رخسار شهر و راز درون

ساختمان ها تعریف کننده و شکل دهندهٔ فضاهای شهری اند، هیچ ساختمانی جز از گذر آمیختگی و هماهنگی با فضای پیرامون و بناهای هم جوار خود معنی و هویتی ندارد. به همین ترتیب هم چنان که نقش ساختمان در شکل گیری فضا روشن و آشکار است، صورت ظاهری بنا یعنی نمای ساختمان نیز از این رهگذر از اهمیت ویژه ئی برخوردار است. نمای هر ساختمان در آغاز با دعوت فرد به درون، بخشی از عملکرد درونی ساختمان را نشان داده، وی را برای ارتباط بیشتر با عملکرد درونی فضا به خود می خواند. از رهگذر نماست که بیننده آمادهٔ ورود و برخورد با لایه های درونی معماری و کاربری های ساختمان می شود. از همهٔ این ها گذشته این نمای ساختمان است که در چشم انداز همگان قرار دارد و با جلوه ٔ عمومی، فضای پیرامون ساختمان و فضای شهری را تحت تأثیر قرار می دهد.

نمای ساختمان بخشی از فضای عمومی شهر به شمار می آید و می تواند در پیدایش حس تفاهم، مشارکت و روابط صمیمی میان مردم نقش داشته باشد. چشم نوازی و زیبائی نما و منظر شهری، حس آرامش را در مردم پدید آورده، بر رفتار و روابط اجتماعی در زندگی شهری تأثیر می گذارد.

به همین ترتیب نماهای زشت، آشفته و بی معنی نیز شرح حال درون ساختمان و فضاهائی را که در پی آن پدیدار گشته به درستی بازتاب می کنند و نمایان گر و راوی روابط آشفته ئی هستند که در آن فضا جریان دارد. و هم از این روست که آشفتگی در نمای ساختمان ها و در سیمای شهری، نمادی از آشفتگی در روابط اقتصادی و اجتماعی جاری در آن فضا به شمار می رود. و سرانجام همهٔ سرگشتگی ها، التهابات و آشفتگی های موجود در زندگی شهری و روابط شهرنشینان به درستی در سیمای شهری متبلور گشته عینیت می یابد.

معماری و شهرسازی به عنوان روبنای روابط اقتصادی، اجتماعی شهر و زندگی مردم، بازتاب دهنده و تجلی بخش رابطه های درونی و لایه های زیرین زندگی شهری اند. در هرجا و در هر زمانی که معماری و شهرسازی علمی و ضابطه مند شده، نگاهی مسئولانه و کارشناسانه از سوی مدیران شهری بر روابط ساخت و ساز و نقش و جایگاه مشارکت مردم در این روند افکنده شده است، حاصل، معماری زیبا و منطقی، فضاهای معنی دار شهری و سیما و منظری کمابیش زیبا و چشم نواز بوده است. در این رهگذر نمونهٔ محله های چهارصد دستگاه و نارمک تهران مثالی تکراری و همیشگی است.

در چند دههٔ اخیر پیشرفت تکنولوژی ساخت و فراهم آمدن امکانات مدرن امروزی برای طراحی و ساخت هر چه بهتر ساختمان ها و فضاهای شهری، در عمل به واسطهٔ چیرگی فرهنگ سودجوئی و کاسب کاری بر ساخت و سازها ـ که تحت تأثیر مسائل کلان اقتصادی و اجتماعی رایج گشته ـ، نه تنها به بهبود کیفیت زندگی شهری و در پی آن فضاهای شهری و زیبائی نما و منظر نیانجامیده بلکه به عکس ارزش ها را به قهقرا برده، سیمای شهری را بی هویت و نازیبا شکل داده است. سیمائی که به درستی بازتاب دهندهٔ روابط آشفتگی هائی است که در لایه های زیرین جامعه و در پس پشت چهرهٔ شهر جریان دارد.

در حالی که سال هاست کارشناسان و صاحب نظران به بحث سیما و منظر شهری و در پی آن نمای ساختمان پرداخته، بر تأثیر آن بر شادابی و آرامش مردم تأکید می ورزند و این کار در دیگر کشورها سال هاست که به شیوه ئی مرسوم و عملی بدل گشته، در کشور ما اما تا امروز آن ارادهٔ بایسته و لازم از سوی مسئولان و مدیران شهری در پرداختن به موضوع یاد شده برای حل مشکل آلودگی منظر به چشم نمی خورد. در شهری که مسکن نه به عنوان یک نیاز اولیه و سرپناهی برای زندگی انسانی، بلکه هم چون کالائی سودآور برای داد و ستد، حفظ سرمایه و ثروت اندوزی نگریسته می شود، در حالی که ضوابط و مقررات جامع و مانعی برای رعایت حقوق شهروندی و حق عمومی جامعه در برخورداری از سیما و منظر چشم نواز شهری وجود ندارد و هرکس به صرف داشتن سند مالکیت برای ساختن ملک خود به هر شکل اختیار کامل دارد؛ در جائی که مدیران شهری و مجریان قانون در کنترل ضوابط حاکم بر ایمنی و ایستائی ساختمان ها که با جان و مال مردم ارتباط مستقیم دارد، درمانده اند، روشن است که پرداختن به سیما و منظر شهری و نمای ساختمان ها کاری تشریفاتی و غیرضروری شمرده می شود. در این شرایط سودجویان و بساز و بفروش ها با درک و تشخیص خود از ایمنی، زیبائی و چشم نوازی ساختمان ها با پیروی از مدهای من درآوردی و بی ریشه ئی که هر از چند سالی بر ساخت و سازها حاکم می شود، سیمای شهرت را شکل می دهند و چشم اندازی زشت و چشم آزار را چنان که می بینیم در پیش روی شهروندانی که چاره ئی جز تحمل ندارند می گسترانند. به این ترتیب بافت شهری ما از شماری حجم های پراکنده که کم ترین ارتباط مفهومی با یکدیگر نداشته و فضاهائی بی معنی پدید آورده اند، شکل می گیرد. فضاهائی که از کم ترین ارزش های فرهنگی و اجتماعی بی بهره بوده، بحران هویت شهری و معماری را بر پیکرهٔ شهر بیش از پیش نمایان می کنند. در شرایطی که فرهنگ عمومی متأثر از مسائل و مشکلات اقتصادی و نابسامانی در روابط فردی و اجتماعی به شکلی بیمارگونه و نابه هنجار شکل می گیرد، چگونه می توان در فضاهای شهری، در معماری ساختمان ها، در منظر عمومی شهر و در نمای ساختمان ها که قرار است نمایشگاه روابط درونی زندگی شهری باشند نشانی از زیبائی، هماهنگی و آرامش دید؟

علیرضا سرحدی، کارشناس ارشد معماری، رئیس هیئت‌ مدیرهٔ انجمن صنفی مهندسان صنعت ساختمان