تحلیلی از رشد و توسعه شهر نشینی و شهر سازی در ایران

شادابی، طراوت، سلامت، زیبایی و دوام عمر هر شهر بی شک بستگی تام به کار مداوم و دقیق هر کدام از اندام های شهری از جمله شهرداری ها و شورای شهر از یک سو و از سوی دیگر تغذیه شهری درست و سلامت فکری، جسمی، روحی و روانی اصلی ترین عضو جامعه یعنی «انسان»دارد .

در زمان حاضر بیش از هر زمان دیگری در تاریخ مدیریت شهری کشور و سازمانهای غیر دولتی (n.g.o) می توانند مؤثر و مفید باشند . شکل گیری شوراها و واگذاری اداره شهرها برای برگزیدگان مردم این فرصت تاریخی را فراهم آورده است تا مردم شهرها با ایجاد تشکلها وسازمانهای مردمی در عرصه های مختلف همراه با شوراها در اداره شهرها باشند. و خود نیز با تبدیل شدن به نهادهای اجتماعی زمینه و بستر شکل گیری واقعی احزاب شوند. در این مسیر می توان گفت : مهمترین بستر و عرصه برای شکل گیری تشکل های مردمی عرصه شهر و شهرداری هاست بر اساس ماده ۱۳۶ قانون برنامه سوم توسعه کشور، مهمترین امکان برای شکل گیری تشکل های مردمی عرصه شهر و شهرداری هاست.

بر اساس ماده ۱۳۶ قانون برنامه سوم توسعه کشور مهم ترین امکان برای شکل گیری و توسعه تشکل های مردمی در عرصه های مختلف مدیریت شهری است که این تشکل ها در گروه های اجتماعی مختلف دانش آموزی، دانشجوئی، زنان و غیره می توانند سازمان دهی شوند. زمینه فرهنگی این تشکلها در آداب و سنن مردم ما وجود دارد . همچنین شکل گیری تشکل ها در در ایجاد بهداشت و نظافت شهری بویژه در جلوگیری از کثیف شدن و آلوده شدن شهر به عنوان ضایعات و زائدات و به عبارتی اصلاح و نظارت مدیریت شهری بسیار مؤثر است.

توسعه فیزیکی و رشد جمعیت شهرهای ایران تا چند دهه پیش دارای افزایشی هماهنگ و متعادل بود. با بروز تحولات جدید (از جمله خیابان کشی ها و . . . )، شهرها به سرعت دچار دگرگونی گردیده اند این دگرگونی ها به شکل افزایش سریع جمعیت و گسترش فیزیکی و شتاب آمیز شهرها و به صورت نامتعادل و ناهماهنگ بوده است . اگر چه شهرها دارای گسترش فیزیکی وسیعی بوده اند اما در قالب این گسترش فیزیکی وسیع نیز تعادل برقرار نبوده و سطح زیر ساخت شهری بیشتر تحت تسلط ساختمانهای مسکونی بوده است .

در حقیقت بین کاربری های شهری و اختصاص زمین و سرانه های شهری تناسب معقولی برقرار نبوده است. گسترش خدمات رفاهی و کارخانجات در شهرها و اثرات مخرب اصلاحات ارضی بر اقتصاد روستا و صنعت کشاورزی شهرهای کوچک باعث مهاجرت مردم به طرف شهرهای بزرگ شده است. اصلاحات ارضی دارای تأثیر غیر مستقیم اما شدید بر گسترش شهرها بوده است. مهاجرت روستائیان به شهرها نقش مهمی در ایجاد تراکم و ازدحام بیش از حد شهرها داشته است. بسیاری از مهاجرینی که به شهرها آمده اند در خانه ها و محلات مسکونی قدیمی ساکن شدند. این محلات هم که سازگاری آنان در انطباق با محیط جدید کمک کرده و هم اکنون تجمع و ازدحام آنان را در خانه های مسکونی قدیمی مرکز شهر، چه به صورت اجاره ایی و چه به صورت مالکیت اجاره داده اند و همچنین از نظر اقتصادی زندگی با صرفه و سطح پایینی را با هزینه کم مسکن فراهم آورند. از سوی دیگر ساکنین متمکن قبلی مناطق مسکونی قدیمی که در وضع اقتصادی بهتری قرار داشتند، علاقه مند به استفاده از امکانات و تسهیلات شهری و خدمات اجتماعی جدید در مناطق تازه ساخت بودند هرچند که به بسیاری از مهاجرین روستایی حتی به طور بالقوه قادر به تامین مسکن حداقل برای کشور بودند که این امر خود به ایجاد حاشیه نشینی و گسترش های بی رویه شهرها منجر شده است . اضافه شدن مناطق و محله های جدید به محدوده شهرها، ادارات و مسئولین اداره شهرها را با تقاضاهای تازه و روزافزون برای خدمات و تسهیلات شهری مواجه ساخته است.

از طرفی دیگر به دنبال رواج تجارت و مبادلات اقتصادی در شهرها، قیمت زمین به طور سرسام آوری افزایش یافته است. اغلب از مرکز شهرها به طرف نواحی اطراف آن از شدت این افزایش قیمت کاسته می شود بدین ترتیب افرادی که توانایی مالی زمین در مناطق مرکزی یا اراضی داخل محدوده شهری را نداشته اند، به طرف زمینهای خارج از محدوده شهری روی آورده اند بدین ترتیب به سرعت به گسترش شهرها دامن زده اند. پس از مدتی این گسترشهای بی رویه که به صورت همزمان انجام می شد حالت ناپیوسته ای را به خود گرفت و بالاخره با گسترش سریع شهرها، نقاط مذکور زمانی جزو محدوده شهری شده و ایجاد شهرهای گسترده و بزرگ را باعث شده اند.

جمعیت شهرها به سه صورت افزایش می یابد :

۱) رشد جمعیت شهری ناشی از اختلاف بین زاد و ولد و مرگ و میر؛

۲) مهاجرت روستائیان به شهرها ؛

۳) از طریق افزوده شدن جمعیت روستاهای اطراف به شهرها که با رشد شهر انجام می پذیرد مانند دگایران، خانقاه، نایسر در سنندج .

در حالت اول خانواده هایی که مایل به ماندن در مراکز شلوغ و متراکم شهری نیستند و یا خانواده های جوان جدید تشکیل شده در شهر که متقاضی مسکن، خدمات و تسهیلات شهری هستند این فشار را باعث می شوند در حالت بعد مهاجرین وارد شده و به شهرها بعد از انباشتن مناطق قدیمی و مرکزی و نقاط خالی داخل محدوده شهرها شکل گیری شهرکها و محلات خودرو را باعث می شود و در حالت سوم با گسترش شهر، مناطق روستایی اطراف شهر به پیکره آن اضافه و یا درحقیقت تحمیل می شوند.

باید این نکته را در هنگام کنترل و نظارت بر توسعه فضای شهرها مد نظر داشت که (DEFFERENTFONT) (برای شهرنشینی باید حد معینی از تراکم جمعیتی را متصور شد و برای شهرسازی درجه معینی را از تراکم ساختمانی را).

مسئولین شهری اعم از دولتی و غیر دولتی مانند شورای شهر باید کنترل مدیریت و توانایی علمی لازم را بر عوامل مؤثر بر رشد و توسعه شهری داشته باشند، اگر چه تاکنون این کار به طور کامل انجام نشده . مانند روستای نایسر در اطراف سنندج که بدون هیچ نظارت و رعایت اصول شهرسازی می رود که به شهر ک خودروی نایسر در آینده از محلات جدید سنندج مبدل شود .

شهرهای کشور قبل از اینکه دارای گسترش اساسی و اصولی باشند، از افزایش جمعیتی بسیاری برخوردار بوده اند به عبارت دیگری این شهرها فرصتی نیز برای اعمال سیاستهای شهرسازی بدست نیاورده اند. بلکه قبل از محاسبه سرانه ها و تخصیص زمینها و فضاهای لازم و به کاربری های مختلف و آماده سازی زمین به سرعت تبدیل به ساختمانهای مسکونی شده و تنها کوچه ها و خیابانهایی برای رفت و آمد باقی مانده است.

عدم حاکمیت برنامه های اصولی شهرسازی بر رشد شهرها منجر به عقب ماندگی روند شهر سازی از شهر نشینی شده است . چرا که برنامه ریزی برای شهر تنها ایجاد خانه های برای اسکان دادن افراد نیست، (DEFFERENTFONT)بلکه جوابگوی به نیاز های روزمره آنان و برآورده کردن احتیاجات رفاهی، اشتغال، آموزشی، بهداشتی،تفریحی وغیره هست .

بنابراین با وجود چنین نقصی در سیستم شهر سازی، فضاهای شهری در پاسخگوی صحیح به نیاز های شهرنشینی سریع و شتاب آلود ناتوان مانده اند . تنها جواب به افزایش سرسام آور جمعیت شهری بروز مسائلی چون مشکل مسکن و حاشیه نشینی و یا خانه سازی های فاقد امکانات و تسهیلات، رشد نسنجیده و غیر قابل کنترل شهری، شهرکهای خودرو و همچنین بورس بازی زمین و بالا رفتن قیمت اراضی شهری باعث به هم خوردن بسیاری از برنامه های شهر سازی شده است . به عبارت دیگر با بالا رفتن هزینه های انجام طرحها که ناشی از افزایش سرسام آور قیمت اراضی مورد نظر برای ایجاد کاربریهای مختلف است، برنامه ها با شکست روبه رو شده اند .

پیشنهادها

۱) در بررسی ها و کنترل های اعمال شده بر رشد ونوسعه فضای شهرهای ایران باید موارد مختلفی مد نظر قرار بگیرد. مسئو لین و ادارات شهری باید بر کم وکیف توسعهشهرها و افزایش جمعیت آنها نظارت داشته باشند . عواملی که توسعه فضای شهرها را تحت تاثیر قرار می دهند باید شناسایی و کنترل شوند انجام این امر مستلزم نگریستن به مسائل در قالب یک دید سیستمی است :یعنی بررسی عوامل در قالب یک مجموعه .(به عبارت دیگر نباید تنها در خود شهرها ریشه های مشکلات شهری را جستجو کرد بلکه این تغییر و تحولات از جو سیاسی واقتصادی واجتماعی حاکم در هر زمان و مکان و(منطقه)تاثیر پذیر هستند .

۲) اعمال روشهای شهرک سازی و تخصیص زمینهای اطراف شهرها برای ایجاد مناطق مسکونی نباید طبق آنچه که در صورت گرفته می شود، باعث نابودی و بلعییدن اراضی کشاورزی اطراف شهرها گردد.

۳) زمینهای شهری و خارج از آن باید تحت کنترل و نظارت سازمانهای شهری (دولتی وغیر دولتی مانند شوراهای شهر ) درآمده واز بورس بازی وبالا رفتن قیمت آن جلوگیری شود . هر چند که این امر تاکنون به ندرت صورت پذیرفته و حتی خود طرحهای شهرسازی به این مسئله دامن زده اند مسئله دیگر اینکه نباید به جای حل مشکلات اصولی مسکن در شهرها، با اختصاص مناطقی به قشر مرفه در شمال اجتماعی و طبقاتی شهرها پرداخته شود و از طرف دیگر تعداد زیادی از افراد را در مساحتهای کم ودر مکانهای نامناسب جای داد.

نتیجه

آنچه که دیده می شوداین است که کاربری اراضی و تراکم ساختمانی در شهرهااز قیمت زمین تبعیت می کند مشکلات شهری شده است. بورس بازی زمین علاوه بر ایجاد مسائلی در داخل شهرها، موجبات ساخت و ساز های غیر مجاز و طبعاً غیر استاندارد علمی در حاشیه شهرها و محلات فقیر نشین شده است .

رشد شهری گسترش خودرو و بی رویه شهرکها و مناطق مسکونی و افزایش غیراصولی و نا برابر سطوح مختلف شهری از یک سو موجب انبوهی جمعیت و از سوی دیگر ساختمان سازی صدف، بدون توجه به احتیاجات مورد نیاز در حال و آینده وبه عبارتی افزایش کاربری مسکونی و تخصیص حداقل سرانه و فضاها به سایر کاربری ها شمرده می شود که می توان به آن پیشی گرفتن رشد بر توسعه یا تقدیم مقیاس به عملکرد و برتری کمیت بر کیفیت نام برد .

نویسنده زابل عباسی