فرایند شکل گیری یک طرح شهری

در فرایند شکل گیری یک طرح شهری باید نکاتی را لحاظ نمود که در روند رسیدن به طرح نهایی به انسجام آن کمک نماید. قبل از هر اقدامی در خصوص طراحی، لازم است که طراح شناخت کافی از محیطی که قرار است برای آن پروژه ای در مقیاس شهری ارایه نماید، داشته باشد.
برای این منظور بایستی پی برد که آیا سایت مورد نظر دارای هویتی فرهنگی – تاریخی است یا خیر؟ اگر اینسابقه موجود باشد طبیعتا طراح نمی تواند نسیت به آن بی تفاوت بوده ودر اکثر موارد طراحی منبعث از آن شکل می پذیرد. اما اگر سایت مورد نظر فاقد هویت یاد شده باشد؛ ویژگی های دیگری از جمله خصوصیات جغرافیایی، توپوگرافی زمین، بافت موجود گیاهی یا ساختاری مورد توجه قرار می گیرد. از موارد دیگر که بسیار حایز اهمیت است، رابطه سایت موجود باد عناصر همجواریعنی «عناصر بیرونی» و عناصر شکل دهنده آن یعنی «عناصر درونی» است. عناصر بیرونی شامل ساخت و ساز های همجوار سایت و عناصر درونی شامل ویژگی های طبیعی موجود در سایت از جمله پستی و بلندی، رودخانه، سیل، بافت گیاهی و غیره هستند، که هر یک می توتنند به گونه ای در خلاقیت طراح و شکل گیری پروزه نقش موثر ایفا نمایند.
هنگامیکه طراح با سایت آشنایی کهفی پیدا نمود، باید در پی آن باشد که استراتژی شفافی جهت مداخله در آن انتخاب نماید. عموما می توان چهار نوع مداخله در قطعات شهری نمود:
الف- توسعه بافت موجود Extention- که بایستی به نکات زیر توجه کرد:
– تلفیق ظریفی بین بافت قدیم و جدید صورت پذیرد.
– نیاز های موجود در بافت قدیم در قسمت جدید بر طرف گردد.
– حریم نهایی توسعه مشخص گردد.
ب- جایگزینی قسمتی از بافت Substitution- که بایستی به نکات زیر توجه کرد:
– جایگزینی حتما در قسمت هایی صورت پذیرد که بافت، فرسوده یا بی ارزش است، که در این مورد نیز
تطابق ساختاری و عملکردی با بافت قدیم در بخش ترمیم شده باید رعایت گردد.
– از پتانسیل های موجود استفاده شده و نیاز های بافت قدیم در قالب بهره برداری بهینه از آنها رفع گردند.
ج- ساماندهی Rehabilitation- که بایستی به نکات زیر توجه کرد:
– ابتدا به شناخت معضلات پرداخته و سپس سعی در بر طرف نمودن آنها شود یا تلاش در تبدیل معضلات
به پتانسیل های قابل استفاده در بافت گردد.
– عموما در این مداخله نقش تخریب بافت کمتر از دیدگاه گزینه ها است.
د- خلق فضای جدید Creation – در شرایطی است که:
– یا با بافتی کاملا فرسوده روبرو هستیم و راهی به جز تخریب، تسطیح و دوباره باقی نمانده است.
– یا زمینی بایر در اختیار طراح قرار دارد که در هر حالت ساخت و ساز و طراحی در آن منوط به رعایت
همگونی با «عناصر بیرونی» یا همجوار است.
هر یک از انواع مداخله در بافت های شهری به عملیاتی شبیه هستند که ساده شده آن را در ریاضی، چهار عمل اصلی می نامند. این چهار عمل عبارتند از:
– عمل جمع: مانند تجمیع قطعات ملکی و توسعه بافت با اضافه نمودن یک قسمت جدید به بافت موجود.
– عمل تفریق: مانند برداشتن قسمتی از بافت جهت احداث معبر یا حذف بنا های فرسوده در راستای جایگزینی آنها.
– عمل ضرب: مانند انتخاب یک مدول ساختاری و تکرار آن تا ضریبی مشخص در بافت در کنار یکدیگر یا به طور پراکنده.
– عمل تقسیم: مانند قطعه بندی جدید بافت بعد از عمل تجمیع قطعات ملکی.
بعضا می توان تلفیقی از دو یا چند نوع مداخله با یکدیگر نیز در بافت مشاهده کرد؛ مانند حذف بنا های فرسوده، تجمیع قطعات ملکی آن و سپس قطعه بندی دوباره قطعه شهری.
بدیهی است که این مرحله با شناخت دقیق و بعد از برداشت های میدانی کامل بایستی انجام پذیرد، زیرا نداشتن اطلاعات کافی و تصمیم گیری در مورد فرضا حذف حذف قسمتس از بافت که بعضا دارای بنا های با ارزش است باعث حادث شدن ضایعات جبران ناپذیری می گردد.
طرح نهایی و جانمایی پروزه در سایت و یا به عبارتی طراحی در مقیاس خرد، تابع نو تفکر طراح است. از آنجا که نوع برخورد با مقوله طراحی در این مقیاس با برداشت های متفاوت صورت می پذیرد؛ در این قسمت رایجترین انواع طراحی با ارایه جند نمونه معرفی می گردند:
۱- اگوبرداری مستقیم از نمونه های ساخته شده یا برداشت انتزاعی از مدل های موجود که این ساده ترین نوع طراحی است و عموما نیز اگر تبحر کافی در طراحی اعمال نشود، به نمونه های تاسف باری بدل می شود.
۲- استفاده از یک شبکه منظم و به کارگیری آن در سایت موردنظر باری جانمایی عناصر پروژه. ویژگی این نوع طرح در این است که طراح مقیاس پروژه را همواره و در همه مکان های سایت در دست داشته و به راحتی عناصر را جانمایی می نماید. عموما این نوع طراحی از انسجام بصری مناسبی برخوردار است.
۳- بهره گیری از یک یا چند محور برای ایجاد تقارن یا حتی در برخی موارد عدم تقارن برای تقسیم فضایی سایت و تعریف عناصر مهم آن نسبت به محور های یاد شده. در اینگونه طراحی تعریف شدن هر یک از عناصر نسبت به محور های خاص و دوری و نزدیکی آنها نسبت به محور یاد شده از دجه اهمیت هر یک حکایت دارد.
۴- سود جستن از برخی نشانه ها و بنا های شاخص یه عنوان نقطه عطف پروژه و طراحی —– و با توجه به انها در بقیه سایت شهری. در این نوع طراحی تقدم و تاخر یک بافت نسبت به نشانه یا بنای قدیمی موجود در آن، به هویت بخشی پروژه جدید کمک شایانی می کند.
۵- استفاده از ویژگیها ی جغرافیایی مانند عناصر طبیعی یا شیب زمین در کنار یا داخل سایت و دخیل نمودن آنها در طراحی برای ایجاد نوعی همگونی با محیط طبیعی و دادن ساختاری ارگانیک به بافت شهری. این گونه طراحی می تواند در کنار رودخانه یا در دامنه تپه یا کوه انجام پذیرد.
۶- بهره گیری از پدیده تضاد در نحوه قرار گیری و فرم فرم عناصر مجردی که در کنار یکدیگر، یک بافت شهری را شکل می دهند. بدیهی است که طراحی با این نوع مداخله در بافت به دقت و ظرافت زیادی نیاز داشته و هر عنصری را به عنوان ساختار معماری نمی توان در محیطی که با آن سازگاری فرمی یا عملکردی ندارد، قرار داد. نمونه موفق به کارگیری این پدیده مرکز فرهنگی کاره دار «Care d’art» در شهر «نیم» فرانسه، ساخته نورمن فاستر و هرم لوور، ساخته I.M.PEI در پاریس است که با محیط شهری و بافت قدیمی اطاف تطابق مناسبی پیدا نموده است.
۷- سود جستن از خطوطی که به گونه ای مجازی به مکان های با ارزش یا نقاط عطف شهر اشاره داسته و استفاده از تلاقی آنها برای پیدا نمودن مکان های شاخص در سایت جهت قرارگیری، اصلی ترین بنا های پروژه. اینگونه طراحی عموما برای بیننده چندان قابل لمس نبوده و به همین دلیل در اکثر موارد استفاده کنندگان طرح ساخته شده مدت زمان زیادی در جسنجوی مفهوم یا توجیه قرار گیری عناصری در سایت هستند.
۸- تبعیت هندسه طرح از هندسه سایت. در بسیاری موارد فرم سایت عمل کمک کننده ای است که طراح، مطابق آن، عناصر موجود در سایت را به گونه ای جانمایی می کنند که نحوه قرار گیری آنها از فرم عمومی سایت پیروی نماید و پس از آن به طراحی شبکه راه های پیوند دهنده عناصر می پردازد.
۹- طراحی با عناصر شهری مونومانتال و بهره گیری از معماری تندیس وار و حجیم جهت ارزش دادن به فضاهای عمومی شهر در ارتباط با بناهای یاد شده. در اینگونه طراحی که اصالت وجودی آن به نظریات شهرسازی لوکوربوزیه باز می گردد، به نوعی قائل به ساختن در ارتفاع و آزادسازی فضاهای باز شهری است،نمونه بارز اینگونه طراحی شهر برازیلیا در کشور برزیل و شانزه لیزه در شهر پاریس است.
۱۰- ارزش گذاری فضاهای باز شهری توسط پردازش فضای سبز و لنداسکیپ سایت و تاثیر پذیری فضاهای ساخته شده از فضاهای باز. در اینگونه طراحی، عناصر ساخته شده از محیط تاثیر پذیرفته و جانمایی آنها به ارتقا کیفیت فضاهای باز کمک می نماید.
مرحله اجرایی پروژه نیز بایستی دارای برنامه ریزی حساب شده ای باشد که شاخص ترین مراحل آن عبارتند از:
– برنامه ریزی دقیق زمانبندی پروژه.
– طرح ریزی جذب سرمایه برای ساخت پروژه.
– ارایه برنامه فیزیکی با سرانه های مربوط به هر کاربری.
– جانمایی دقیق کاربری ها در سایت بر حسب نیاز و تعیی اولویت ها.
– نضارت بر اجرای بدون نقص پروژه.
به عنوان نتیجه گیری مشخصاتی که در یک طرح شهری بایستی در مجموع داشته باشد را به اینگونه خلاصه می نماییم:
الف- هنگام طراحی بایستی شهر یا قطعه ای از شهر مورد طراحی را در یک «کلیت» دید و از پراکندگی و طراحی تجریدی خودداری نمود.
ب- همواره برقراری تعادل در سه مورد را از نظر دور نداشت:
– تعادل بین فضا های پر و خالی
– تعادل در نحوه قرار گیری کاربری ها
– تعادل در نحوه تقسیم دسترسی ها.
اضافه بر مسائل فنی طراحی، شرایط زندگی شهری امروز به گونه ای است که بسیاری از مسائل جانبی که شاید در طراحی دخیل نبودند، امروز بسیار اهمیت یافته اند؛ از جمله این مسائل می توان به تغییر ساختار اجتماعی شهرها اشاره کرد که باعث می شود برنامه ریزیشهر های جدید به صورتی قطعی میسر نبوده و دارای انعطاف پیری زیادی باشد. در نتیجه طراحی شهری نیز به تبعیت از آن در هر قطعه شهری بنابر مقتضیات آن منطقه میسر خواهد بود. جامعه شهری امروز به کونه ای است که شهروند با در اختیار داشتن بسیاری از امکانات، خواسته های تخصصی تر از مدیریت شهر دارد که این نیز امکانات و برنامه ریزی متفاوتی را نسبت به گذشته در بر خواهد داشت.

وحید شالی‌امینی