فئودال های جدید زمین شهری

اربابان و صاحبان زمین در طول تاریخ ایران در ادوار مختلف همواره یکی از راههای نشان دادن حاکمیت خود بر مردم را گسترش یا وسعت بخشیدن به زمین های خود می دانستند و با اهمیت دادن و تقسیم آن بین رعایا برتری خود را بر مردم اثبات می کردند.این مقوله در اواخر سالهای قرن ۱۹ تا به امروز همواره به عنوان مقوله اساسی محل برخورد و تضارب آراء بوده است و در بعضی اوقات منجر به انگیزه های انقلابی شده است، در ایران نیز سالیان دور یعنی شروع سلسله های شاهنشاهی امر تسلط بر زمین حائز اهمیت بوده است۱ ،پس از اسلام نیز در دوران های مختلف این امر –بالخص در دوقرن پس از ورود اسلام به ایران توسط حاکمان بزرگ به عنوان بذل ها و عنایات شاهانه به زیر دستان رونق داشت،در دوران سلجوقیان حکومت بنای خویش را بر گسترش نظام اقطاع قرار می دهد۲ و به عنوان امری روشن در شهر های سلجوقیان مورد توجه خاصی قرار می گیرد.

این امر در دوران قاجاریه دستخوش تعقیرات اساسی شد،دوران قاجار خان ها در اطراف و اکناف از ضعف حکومت مرکزی به نفع خویش استفاده کردند و زمین های غیر مزروعی دولتی را ضبط کردند۳،زمین های مساعد نیز توسط شاه بین خوانین تقسیم شد،در این زمان خان شکل تازه ای از قدرت را بواسطه زمین را به خود گرفت شرق شناسان روسی در برسی این دوران نام فئودالیزم و فئودال را برای اربابان استفاده می کنند۴ این نام گذاری شرق شناسان روسی را می توان حاصل تاثیر پذیری آنها از ادبیات مارکسیستی و توجه به نظام روابط میان اربابان و دهقانان دانست۵.

پس از عصر قاجار در دوران پهلوی اول فئودال های روستایی به سمت شهرها به صورت همگانی حرکت کردند در این دوران شاه ایران خود در راس فئودال ها قرار گرفت۶ ،پس از آن به علت جهت گیری خاص اقتصاد دولتی ایران و توجه به رشد شهرها زمین های شهری براساس قاعده خاصی مانند تقسیم پارچه با قیچی بین وزارت خانه ها تقسیم می گردد،روشنفکران ایرانی –البته به تاثی از تفکر کمونیسم با این مقوله مبارزات جدی را شروع کردند که که این مبارزات را می توان در اصلاحات اراضی –البته با اسم جعلی محمدرضا پهلوی به واقع مشاهده کرد،با توجه به طرح بزرگ اصلاحات اراضی و ضعف های بسیار آن که بعدها در نظام شهری به وقوع پیوست با این حال در ابعاد اجتماعی تا حدودی توانست بر نظام فئودالی ایران پیروز شود۷ با این حال نوع جدیدی از فئودال در شهرها با پشتوانه سیاسی قدرتی شکل گرفته بود که به این راحتی سقوط نمی کرد.

پس از انقلاب اسلامی ایران نیز این امر به علت حجم بالای دولت و نظارت نکردن بر اراضی شهری به عنوان سرمایه شهری باعث شد ارگانهای دولتی مانند وزارتخانه ها،دانشگاهها و . . . در مراکز شهری و اراضی مستعد شهری زمین های بزرگی را تصرف کنند و با استفاده از قدرت و سایه های آن در امر کاربری اراضی بتوانند به این تصرف عدوانی خود بیشتر بپردازند۸ ،جالب است که فضاهای شهری در ایران(اغلب در مراکز یا مناطق جهت گیری شده توسط رشد شهری) توسط نرده هایی با رنگ های مختلف از فضای بیرونی خود جدا شده اند مانند شهرهای قرون وسطی و یا شهرهای حکومت های ایرانی تا عهد قاجار این در حالیست که وسعت این اراضی در بعضی موارد آنقدر زیاد است که به جای ساخت و ساز های مناسب و یا برنامه ریزی برای پوشش سبز بلوارهایی در درون این فضاهای محصور نرده ای ساخته می شود و این به اصل عدم توجه به تئوری ارتباطات۹ به عنوان تئوری اساسی برخورد با زمین ها شهری۱۰ توسط مدیران می توان دانست، در این میان تصرف این فضاها توسط ارگانهای دولتی باعث شده است که توسعه شهر به جای استفاده از اراضی داخل شهر یا داخل شده در شهر و توسعه از درون به توسعه بیرونی منجر شود. این مقوله برای کلانشهر امروز چون تهران،اصفهان ،کرج،تبریز،اهواز،مشهد و شیراز (و سایر شهرها در سالهلی آتی)به عنوان غده سرطانی مطرح است که خوش خیم یا بد خیم بودن آن را می توان وابسته به نگاه مدیران شهری و مسئولان آن فضاهای محصور، در تعاملی پایدار جهتت تحقق توسعه پایدار شهری دانست ،و باید بدانیم که زمین به عنوان یکی از نیازهای نسل آتی همواره باید دغدغه ذهنی مسئولان و برنامه ریزان شهری باشد.

حامد اخگر

پی نوشت ها

۱- ن.ک به ایران در زمان ساسانیان نوشته آرتور کریستین سن

۲- ن.ک به از شار تا شهر نوشته سید محسن حبیبی

۳- ن.ک به موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دوره قاجاریه نوشته احمد اشرف

۴- ن.ک به سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایرانی نوشته پاولویچ،تریا و ایرانسکی

۵- ن.ک به انسان شناسی شهری نوشته ناصر فکوهی

۶- ن.ک به تاریخ نوین ایران نوشته م.س.ایوانف

۷- ن.ک به مردان جمهوری اسلامی چگونه تکنوکرات شدند؟ نوشته بهمن احمدی امویی

۸- ن.ک به سایه های قدرت، حکایت دور اندیشی برنامه ریزی کاربری زمین نوشته جین هیلیر

۹- Communication Theory

۱۰- ن.ک به جامعه شناسی شهری نوشته حسین ادیبی