تهران تا کجا گسترش می یابد

در میان پایتخت های امروزی جهان همواره از شهرهای کانبرا، اتاوا، برازیلیا و اسلام آباد که همه آنها در قرن بیستم و به عنوان یک شهر جدید بنا نهاده شدند، نام برده می شود. این مورد در حالی است که شهر واشنگتن هم که بنای آن به قرن هفدهم میلادی می رسد، خود به مثابه یک شهر جدید به وجود آمد.

ولی کمتر شنیده می شود یا کمتر منبعی به ذکر این نکته می پردازد که شهر تهران نیز در سال ۱۲۱۰ قمری هنگامی که به پایتختی انتخاب شد، به مثابه یک شهر جدید شکل گرفت. بنابراین به نوبه خود تهران نیز یکی از پایتخت هایی است که به عنوان یک شهر جدید و پایتخت کشور به وجود آمد.

در سال ۱۲۱۰ قمری تهران یک روستای کوچک بود که به مثابه یکی از روستاهای شهرری محسوب می شد. «تهران» که معنی آن از دو واژه «ته» و «ران» تشکیل می شود و «شمران» که از دو واژه «شم» و «ران» به وجود آمده با توجه به معنی «ته» یعنی «گرم» و «شم» یعنی «سرد» و «ران» که پسوند مکانی را می رساند، برای شهرری دو نقطه گرمسیری و سردسیری محسوب می شد زیرا شمیران یک نقطه ییلاقی در کنار البرز بود و تهران از جانب جنوب شرقی تحت تاثیر کویر مرکزی ایران بود.

بنای شهر تهران با دیگر پایتخت های امروزی جهان یک تفاوت اساسی دیگر نیز دارد. این تفاوت نیز در آن است که دیگر پایتخت های جهان با سبک و سیاق خطی یا براساس سبک های شهرسازی جدید (مانند کانبرا و برازیلیا و واشنگتن) شکل گرفتند، در حالی که سبک شهرسازی تهران منبعث از سبک شهرسازی دوران اسلامی ایران بود که شاید در نوع خود یکی از آخرین سبک های شهرسازی سنتی دوران اسلامی ایران محسوب شود.

در سبک کالبدی شهر تهران بازار ستون فقرات شهر را تشکیل می داد که در نقطه مناسبی از آن مسجد جامع شهر (مسجد امام یا مسجد شاه) قرار داشت. محله های مختلف شهر نیز مانند عودلاجان، چاله میدان و سنگلج پیرامون بازار قرار گرفته بود.

ارگ حکومتی (کاخ گلستان و حوزه اطراف آن) نیز در قسمت بیرونی شهر اصلی قرار داشت که این خود با سبک شهرسازی عهد اسلامی ایران که فضای فرهنگی مرکز آن را تشکیل می دهد و فضای تجاری ستون فقرات آن را به وجود می آورد و مقر حکومتی در بیرون شهر قرار دارد، منطبق است. تاسیسات محله ای نیز به فراخور شرایط زمان در محله های شهر به وجود آمده بود. در حدود سرچشمه نیز آب قنوات از دامنه های البرز به این نقطه می رسید و به صورت سرپوشیده آب مورد نیاز شهر را تامین می کرد.

متاسفانه تمرکزگرایی تهران و سپری شدن دو دوره نسبتاً طولانی از رکود اقتصادی در فاصله جنگ جهانی اول تا دوم و جنگ جهانی دوم تا دهه ۱۳۴۰ خورشیدی که تاثیر خود را بر سراسر کشور گذارده بود، به افزایش مهاجرت به سوی این شهر انجامید و انجام برنامه های اجتماعی و اقتصادی متمرکز در این شهر و تمرکز در خدمات رفاهی، آموزشی ، تفریحی، درمانی، سرمایه ای و اشتغالی و اداری از تهران کوچک عصر قاجار به نوبه خود شهری متراکم و متمرکز از جمعیت به وجود آورد که امروزه دامنه های غربی آن با کرج در حال پیوند است و دامنه های شمالی و شرقی آن با کوه های شمالی و شرقی شهر محاط شده و از قسمت جنوب نیز تا حدود حسن آباد و اسلامشهر را درنوردیده است. که از نظر شهرسازی با سبک شهر اصلی تهران انطباق ندارد روز به روز نیز بر وسعت شهر به صورتی پیوسته اضافه می شود.

به رغم ایجاد شهرهای جدید پردیس، هشتگرد، اندیشه و پرند در حوزه پیرامونی تهران و به منظور عاملی در کاهش تمرکز جمعیتی این شهر در عمل شاهد اجرای برنامه های متمرکز در گسترش تهران هستیم. مناطق ۲۱ و ۲۲ شهرداری تهران و برنامه های ایجاد شهر آفتاب در ناحیه جنوبی شهر که بر روی گسل جنوبی بزرگ تهران قرار دارد، خود به مثابه یک مصاف در برابر اجرای برنامه های ایجاد شهرهای جدید و کاهش تراکم، تمرکز و آلودگی های محیطی و نظایر آنها به حساب می آید.

اگرچه راه حل تمرکز زدایی از تهران به تدوین برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و نگرش جامع به برنامه ریزی منطقه ای و در جهت ایجاد قطب رشدهای جدید در نقاط دیگر کشور بستگی دارد ولی اجرای بعضی از برنامه های متمرکز و نامرتبط با دیگر نقاط کشور که تهران هم به عنوان یکی از نقاط آن محسوب می شود، نمی تواند راهگشای حل مشکلات جمعیتی و کالبدی متمرکز تهران باشد.

برنامه های گسترش کالبدی ناپیوسته امروزه در بسیاری از نقاط جهان اهمیت یافته و به مرحله اجرا درآمده است. تعدد مراکز زیستی، گسترش های ناپیوسته ای که در میان آنها فضاهای باز و سبز قرار داشته باشد، ضمن اعتدال بخشی به استفاده از منابع طبیعی مانند آب و خاک و کاهش قیمت زمین و حل مشکلات مرتبط با مسکن به کاهش آلودگی های محیطی و همچنین اعتدال در حفظ پیشینه های فرهنگی و کاهش مسائل اجتماعی نیز منجر خواهد شد.

تهران امروز حدود یک نهم جمعیت تمام ایران و حدود یک ششم از جمعیت شهری بیش از هزار واحدی کشور را در خود دارد که با اجرای برنامه های غیرمتمرکز اقتصادی و اجتماعی در نقاط دیگر کشور چنین روندی باید به سوی اعتدال و انتظام منطقه ای گرایش پیدا کند.گسترش شهر تهران باید به صورتی هدفدار مدیریت شود و این هدف ها باید با اهداف آمایش منطقه ای سراسر کشور پیوند داشته و این شهر زیرمجموعه ای از آنها باشد.

در شرایط موجود اغلب شهرها و مناطق کشور به عنوان زیرمجموعه تهران به حساب می آید. امروز کمتر شهر یا منطقه ای را سراغ داریم که هر یک به دلیلی با تهران در ارتباط نباشد. از بنادر کشور گرفته تا مراکز عمده دیگر هر یک به نحوی اعم از اداری، تجاری، آموزشی، درمانی و حتی تفریحگاهی به این شهر وابستگی پیدا می کند. این خود به خاطر تمرکز و گره خوردن چندین نقش اساسی در این شهر است.

بزرگترین مراکز اداری، تجاری، آموزشی، ارتباطی، دانشگاهی، درمانی، نظامی، صنعتی، تفریحگاهی و مانند آنها در این شهر متمرکز شده است حتی امروزه در پهنه گسترده ای به مساحت تمام کشور، تهران یکی از پنج شهر اصلی صنایع سنگین کشور محسوب می شود. تمرکز نیروی انسانی و سرمایه و امکانات تاسیساتی و تسهیلاتی وابسته به آنها به تبعیت از خود جمعیتی انبوه و متراکم را در این شهر گرد هم آورده که تهران امروز را نتیجه داده است. بدیهی است که تلاقی و ترکیب این نقش ها باعث و بانی مشکلات عدیده زیست محیطی، اکولوژیکی و اجتماعی و اقتصادی نیز شده است.

آلودگی هوا و صدا، بحران رفت و آمد، مشکلات مسکن، عدم اعتدال در رشد و گسترش شهر، ناآشنایی و غریبگی، اعتیاد و بزهکاری که به نسبت دیگر نقاط کشور در تهران نمود بیشتری دارد، از جمله مشکلاتی است که هر شهر متراکم و متمرکز دنیا با آنها دست به گریبان است.

قبل از آنکه تهران با شکل و هیئت امروزی خود مواجه شود، در حوزه منطقه ای آن به مدد رودخانه هایی که در حوزه های اطراف وجود دارد، دشت های حاصلخیز کشاورزی گسترده ای وجود داشت، که ضمن کمک به حیات اقتصاد کشاورزی، در لطافت هوا نیز تاثیری فزاینده داشت. امروزه به منظور تامین آب مورد نیاز شهر (آشامیدنی، مصارف عمومی، صنایع و…) سهم عمده ای از آب این رودخانه ها به مصرف تهران می رسد که ضمن تاثیر بر گسترش اراضی کشاورزی در شرایط آب و هوایی حوزه تهران بسیار تاثیرگذار است.

یکی از پرسش های بسیار مهمی که در مورد تهران مطرح است، آن است که بالاخره این شهر تا کجا می خواهد گسترش پیدا کند و بر دامنه های کالبدی خود بیفزاید؟ تا چه اندازه باید روز به روز افزایش جمعیت و تراکم جمعیتی ساختمانی را که در طول و عرض و ارتفاع کالبد این شهر را تحت تاثیر قرار می دهد، نظاره گر بود؟ سهم تهران به نسبت دیگر پهنه های شهری و منطقه ای کشور چگونه باید باشد؟ این موارد مهم ترین پرسش هایی است که در صورت چاره جویی برای آنها جایگاه شهر و منطقه در ایران را نیز معین خواهد کرد.

در نیمه اول قرن بیستم میلادی در کشور فرانسه که مساحت آن یک پنجم از خاک ایران است، توسط گراویه کتابی نوشته شد که درباره پاریس مرکز این کشور به رشته تحریر درآمده بود. نام این کتاب «پاریس و بیابان فرانسه» بود. منظور از این کتاب آن بود که اگر پاریس همچنان رشد کند و بر جمعیت خود بیفزاید و به مثابه قطب های قوی آهن ربایی باشد که جمعیت و نیروی انسانی و کار و سرمایه و همه و همه را به سوی خود بکشد، در آینده ای نه چندان دور از فرانسه جز یک بیابان منهای پاریس چیز دیگری باقی نخواهد ماند. چنین کتابی در تنظیم برنامه های شهری و منطقه ای فرانسه و اعمال برنامه های عدم تمرکز و متعدد ساخته شدن مراکز جمعیتی و اقتصادی بسیار موثر واقع شد.

در ارتباط با تهران کافی است که به مقایسه سهم تهران از کلیه امکانات اقتصادی و اجتماعی و رفاهی به نسبت دیگر نقاط کشور پرداخته شود تا این نتیجه عاید شود که در طول بیست و چند دهه برنامه های ما از تهران کوچک دیروز در اوایل عهد قاجار چه شهری را به دست داده است. کلیه اماکنی که در تهران پسوند «آباد» را به دنبال خود دارند، مانند فیشرآباد، سعادت آباد، یوسف آباد، خانی آباد، نازی آباد، نظام آباد و موارد مشابه آنها و حتی نقاطی مانند دزاشیب، قلهک، نیاوران، زرگنده و لویزان، که پسوند «آباد» را به دنبال خود ندارند، در ادواری نه چندان دور روستاهای مصفا و آبادی بوده اند که گسترش تهران به حیات آنها پایان داده و این شهر دو شهر مستقل ری و شمیران را نیز زیر لوای خود گرفته است.

این تاثیرات به مانند موجی، دیگر نقاط کشور را نیز تحت تاثیر قرار داده است. حتی امروزه مرکز انتشار بیشترین کتب و بیشترین روزنامه ها و بیشترین وسائط ارتباط جمعی در تهران است. موج تاثیرگذاری تهران بر سراسر کشور به نحوی است که اگر خواسته شود از هر نقطه ای از شرق یا غرب گرفته یا شمال و جنوب به یکدیگر سفر شود، راه های ارتباطی زمینی به نحوی است که به طور عمده مسافران را ناچار می کند که از تهران عبور کنند و این راه های ارتباطی به نحوی استقرار یافته است که جریان رگ های بدن به سوی قلب را تداعی می کند.

راه حل های مختلفی برای نظارت بر گسترش تهران و تعیین جایگاه آن در سطح کشور مورد توجه قرار گرفته است. یکی از مهم ترین گام ها به اجرای برنامه های عدم تمرکز، ایجاد سلسله مراتب استقرار خدمات، سکونتگاه ها و مراکز اقتصادی و اجتماعی در کنار نقش دهی بیشتر به استان ها و مناطق کشور بازمی گردد.

با توجه به روند افزایش جمعیت در کشور که براساس پیش بینی ها در حدود سال ۱۴۰۰ کشور را با جمعیتی حدود حداقل ۱۰۰ میلیون نفر مواجه می سازد، جایگاه تهران چگونه خواهد بود. با اجرای برنامه های هدفمند شهری و منطقه ای و اقتصادی و اجتماعی می توان اعتدال در پراکنش جمعیت و فعالیت در سراسر کشور را نظاره گر بود زیرا تمام امکانات طبیعی ایران پراکنده است و حکم می کند که جمعیت آن هم به صورت پراکنده استقرار یابد.

اگر چنین نشود، اگر تهران دیروز کلیه روستاهایی را که پسوند «آباد» با خود داشت، در حوزه گسترش خود گرفتار کرد، ممکن است در فاصله بسیار کمتری از طول عمر این شهر روزگاری شهرهای بزرگ اطراف مانند ورامین و ربا ط کریم و کرج و هشتگرد و نظرآباد و حسن آباد در میان بافت این شهر گسترده قرار گرفته باشد. این در حالی خواهد بود که این شهر دستان خود را به سوی گرمسار و قم و ساوه و قزوین به منظور پیوند دراز خواهد کرد.