بیشاپور، شهر رازهای سر به مهر

در ایران عصر ساسانی شهرسازی از رونق خوبی برخوردار بود. اکثر پادشاهان این سلسله نسبت به شهرسازی همت گماشتند و آثار شایسته ای را به میراث کهن ایران افزودند. با این وصف ، هنر ساسانیان از پارت های اشکانی متاثر است. معماری عصر ساسانی اگرچه ملهم از هنر پارتیان است، اما ساسانیان در زمینه هنر کنده کاری و آفرینش آثار تمدنی و سنگ نبشته ها حرف های زیادی برای گفتن دارند. نقوش برجسته ساسانی غالبا پادشاه را ایستاده یا سوار بر اسب نشان می دهد. این موضوع را می توان در کاخ ها و بناهای شهر بیشاپور( Bishapoor) ، نیوشاهپور۱، (Newshah poor) استخر و فیروزآباد ـ که توسط اردشیر پدر شاهپور در فارس بنا شد و در گفتاری دیگر به آن خواهیم پرداخت ـ مشاهده کرد.

شاهپور برخلاف پدرش اردشیر که فقط به لقب «پادشاه ایران» قناعت کرده بود، پس از فتح دوم و مطیع ساختن والریانوس، فرانام «پادشاه ایران و انیران ـ غیرایرانیان ـ» را برای خودش گزینش کرد و فی الواقع لیاقت آن را هم داشت. شاهپور در آثاری که از خود به جا گذاشته ، سنت اجدادش را زنده نگه داشته است. می دانیم که اردشیر، پدر شاهپور و فرزند پاپک، موبدزاده بود و پاپک مقام هیربدان هیربد ـ روحانی برجسته ـ شهر پارس را به عهده داشت و خادم آتشکده بزرگ این ناحیه از ایران محسوب می شد. از این رو شاهپور احداث آتشکده را در بیشاپور فراموش نکرد. برای این کار معبدی بزرگ در کنار تالار مرکزی کاخ بیشاپور بنا کرد و در کنار آن مجاری آبرو برای عبور جریان آب در اطراف معبد و کاخ تعبیه شد که علاوه بر آب مصرفی برای خوراک و پاکیزگی خروجی فاضلاب هم در نظر گرفته شده بود. در تخت جمشید هم این مجرا از زیر بنا عبور می کند. این ابتکارات در نوع خود شگفت آور است.

نقش شاهپور:

شاخص ترین تصویری که از شاهپور سراغ داریم، نقش برجسته چیرگی او را بر والریانوس امپراتور روم نشان می دهد.۲ تصویری که در نقش رستم و چند جای دیگر نیز ماندگار شده است.

در کنار هر نقش کتیبه ای بزرگ قرار دارد که پادشاه توضیح کاملی درباره شخصیت و عملکرد دوران پادشاهی اش داده است. در این نقش شگرف و منحصر به فرد، شاهپور با اشاره شاهانه امپراتور مغلوب را پناه می دهد. این تصویر که گوی (حلقه اعطای مناصب) در بالای آن دیده می شود و اسبی که پای راستش را بالا و در حال دویدن نگه داشته، به ما می گوید که پادشاه می آید. ریش انبوه و گیسوی بلند و دارای پیچ و تاب پادشاه بخوبی نمایان است.

در پشت او، نوارها و رشته هایی که متعلق به لباس سلطنتی است، با چین های موازی مشاهده می شود. شاهپور نیم تنه تنگی پوشیده و شلوارش از ناحیه ساق پا چین خوردگی دارد. گردنبند و گوشواره ای دارد و در حالی که با دست چپ قبضه شمشیر را گرفته و دست راستش را به نشانه بخشش به سوی والریانوس که در مقابل او زانو زده، دراز کرده، شق و رق روی زین مرصع و جواهرنشان اسب نشسته است.

والریانوس تاجی از برگ غار بر سر و عبای رومی روی دوش دارد و معلوم است که با عجله به سوی شاهپور می شتابد که خود را به پای او بیندازد. در کمال فروتنی زانوی راستش را خم کرده و زانوی چپ را بر زمین تکیه داده و هر دو دست را به سوی شاه دراز کرده و امان می خواهد. در کنار او شخصی ایستاده که او نیز لباس رومی پوشیده و گمان می رود «کوردیاس» دشمن قیصر شکست خورده است.۳

این نقش آنقدر زیبا و زنده است که گویا ماجرای فتح را از زبان افرادی که در نقش دیده می شوند، بیان می کند و یکی از بهترین مجاری های عصر ساسانی به شمار می رود. صورت یک ایرانی که سر و دست خود را به رسم احترام بلند کرده در پشت اسب پادشاه پیداست و در زیر این تصویر کتیبه ای به زبان پهلوی وجود دارد که از بین رفته است.

۲ نقش دیگر از این دست در کوه شاهپور کنده شده که در آن، نیکه (Nice) ، الهه پیروزی روبانی با نوارهای مواج را به شاه فاتح می دهد. شاهپور سوار است، والریانوس در زیر پای اسب افتاده و کوردیاس پیاده است. صفوفی از سواران و پیاده نظام ایرانی که ابزار جنگی و نوع سلاح هایشان هم قابل مشاهده اند، در نقش بعلاوه چند تن از رومیان که قبای رومی پوشیده اند، وجود دارند.

این افراد یک فیل و اسب همراه خود می آورند و فردی دیگر طشتی را روی سرش حمل می کند.

۲ صف دیگر هم بالای این قسمت، افرادی را نشان می دهد که پیراهن آنها تا زانو و شلوارشان تا مچ پا می رسد. این افراد چند طشت، تاج، یک کیسه شاید پر از پول و دو شیر در بند را همراه خود نزد شاهپور می برند. ارابه جنگی والریانوس که به ۲ اسب بسته شده در آخر همه دیده می شود. افرادی با موها و ریش های مجعد مانند پادشاه، پشت سر او ایستاده اند که گویا شاهزادگان ساسانی اند و سوارانی که در ۴ صف با کلاه های استوانه ای که بالای آن مدور است به حالت احترام قرار دارند. این اسواران ایرانی اند.۴

کاخ شاهپور، آتشکده ها، ستون نذورات:

معماری ابتدایی دوران اردشیر، توسط شاهپور متحول شد و شکل نوین به خود گرفت. این معماری در قصر او متجلی شده است.

نکته: اکثر پادشاهان سلسله ساسانی نسبت به شهرسازی همت گماشتند و آثار شایسته ای را به میراث کهن ایران افزودند

در قصر شاهپور ۶۴ طاقچه گچبری با تزیینات زیبا از سنگ های مرمر پوشیده شده، بعدها تصاویر پادشاهان ساسانی، گیاهان مقدس، مراسم جشن، قربانی و اعیاد سالانه، نیایش، شکار حیوانات و سایر نقوش مورد علاقه، این سلسله و باور غالب اجتماعی زمان بر زیبایی و جلای آثار فرهنگی و تمدن کهن ایران این عصر افزود. سطح کاخ های ساسانی بیشتر با موزاییک مزین و فرش شده اند.

در مرکز شهر بیشاپور، ۲ ستون قرار دارد که برای نذر و نیاز و خریدها تعبیه شده و مطابق کتیبه ای که در کنار آن حک شده به دستور شاهپور دو آتشکده نیز در مجاورت آنها ساخته اند. معماری قصر شاهپور از الگوی کاخ های هخامنشی پیروی می کند. در ساخت این قصر از سنگ های بزرگ صیقل داده شده و آجرهای تزیینی استفاده شده است. گنبدی مسقف دارای ۴ ایوان که در ضلع دیگر قصر دیده می شود. کنار آتشکده های عصر ساسانی برجی قرار دارد که در آن آتش مقدس روشن بود به طوری که این آتش هیچ گاه خاموش نمی شد. هنر تندیسه گری و حجاری ساسانیان در دوران بهرام اول پیشرفت و ترقی به منتهای خود رسید. تصویری در بیشاپور، بهرام اول را در حال اعطای منصب دولتی نشان می دهد که یکی از شگفت آورترین نقوش زنده بیشاپور را تداعی می کند.

استودان ها:

از مجموع ۲ استودان شناخته شده در دوره ساسانیان، یکی در بیشاپور قرار دارد که ظاهر آن تزیین شده است. استودان ها محل نگهداری استخوان های مردگان بود. مطابق تعالیم و آموزه های زرتشت، مردگان را پس از فوت در این مکان قرار می دادند و پس از این که پرندگان و لاشخورها جسد را می خوردند، استخوان های آن را در محل مخصوص دفن می نمودند.۵ داخل یا روی دیوار استودان ها نقوش برجسته عهد باستان، چه در دوران هخامنشی که پادشاه را در حال کشتن هیولایی عجیب یا حیوان خطرناک که معمولا شیر است، نشان می دهد و چه در نمادهای دوران اشکانیان و ساسانیان که اورمزد یا پادشاه را در حال شکست دادن و به زانو درآوردن دشمن یا رقیب نشان می دهد، حاکی از چیرگی نور، خیر و نیکی بر شر و بدی و تاریکی و پلیدی است.