در جستجوی هویت گمشده پایتخت

پیشینه سکونت در ایران اگر چه به ده هزار سال می رسد، لیکن سابقه تمدن شهری در آن مشخص نشده و خصوصیات شهرسازی در ایران با وجود غنای خود گمنام باقی مانده است.به باور اندیشمندان، مطالعه در عرصه ها، پدیده ها و عناصر شهری گذشته برای هویت بخشی به ساختار شهر کنونی لازم است.

سیمای شهرهای بی هویت کنونی حاصل التقاط فرهنگی امروز است. در زندگی روزمره ما همچنان از کنار یکدیگر عبور کرده ولی با هم زندگی نمی کنیم. در این میان شهر تهران به علت اهمیت و موقعیت ویژه خود، بیش از سایر شهرها در معرض تاخت و تازهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و… قرار گرفته است. باید به این نکته اذعان داشت که تهران از آغاز پایتخت شدنش و خصوصا از آغاز سده نوزدهم( با آغاز حکومت فتحعلی شاه) بستر اتفاقات و تغییرات کالبدی قضایی گشته که در بیان آنها متاثر از نیروهای فرهنگی، هنری و… قرار دارد. سیمای کنونی شهر تهران حاصل التقاط فرهنگی است که از گذشته تا به حال ادامه داشته و هیچیک عوامل موثر بر فرم پذیری شهرهای کهن را در ساختار و توسعه تهران امروز مشاهده نمی کنیم.

تهران قدیم و هویت در سیمای شهری

از توصیفی که سیاحان از ریخت شهر تهران و ساختار کالبدی آن ارائه می دهند، می توان این گونه نتیجه گرفت که در قرن ۱۹ و اوائل قرن ۲۰ بافت شهری و سازماندهی فضایی، بافتی منسجم با هویتی کاملا ایرانی، اسلامی بوده که از نظر ساختاری و ماهوی با شهرهای دوره صفویه تفاوت چندانی نداشته است. بافت قدیم دارای ساختاری معین بوده است که با توجه به اصول حاکم بر جامعه، اعتقادا، نیازها و رفع حوائج شهروندان ساخته شده است.

مسیرهای قدیم، بسان شریان هایی، به مرکز شهر، که مقر حکومتی، بازار، مسجد و سراها و… است، مرتبط بوده و به عنوان یک شبکه مهم پیوسته ارزنده و فعال، به صورت منطقی شکل گرفته است.علاوه بر آن بازار، به عنوان لولای اصلی و ستون فقرات شهر مطرح می شود، چون همیشه علاوه بر نقش اقتصادی، تجاری خود، مرکز تظاهرات، تماس ها و تشکیلات اجتماعی و فرهنگی نیز می باشد. دسترسی های جدا شده در بازار، در مرکز محلات با یکدیگر تلاقی می کنند و محلات به عنوان مکانی نیمه مستقل در دل شهر به حیات خود ادامه داده و به صورت جوامعی در خود باقی مانده اند.

می توان گفت که هر گاه به تاریخچه شهرها زندگی محله ای آنان نگریسته شود، محله همواره به عنوان عنصر تنظیم کننده روابط شهروندی، نقش فعال و مناسبی دارد.نکته دیگر، توجه به جنبه کیفی راه ها و مسیرها می باشد. در گذشته مسیر حرکت به صورت یک ریسمان بود. که فضاهای یک شهر یا یک مجموعه شهری را به یکدیگر مرتبط می کرد.

به گونه ای که با کوچکترین حرکت، شخص منظره جدیدی را پیش روی خود می دید ولی امروزه این شبکه راه های شهری که روزگاری به صورت فضای ارتباطی با اجزای محله بود، فقط به محلی برای رفت و آمد خودرو تبدیل شده است.مساله دیگر، می توان به جنبه های کیفی چون وحدت، هماهنگی و نظم در بافت شهری تهران قدیم اشارت داشت.

آنچه که در کالبد قدیمی شهر، به صورت عینی قابل لمس است، سلسله مراتب تدریجی از محل ها و معابر تا رسیدن به میدان و فضای مرکزی و عمومی شهر، که در نهایت منجر به یک کلیت منسجم می گردد. وانگهی، انسجام کالبد شهری در حالی که عناصر فضایی متنوع آن دارای ویژگی های خاص خود باشند بیانگر هماهنگی در ساختار کالبدی تهران قدیم بوده است. در مقوله طراحی شهری، آنچه که امروز بر سر شهر تهران آمده، این است که بناها هر کدام به تنهایی جالب توجه بو ده اما تاثیر جمعی آنها مایوس کننده و نامطلوب می باشد.

بررسی تاریخی علل مشکلات کالبدی و هویتی شهر تهران

بی شک، علل مشکلات ذکر شده و مسیر تحولات قهقرایی شهر تهران را باید در گذشته آن بویژه از زمان پایتخت شدنش در دوره قاجار جستجو نمود. چرا که در چارچوب قوانین موضوع و واگذاری همه امور به مرکز(پایتخت)، شهرهای ایالتی که تا پیش از این در رابطه ای نیمه مستقل با مرکز به سر می بردند، از این پس در رابطه ای جدید وکاملا بسته با مرکز قرار دارند که نتیجه آن گسترش تهران بویژه در اواخر قاجاریه و دوران حکومت پهلوی بود.

به عنوان مثال، وسعت تهران در سال( ۱۳۰۸ ه/ش) به ۶ برابر زمان فتحعلی شاه می رسد. در دوره قاجار خیابان هایی ایجاد می شود که دارای بدنه های ساخته شده رو به خیابان هستند. این گونه خیابان ها موفق می گردند تا در شبکه سنتی بازار خلل وارد کرده و از این پس خود را به عنوان عناصر اصلی شبکه توسعه شهری معرفی نمایند.

حضور عملکردهایی چون تماشاخانه، چایخانه، هتل، مغازه هایی به سبک فرهنگی، باغ ملی، بانک و… به یکباره چهره شهر را دگرگون کرده و مفهوم شهر در معنای اروپایی، جهان را جایگزین می سازند. اشکال کار در این است که تهران، بی آنکه گذار به «نوگراییی»(مدرنیسم) را طی کرده باشد و یا اینکه عوامل موثر در آن را در خود داشته باشد، مظاهر و اشکال مطروحه آن را نه تولید، بلکه تقلید می کند.

به عبارت دیگر اگر در جوامع غربی پیشرفت شهرنشینی با آهنگ پیشرفت علمی و فنی افزایش جمعیت در مراحل مختلف متوازن بوده است، در کشور ما، این روند مقطعی بوده و خسارت جبران ناپذیری بر اندام شهری وارد کرده است که از مهمترین آن می توان انهدام بافت و آثار با ارزش تاریخی و فرهنگی بویژه در نقاطی که در معرفی هجوم بیشتر قرار دارند، اشاره کرد.

و از این زمان به بعد است که بازار در حد یک فضای سنتی و خاطره به عقب رانده می شود.تحسین پیشرفت و ترقیات غرب در دولت قاجار، به شیفتگی غرب در دولت پهلوی منجر می شود تصویب قانون بلدیه(شهرداری) در زمان پهلوی اول(۱۳۰۹ ه.ش) محملی مناسب برای مداخلات سنگینی در بافت های کهن شهر می گردد. گو اینکه این محمل قانونی با تصویب قانون بلدیه در سال( ۱۲۸۶ ه/ ش )فراهم آمده بود ولی قدرت اجرایی بخشیدن به اقدامات بلدیه(شهرداری) از نکاتی است که در سال( ۱۳۰۹ ه.ش) به آن افزوده می شود.

به دنبال تصویب این قانون، شالوده کهن ارتباطات از هم گسسته می شود. خیابان نه به عنوان مکمل سازمان و شالوده بافت، بلکه به عنوان عنصر مسلط و تعیین کننده در شهر ظاهر گشته و بازار کهن برای همیشه در یادها و خاطره ها جا می گیرد. میدان بر خلاف سنت کهن دیگر مکانی برای تظاهرات رفتارهای اجتماعی نیست، بلکه با از دست دادن ابعاد بزرگ خویش از این پس مکانی برای یادآوری خاطرات می گردد.علاوه بر غرب زدگی و نوگرایی که عامل مهمی در تغییر کالبدی بافت شهر تهران بوده است، می توان به مساله دیگری اشاره کرد که آن، سرازیر شدن دلارهای نفتی با تحریم نفتی اعراب در دهه( ۱۹۷۰ م) می باشد. از این پس بسیاری از زمین های دور نزدیک اطراف شهر، مورد استفاده سوداگرانه وسیعی واقع شده و شهرک سازی در اطراف تهران در مقیاس وسیع آغاز می گردد. وجود تسهیلات و امکانات زندگی در تهران، نظیر وام مسکن، توزیع زمین، عدم امکانات در سایر شهرها و روستاها و… به شهری مهاجرپذیر تبدیل می شود که این روند تا به امروز ادامه دارد.و در نهایت تهران امروز ترکیبی از سه بخش می باشد که شامل:

۱) بافت قدیمی از هم پاره شده و رها شده که محدوده وسیعی از تهران را در میان می گیرد و به سرعت در حال تخلیه شدن و اضمحلال است.

۲) مساکن کثیف و غیر بهداشتی با بافتی کاملا خود به خودی و خالی از هر گونه تمهیدات زیست محیطی.

۳) ساختمان هایی با معماری نازیبا و پرخرج که بدون توجه به ضوابط و قوانین سکونت سازی ساخته می شوند.

در یک جمله شهر تهران امروز را می توان مکانی متشکل از تعداد بی شماری بلوک شهری دانست که توسط خیابان های اطراف تعریف شده و بی هیچ ارتباط فضایی و کالبدی گرد هم آمده اند. بی شک برای بهبود شرایط کیفی تهران و احیا هویت گم شده در سیمای آن، راهکارهای بی شماری وجود دارد که فراتر از این مقوله می باشد که این میان تنها چند مورد از آن ذکر می شود.

حضور قوانین شهرسازی منسجم و لازم الاجرا در هر کشور تنظیم کننده و شکل دهنده سیمای آن شهر است.

اهمیت دادن به فضاهای با ارزش شهری، محافظت از ابنیه تاریخی و بافت شهری به جای مانده از قرون گذشته را می توان به عنوان راهکار دیگری برشمرد که این مهم نیازمند اهل فن و افراد متخصص در این رشته می باشد. به عنوان مثال کشور فرانسه برای حفاظت از هسته تاریخی شهر پاریس به تدابیری چون ایجاد خطوط کمربندی اطراف شهر و عدم قرارگیری بزرگراهها و ساختمان های بلند مرتبه را در بافت قدیم پیشنهاد می کند و تنها مرجع تصمیم گیری در مورد تخریب، مرمت و نگهداری بافت قدیم، مقامی به نام آرشیتکت بناهای معتبر فرانسه می باشد.

آموزش برای تربیت افراد متخصصی و آگاه به مسائل علمی شهرسازی اجتناب ناپذیر می نماید. دانش شهرسازی در عین تخصص بودن، پلی بین علوم محیطی نیز به شمار می رود.

در اجرای برنامه های عمرانی، به کارگیری ضوابط شهرسازی مانند حریم های آب، برق، مجوزهای ساختمانی، تفکیک زمین، کاربرد صحیح استفاده از اراضی، ارتقا» سطح فرهنگ شهری و… نقش مهمی را دارا است.

تمرکز زدایی از بافت مرکزی تهران را از دیگر اقدامات می توان برشمرد. آمار و ارقام مربوط به رشد کالبدی و افزایش جمعیت تهران، بیانگر رشد نا متعادل و غیر طبیعی شهر بویژه در اطراف بافت مرکزی است. خیابان های تهران در زمان گذشته با همان شرایطی ایجاد شده که در زمان حال نیز وجود دارد. قرارگیری فعالیت های تجاری، فرهنگی، مسکونی در مرکز قرارگیری مسیرهای پر رفت و آمد در این بخش از شهر منجر به بروز مشکلات عدیده ای گشته است. در این زمینه شهرداری می تواند با وضع مقرراتی، از تراکم و تمرکز این قبیل فعالیت ها در مرکز شهر جلوگیری کرده و مرکز شهر را از فشارهای ناشی از حجم رفت و آمد رها کند.

علی حیدری مجد – دکترای معماری