نقش و جایگاه میدان ها در هویت بخشی شهرها

امروزه در شهرهای ما میادینی طراحی شده که بر گرفته از ذوق معماری و ابتکارات شهرسازی و معماری داخلی نیست.

این فضاها بدون توجه به فرهنگ ساکنان شهرها طراحی می شود و صرفا جنبه صوری و زیبایی ظاهری دارد.

در حالی که در معماری میادین ایرانی یکی از ویژگی های خلاق این مرز و بوم برگرفته از هویت ساکنان شهرها بوده است. از این رو باید به اهمیت میدان ها و میزان تاثیر فضایی آنها در شهرهای ایرانی با هویت ساکنان شهر بیشتر توجه شود و در ارتباط با طراحی آنها نیز در سابقه تاریخی شهرها یک نوع همبستگی و پیوند خاص ایجاد کرد.

یکی از ابتدایی ترین روش های طبقه بندی فضاهای عمومی شهری تقسیم آن به ۲ بخش اصلی فضاهای حرکت و فضاهای مکث است. در این روش فضاهای حرکت معبر و فضاهای مکث استقرار میدان نامیده می شود.

یکی از عوامل کیفی شهرهای ما ایجاد آرامش در آنهاست که طراحی فضاهای شهری می تواند پیام آور این موضوع باشد. البته توجه به این نکته ضروری است که آنچه در میدان شرقی ایرانی اهمیت داشته کاربرد اجتماعی اقتصادی آن است که به مراتب بیشتر از کاربرد دسترسی بوده است؛ اما امروزه به علت دوری و بی توجهی به سبک های ایرانی اسلامی سبک های اصیل ایرانی در طراحی ها، به ویژه طراحی میدان شهری کمرنگ شده است.

از این رو این سؤال همواره مطرح است که طراحی میدان شهری باید چگونه باشد؟یک میدان چه نقشی در شهر ایفا می کند؟آیا صرف زیبایی کافی است؟ آیا میدان ها باید به اشکال زیبایی مزین شوند؟ نقش میدان از نظر هویت بخشی به شهرها چگونه است؟ میدان های شهری در تامین آرامش روحی و روانی شهروندان چه نقشی ایفا می کنند؟

هویت میدان های شهری

طراحی میدان ها، موضوع پیچیده ای است که بی توجهی به آن و توجه به قضایای صوری و ظاهری می تواند ما را از نظر شناخت نقش و اهمیت میدان ها باز دارد.

میدان ها باید به گونه ای طراحی شوند که علاوه بر نشان دادن هویت شهر، کالبد وجودی سالیان دراز شهرها را نیز به نمایش بگذارند. از این رو شهر خوب باید دارای ساختارهای مطلوب نیز باشد.

آلدورسی نیز مانند کریر با نگاه راسونالیست و کلاسیسیزم عقیده دارد کیفیت شهر به کیفیت کوچه و میدان ها بستگی دارد و شهر مطلوب، اجتماع ساختمان های مطلوب است نه میادین بی روح و بی هویت که زیبایی شهرها را به شکل صوری تضمین می کند.

البته این فقط در شهرهای جدید که سابقه طولانی ندارند، مفید است اما برای شهرهای با سابقه مانند زنجان، کنگاور، تبریز و… چندان خوب نیست.

به عنوان مثال پیشینه شهر کنگاور منصوب به کیکاووس است اما مجسمه های بی روحی در میدان های این شهر طراحی و ساخته شده که گویای شخصیت و هویت شهری نیست و صرفا شکلی بی روح به شهر می بخشد؛ یا میدان شیلات زنجان اصلا مختص شهرهایی مثل زنجان نیست در حالی که اگر تندیس سهروردی در آن مکان استفاده می شد، به شهر و به میدان مذکور هویت می بخشید.

در حالی که در شهرهای بندری اگر در میدان ها ما کت های کشتی و قایق نصب می شود، برگرفته از هویت و علت وجودی شهرهای بندری است و مطابقت کافی با فرهنگ ساکنان شهرها و پیشینه تاریخی شهر وجود دارد طراحی اینگونه میدان ها در شهرهای دیگر شکل صرفا بی معنایی را به شهر می دهد که هیچ رابطه ای با ساکنان شهرها ندارد. هرچند قدرت اندیشه بشری اشکال زیبایی را طراحی می کند، اما اگر این طراحی ها بیشتر با کالبد وجودی شهر تطابق داشته باشد مفید به نظر می رسد.

نقش و جایگاه میدان ها در شهرها

برای طراحی فضاهای عمومی میدان ها باید به تاثیر آنها بر شهر توجه لازم و کافی شود. به منظور درک اهمیت طراحی نقش میدان ها در شهرها میدان ها را از جنبه های مختلف بررسی می کنیم تا جایگاه نقش میدان ها در شهرهای ایرانی بیشتر نمایان شود.

از لحاظ آموزشی نقش میدان ها ظاهرا زیاد نمایان نیست. اما اگر طراحی میدان ها با فرهنگ ساکنان شهرها و پیشینه شهرها مغایرت نداشته باشد و یا در طراحی از جنبه های فرهنگی ساکنان شهرها استفاده شود می توان آموزش های زیادی را به افراد جامعه داد. از این رو از منظر آموزشی نقش میدان ها غیرقابل انکار است.

میزان تاثیرگذاری میدانی با تندیس یکی از بزرگان اهل علم و ادب مانند سهروردی و یک میدان با درخت نخل یا سنگ های تزئینی به یک اندازه نخواهد بود. بر این مبنا پرداختن به زیبایی ساختمان یک میدان کافی نیست بلکه باید جنبه های مختلف در طراحی یک میدان منظور نظر قرار گیرد.

بنابراین نقش میدان ها از نظر آموزشی بارز و قابل توجه است.از لحاظ پیشینه فرهنگی و تاریخی و هویت بخشی به شهرها و مناطق به عنوان مثال شهر کنگاور همانگونه که بیان شد بنای آن منصوب به کیکاووس است.

شهری که دارای پشتوانه تاریخی و فرهنگی طولانی است، اما میدان های ایجاد شده در آن چیزی از هویت کالبدی شهر و آموزش و فراگیری تاریخچه شهر به نمایش نمی گذارد، یعنی فواصلی بین گذشته و امروز در شهر وجود دارد که شهر را از پشتوانه خود دور کرده و شکل بی روحی را به شهر بخشیده است.

در حالی که برای ایجاد یک شهر خوب توجه به سابقه تاریخی محل و ساکنان آن برحسب اقوام ساکن در آن لازم و ضروری است. این نکته برای شهرهای قدیمی با ایجاد نمادهای گذشته به آسانی امکانپذیر است. اما در شهرهای جدید می توان از هویت منطقه و یا برحسب فرهنگ ساکنان و اقوام مختلف ساکن در هویت بخشی به شهرهای جدید استفاده کرده است.

از نظر فضای سبز در طراحی میدان ها یکی از مهم ترین عوامل ایجاد فضای سبز علاوه بر زیبایی می تواند نمایشگر گل ها و گیاهان بومی محل باشد که در خود طرح میدان، طراحی می شوند تا شکل شایسته ای به میدان ها بدهند.

میدان به عنوان آرامش بخش شهروندان

علاوه بر موارد فوق ساختار و طراحی میدان ها یک حس آرامشی را برای بیننده به ارمغان می آورد که از عوامل گوناگون می توان در این زمینه بهره جست. به عنوان نمونه آب و نور در طراحی معماری ایران از گذشته بسیار دور جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است که در ایجاد یک آرامش روحی و روانی در میادین شهری می توان از آن بهره برد.

میدان ها به عنوان نماد قدرت

از گذشته مرسوم بوده است که در کشورها بناهایی را ایجاد می کردند که علاوه بر خواست ساکنان تداعی کننده قدرت پادشاهان و حاکمان به عنوان یادگاری به یادماندنی نیز باشد.

بسیاری از بناها مثل میدان آزادی یا میدان نقش جهان و… در ایران و برج ایفل در فرانسه هستند که علاوه بر خواست حاکمان نشان از قدرت و عظمت یک کشور دارد.

نتیجه گیری

هر میدان یک فضای موقتی و دنیوی و یک پدیده کالبدی و اجتماعی است. به عقیده آلدروسی با وجود مسائل مختلف در طراحی میدان ها یک میدان باید در خور هویت یک شهر ساخته شود و یک شهر خوب باید از ساختارهای خوبی نیز برخوردار باشد.

از این رو در ایجاد میدان ها باید از هنر معماری به نحو خوب بهره گرفت و با ادغام گذشته و امروز طرحی نو در خور یک شهر ارائه کرد که هویت خاص شهر را به نمایش گذارد که هم نشانگر ساختار خوب و با کیفیت برای شهر و هم نمایشگر علت وجودی یک شهر باشد اما متأسفانه امروزه در طراحی میدان ها به موارد اساسی توجه نمی شود.

البته توجه ظاهری فقط به زیبایی یک طرح بدترین شکل طراحی است که امروزه در کشورها متداول است و از نظر فرهنگ معماری و طراحی باعث شکاف فرهنگ معماری و طراحی گذشته با امروز می شود و بی هویتی شهرهای ما را به ارمغان می آورد.