عاطفه شهروندان

در شهرهای متمدن؛ فرایند شهرسازی، توجه به حمل و نقل و ترابری، امدادرسانی، پلیس و نگهبانی و… به کار گرفته می شوند تا شهروندان به سلامت و امنیت لازم دست یابند.

برای دقت در میزان نیل به این هدف مهم، شایسته است روند اتفاقات معمول و غیرمعمول در شهر مورد مطالعه قرار گیرد و بررسی شود که تا چه حدی چنین امنیتی حاصل شده و تا چه میزانی می توان درصد این امنیت را بالا برد.

اگر جان و مال و حیثیت شهروندان به هر دلیلی در معرض خطر باشد، هر یک از افراد می توانند با تمام قوا و نیروی خود به دفاع از خویشتن بپردازند و احیاناً در صورت تزاحم با منافع دیگری، بحرانی بودن شرایط ایجاب می کند تا مصلحت خویش را بر دیگران ترجیح دهند. ترس و احتیاط شهروند را عامل تهدید کننده ای برای دیگر شهروند خواهد کرد.

وقتی سواره ای از دزد می ترسد، هرگز برای پیاده توقف نمی کند. وقتی سالمی از گرفتاری و اتلاف وقت و درگیری می هراسد، هرگز به بیمار افتاده ای توجه نخواهد کرد و وقتی فردی نگران نوبت خود در صف ماشین، بانک، نانوایی، مطب پزشک و… باشد هرگز به درستی چشم باز نمی کند که میزان نیاز دیگری را ببیند.

در هیاهوی تهران بزرگ ما، این حالات شدیداً قابل بررسی و تدقیق است. خیابان ها و جاده های شلوغ، ازدحام مسافر و میهمان و مریض و خریدار و راننده و… در جای جای شهر همه را به تکاپو واداشته تا فقط مراقب کلاه خود باشند. مشکلات و درگیری های فردی چنان پیله محکمی بر دور شخص می تند که او با ناله و فریاد تنهایی خود را بارها اعلام می کند و توقعاتش را برنیاورده می انگارد.

در این شهر همه تنهایند. فاصله ها زیاد و زیادتر می شود و دردمندان و تن ها در مقابل حوادث و دردهای دیگران بی اعتناتر می شوند. آیا تا به حال برای شما این اتفاق نیفتاده که در غروبی برفی یا بارانی منتظر ماشین بمانید و چهره بی تفاوت راننده ها را توهینی به خود حساب کنید؟ آیا چهره بی اعتنای پرستاری که عزیز خانواده شما را پذیرش نمی کند، ندیده اید؟ فروشنده و واسطه ای که در مقابل تقاضای شما نوعی سردی غیرمحترمانه ای نشان می دهد را چگونه دریافته اید؟ فحش ها و ناسزاهای راننده های بی حوصله و… .

اتفاقی که افتاد شاید تکراری باشد، اما نگاه روشن و بابصیرتی می طلبد تا به تحلیل آن بنشیند. روز سه شنبه ای در همین ماه، مادری – که آن همه در ارج و قربش شعار داده ایم و برنامه های مفصل رادیویی و تلویزیونی و روزنامه ای و هوایی و زمینی برایش ترتیب داده ایم در مسیر تجریش به سیدخندان سوار اتوبوس شد.

او تا بدان جا را به خاطر آورد که بر لبه پلکان اتوبوس ایستاده است و برای پیاده شدن تلاش می کند. با به حرکت درآمدن اتوبوس فریاد زد: نگهدار! آقای راننده نگهدار! و بعد هیچ نمی فهمید. نمی داند نیم ساعت یا یک ساعت بعد گذشته بود که خودش را در قسمت جلوی اتوبوس – قسمت مخصوص آقایان تنها می یابد.

با بی حالی و بی رمقی تمام و با سردردی عجیب از راننده ماجرا را می پرسد. راننده گفته است، خانمی شما را هل داده و شما زمین خورده اید. مادر گیج ساکت می ماند. پس آن زنان کجایند؟ آن خانم چرا کنار من نایستاد. در این اثنا راننده مسیر خانه را از مادر می پرسد و او با فشار بر ذهن خود می گوید: سیدخندان. اما باز به فکر فرو می رود که چگونه از آن پشت به قسمت جلو آورده شده؟ چه کسی یا کسانی این مادر میانسال را به اینجا منتقل کرده است؟

چه اتفاقی افتاد؟ چرا هیچ زن و مردی از آن همه مسافر در اتوبوس نمانده اند؟ چرا من با راننده تنها ماندم؟ آیا من بیهوش بودم؟ چطور آن همه خانم های متشخص فرهنگی مسلمان خانواده دار راضی شدند تا تن بیهوش مرا تنها بگذارند و بروند. گیج بود. هیچ نمی فهمید.

راننده هم می ترسید. از چه، نمی دانم. از مسئولیت، از اتهام، از جرم؟ او فقط می خواست هر چه سریع تر از این مخمصه خلاص شود. بی توجه به احوال مادر، او را در هیاهوی زیر پل سیدخندان پیاده کرد و با سرعت از آن مکان دور شد. حال چه بلایی بر سر این مادر با جمعیت زیر پل، چاله ها و جوی ها و ماشین های متعدد سواری و مینی بوس و شخصی می افتد، دیگر مهم نبود. آنچه اهمیت داشت این بود که این مادر قدرت و اطلاعات کافی برای متهم کردن کسی نداشت.

قسمت زشت تر قضیه آن جا بود که راننده هنگام پیاده کردن مادر به او می گوید: همان خانم که شما را هل داد، این هزار تومان را برای شما گذاشته است و مجموعه ای از اسکناس های دویست و صد و پنجاه تومانی را در کف دست مادر نیمه بیهوش گذاشت. غرور جریحه دارشده مادر در آن همه بی حالی و بی رمقی فرصت فریادزدن نیافت. از ماشین پیاده شد. پول ها را در صندوق صدقات انداخت و لنگ لنگان به سوی خانه روان شد.

از وحشت اهل خانه و ماجراهای بیمارستان و عکس و سی تی اسکن و احتمال خونریزی مغزی در اثر ضربه وارده و جریان های بعد چیزی نمی نویسم. اما این نکته دل انسان بیدار را به درد می آورد که کجایند شهروندان عاطفی مسلمان ایرانی؟ فرق وطن با کشور بیگانه چیست؟ رابطه همشهری بودن چه معنایی دارد؟ چرا همشهریان ما در این روابط عاطفی و انسانی و اسلامی تا به این حد نزول کرده اند. آن که در گوشه ای افتاده، چه اتوبوس، پیاده رو یا خیابان به هر حال عزیزی است که خانواده ای نگران اوست.

از چه می ترسیم؟ چرا تا به این حد نسبت به سلامت و امنیت همشهریان خود بی توجه و بی تفاوت می مانیم؟ زنان و مردان داخل اتوبوس، آن شب چطور خوابیدند. لابد یکی میهمانی داشت. یکی به مدرسه ای می رفت. یکی باید از بانک پول می گرفت و می داد و… الحمدلله همه به کارهایشان رسیدند.

به آنها چه مربوط که یک نفر افتاد. یک نفر زخمی شد. بیهوش شد. یک نفر تا پایان عمر از این ضربه روحی و جسمی رنج خواهد برد. افتادن و جراحت و مرگ شاید برای هر انسانی پیش آید و شاید اموری اجتناب ناپذیر تلقی شود، اما بی توجهی و بی اعتنایی و سردی و خودخواهی را چگونه باید توجیه کنیم. جای سؤال است که آیا خواص فردی و شخصیتی ما باید تغییر کند؟ جامعه و قوانین آن باید تغییر کند؟ کجای مسئله نادرست است؟

دکتر نسرین فقیه‌ملک مرزبان