (بگو چه کسی زینت الهی و روزی های پاکیزه را که برای بندگانش برآورده،حرام کرده است؟ بگو آن در زندگانی دنیا برای مومنان است و نیز خالص آن در روز رستاخیز). بنابراین از مهم ترین وظایف برنامه ریزان و طراحان و تصمیم گیرندگان مسائل شهری اهتمام در به نمایش در آوردن زیبایی حقیقی و الهی و حذف و امحای زشتی ها و پلیدی ها و زینت های شیطانی در کلیت شهر و ازجمله سیما و کالبد آن می باشد.

زیباشناسی در آیات قرآنی

قرآن در سوره نحل آیه ۸۰ مسکن را محل آرامش می خواند: والله جعل لکم من بیوتکم سکنا: (و خدا برای سکونت دائم شما منزلهایتان را قرار داد). این آرامش نه تنها در محیط خانه بلکه در عوامل محیطی خارج آز آن نیز باید برای انسان فراهم شود همجواری خانه های شهری با کارخانجات پر سر و صدا و مولد آلاینده ها این امر همچنین بر نوع استفاده از مصالح و استقرار فضاهای داخلی و رابطه آنها با یکدیگر تاثیر دارد.همچنین در قرآن در خصوص غار اصحاب کهف آمده است: «و تری الشمس اذا طلعت تزوار عن کهفهم ذات الیمین و اذا غربت تقرضهم ذات الشمال و هم فی فجوه منه ذلک من آیات الله» (و گردش آفتاب را چنان مشاهده می کنی که هنگام طلوع از سمت راست غار آنها بر کنار و هنگام غروب نیز از جانب چپ ایشان دور می گردید و آنها کاملاً از حرارت خورشید در آسایش بودند این حکایت یکی از آیات الهی است.) آیه نشان می دهد که جهت گیری ابنیه به نحوی که بتواند بهره مناسب را از آفتاب و نور خورشید ببرند،اهمیت دارد. رنگ نیز از موضوعاتی است که تاثیر زیادی بر انسان و روحیات او دارند. در اینجا نیز بدون آنکه قصد اثبات یا نفی رنگ خاصی برای همه عمارات و شهرها در میان باشد، فقط تاکید می شود، این امر در طرح ها و برنامه به دست غفلت سپرده نشود. رنگ می تواند عاملی در ایجاد سرور و شادمانی در انسان باشد: چنانکه خداوند در معرفی گاو بنی اسرائیل فرمود:… لونها تسر الناظرین:(…رنگ آن برای بینندگان فرحبخش است). بر همین اساس با توجه به مجموعه آیات مشخص می شود که رنگ ها، به دلیل تاثیرات در انسان ها اثر گذارند؛بنابراین توجه به آنها در طراحی ها و رنگ آمیزی کل شهر یک ضرورت است.

سید علی اصغر حسینی