ارگ بم نماد معماری و شهرسازی ایران

به فاصله هزار کیلومتری جنوب شرقی تهران بزرگترین مجموعه ی بناهای خشتی به نام ((ارگ بم)) که بیش از ۲۰ قرن محل سکونت اهالی شهر بم بوده قرار گرفته است بم، دایره المعارفی از روشهای ساختمان سازی در خاورمیانه قدیم ،خانه ها ،گنبدها ،سه کنجیها ،برج و باروهایی که از خشت خام ساخته شده اند و تکنیک آن ها به دوران کتاب مقدس باز می گردد.

در شمال شرقی شهر بم , بربالا و دامنه ی صخره ای عظیم، قلعه ای مستحکم پی افکنده شده که اهالی محل آن را ” ارگ ” نامند که در واقع این بنای سترگ , شهرقدی م بم است , ارگ ب م و شه ر آن از جمله قلعه های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می رود . ارگ بم نمونه ی کاملی از شیوه های معماری ایران به شمار می رود و نمونه هایی از قرنها معماری در آن به چشم می خورد . ارگ بم که بزرگترین مجموعه خشتی جهان است , به شکل قلعه های پرشکوه برفراز تپه ای به ارتفاع ۶۱ متر چونان تاجی مرصع برسربناهای تاریخی ایران , درخششی جاودانه دارد سابقه ی تاریخی ارگ بم به موجب نوشته های تاریخی , از جمله حدودالعالم و تاریخ وزیری به دو هزار سال پیش می رسد . شواهد فراوانی از جمله وضعیت پلان مرک زی وتعدادی خشت موجود در خانه حاکم و خانه رئی س سرباز خانه ادعای فوق را به اثبات می رساند

در کل , از مجموع نوشته های دوران اسلامی و بررسی های مقدماتی معماری و باستان شناسی می توان نتیجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساسانی و احتمالا” در دوره اشکانی احداث شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است احتمال می رود ساکنان قلعه ی بم معاش خود را از راه کشاورزی و پارچه بافی می گذرانیده اند ولی آنچه مسلم است سابقه ی تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول تاریخ ارگ , بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است .

ارگ بم بااین سابقه ی طولانی تاحدود ۱۸۰ سال پیش از این , محل سکونت عده ای از اهالی بم بوده و بعد از نقل مکان مردم , به دست فراموشی سپرده شده است . دراین مدت که بیش از ۱۵۰ سال به طول انجامیده خرابی های جبران ناپذیری به دست عوامل انسانی و عوامل طبیعی بر پیکره ساختمانها وارد آمده است . مجموعه ی ارگ بم , شامل شهر قدیم و قلعه , قریب به ۲۰ هکتار وسعت دارد و مسافت ارگ و قلعه , قریب ۶ هکتار است .

سه سمت قلعه را باغ و خانه های مسکونی و زمینهای کشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است. این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و به طور کلی شامل خندق گرداگرد حص ار , برجهای دیده بانی , مدخل قدیمی , کوچه ها و خانه ها ست. از سمت شمال شرقی یک حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر می گیرد . در مجموع ۳۸ برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا می نموده است، بدون شک احداث قلعه ارگ بم بر بلندای تپه ای سنگی باید دارای موقعیت سوق الجیشی مهمی باشد . درمیان این شهر عمارت یا قلعه حاکم نشین برروی صخره ای طبیعی بنا شده است عمارت پنج طبقه دارد که از خشت خام ساخته شده است . واحدهای شناخته شده ی گوناگون این بنا به ترتیب عبارتند از : ورودی و محله عام نشین , دروازه ی دوم و اصطبل , دروازه ی سوم , سربازخانه و تشکیلات مربوط به آن , ساختمان مرکزی یا حاکم نشین . واحدهای شناخته شده در عامه نشین عبارتند از : راهرو اصلی ( بازار ) , مسجد جامع , نمازخانه , حسینیه , کاروانسرا , آب انبار , میدان مدرسه , سابات جهودها , حمام و زورخانه مقبره و تعدادی خانه های قدیمی .

در محله عام نشین , خانه های عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بناگردیده و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی است. برخی از خانه های عام نشین از اهمیت خاصی برخوردارند . زیرا این خانه ها شامل بیرونی و اندرونی , بادگیر , ایوان , اتاقهای زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است . تقریبا” بیشتر خانه های عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آنها به یکدیگر راه دارند در بعضی خانه ها حمام اختصاصی به چشم می خورد و در کنار تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند .

تعدادی از خانه های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستونها دو طبقه ساخته شده اند که این امر نشانگر فرایند ازدیاد جمعیت در یکی از دوره های گذشته است در میان خانه های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم واستقامت مشاهده می شود . در دوره ی اسلامی , درارگ دو مسجد با نامهای مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یک صحن , یک ایوان دو طبقه قرینه ی هم و چند اتاق ساخته شده است . سه منبر خشتی در حسینیه دیده می شود . زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاههای سنتی از چهار ایوان , یک گنبد و گود تشکیل شده است . در ارگ یک کوچه سرپوشیده تعبیه شده که به سابات جهودها شهرت دارد .

در محله عامه یک حمام عمومی بوده که براثر بی خبری مردم به منظور استفاده از آجرهای حمام، آن را به کلی منهدم کرده اند . دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم , اصطبل و یک حصار و اتاقهایی برای نگهبانان است . از دروازه دوم تشکیلات مربوط به حاکم نشین واقع شده که این قسمت از ارگ در شیب و بالای کوه قرار گرفته است که اصطبل , اولین واحد این بخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه ی جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است . پس از اصطبل دروازه سوم , سرباز خانه و خانه رئیس قشون مستقر در ارگ قرار گرفته است. در برج جنوب غربی سنگ آسیا بادی دیده می شود. آسیای ارگ یگانه آسیای بادی است که در منطقه بم دیده می شود .

این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است. هسته مرکزی یا حاکم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکیل شده است. برج دیده بانی مرکزی, حمام , حوض و چاه آب دراین قسمت احداث شده است .

آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد که احتمالا” بخشی از قنات نهرشهر به طور مداوم از ارگ می گذشته است . عمارت چهارفصل سه طبقه و قصر حکومت بوده و کلیه ی اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن دراین محل از طرف حاکم صادر می شده است . در کنار عمارت چهارفصل یک حمام اختصاصی و یک چاه آب دیده می شود . آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاههایی در حیاط خانه ها تامین می شده است .

مصالح عمده بناهای ارگ , خشت خام , ملات , گل رس و کاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه , آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است . ارگ بم فقط یک ورودی داردکه طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوسهای دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالا” در دوره ی صفویه به ورودی الحاق شده است.

آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به ” کت کدم ” به چشم می خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یاکمی بعد از احداث حصار مسدود شده است. از ویژگیهای ارگ بم چهار حصاری است که از سمت جنوب , حاکم نشین را برمی گیرد و نخستین حصار مطمئن ترین نقطه اتکایی است که مردم را از هجوم مصون می داشته است , زیرا ارتفاع حصار تا ۱۸ متر می رسد و در فاصله ی ۳۰ تا ۴۰ متر برجهایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از ۶ متر است , برجهای دیده بانی درحصار علاوه بر تقویت و استحکام حصار و تسهیل امر دیده بانی , محل است راحت ماموران و نگهبانان بوده و کنگره ها و ترکشها و برجها در دیده بانی و حراست قلعه نقشه ی ارزنده داشته اند . حصار برونی ارگ را خندقی احاطه کرده است .

ارگ بم به سبب اینکه در مسیر جاده شرق به غرب قرار گرفته، همیشه در طول تاریخ مورد توجه بوده و ازاهمیت خاصی برخوردار است . تا هشتادسال قبل , از حاکم نشین به عنوان ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده شده است و به عبارتی زندگی در ارگ از تاریخ احداث قلعه تا اواسط دوره ی قاجار به طور مدوام جریان داشته است.

مرمت ارگ بم بیشتر جنبه ی حفاظتی و نگهداری دارد وسعی برآن است تافرم و شکل و نمای مجموعه های ارگ همچنان حفظ و تغییرات کلی در آنها پدید نیاید , تنها چنداثر مهم به عنوان نمونه سازی مانند مسجد , مجموعه میرزانعیم , خانه مشهور به خانه ی احمدی یا زابلی و خانه ی حاکم و چنداثر دیگر تعمیر و احیاشده اند .تعمیرات اساسی ارگ از سال ۱۳۵۲ هجری شمسی شروع شد و هر سال به طور متوسط شش ماه در ارگ کار شده است .

تعمیرات انجام شده عبارت است از تعمیر و مرمت باروها , مشخص کردن آبروها , زیربندی و مرمت بخشی از ستونها , اندود پشت بام , اصطبل , سربازخانه , خانه ی حاکم و غیره . این مجموعه عظیم خشتی امروز بر اساس زلزله ۶/۳ ریشتری تقریبا به طور کامل ویران شد، اما این پایان داستان ارگ بم نیست، به قول استاد بزرگ سازمان میراث فرهنگی مرحوم محمد مهریار، زلزله ی بم عزای معماران و عروسی باستان شناسان است . زلزله باعث آشکار شدن لایه های زیرین ساخت و سازهای خشتی شده که مورد توجه ویژه ی باستان شناسان است.

به طور مثال با رانش زمین تعدادی کفن نوزاد پیدا شده که نشان می دهد در یک دوره نوعی بیماری کودکان درشهر شایع بوده و باعث مرگ آنان شده است . جالبتر آنکه از طرفی کارشناسان مرمت و معماری به بازسازی و مرمت ارگ و از طرف دیگر باستان شناسان به حفاری در آن مشغولند یک گروه به تخریب و یک گروه به به بازسازی مشغولند و حال، فقط می توان به این اندیشید که در شرایط فعلی برای ارگ بم که میراث همه مردم و نسل آینده است، چه فعالیتهایی باید انجام شود.

دانشگاه جامع علمی کاربردی-واحد تهران

موسسه آموزشی پژوهشی ساختمان و شهرسازی

رضا طاهری-حبیب آقارضی

منبع:اینترنت