بهسازی و نوسازی محله چهل اختران قم نیمه اول سال ۱۳۸۶

بخش های مهم

طرح مسئله:

محله مورد نظر یکی از محلات قدیمی شهر است که ساختار اصلی آن مبنی بر همان ساختار آشنایی است که در شهرهای کویری مشاهده شده است.این ساختار

که مطابق شرایط زندگی گذشته ساخته شده است در زمان خود بسیارمناسب بوده و جوابگوی تمام نیازهای ساکنان خود بوده است . علاوه بر کالبد مناسب با شرایط زمان خود، دارای یک انسجام فضایی مستحکمی بوده است که روابط پایدار و درهم تنیده بسیار قوی اجتماعی در آن موج می زند .
گویا بافت فشرده محله که به علت شرایط اقلیم کویری ایجاد شده است باعث ایجاد چنین روابط تنگاتنگ اجتماعی است که سازمان فضایی – اجتماعی قوی را ایجاد کرده است . چنین شرایطی که از محله ذکر شد با گذشت زمان و ورود تکنولوژی از داخل یا خارج ، یا با به همراه داشتن فرهنگ خود ویا بدون فرهنگ خود ، با ورود تدریجی ویا ورود یکباره ، به هر حال به زندگی مردم وارد شده است و نمی توان مردمی که در این نوع محلات زندگی می کنند را از این شرایط روز جدا کرد و به آنان گفت: محله ای که شما زندگی می کنید در سالیان گذشته با شرایط زمان خود ساخته شده است و به این دلیل شما حق ندارید شرایط زندگی امروز را به آن وارد کنید .

پس اولین مشکلی که برای این محله به وجود آمده است عدم تطابق با زندگی امروز وعدم بهره مندی از خدمات شهری ( زمین بازی کودکان ، مکان ورزشی ، خدمات رفاهی ، فضای سبز ، امکانات بهداشتی ) است که امروزه در شهرها به شهروندان ارائه می شود .
مشکل اصلی دوم این است که کالبد به علت گذشت زمان دچار فرسودگی درونی و ظاهری شده است . که باید به حل این مسئله اقدام کرد که علاوه بر ایجاد چهره زشت برای محله و پاین آوردن سطح زندگی شهری و بهداشتی برای ساکنان محل ، می تواند خطرات جانی نیز برای ساکنین محله ایجاد شود . از سوی دیگر این خرابه ها مکانی برای تجمع معتادان می شود که باعث پایین آمدن سطح اجتماعی محله می شود .
در مورد روابط اجتماعی و سازمان اجتماعی حاکم در محله و روابط اجتماعی بین ساکنین آن همچنان قوی باقی مانده است که همانند کالبد محله فرسوده نشده است . تنها عاملی که باعث خلل در نظام اجتماعی محله شده است سکونت خانوارهای افغانی در محله است که به علت تفاوت های فرهنگی و اختلاف در نوع زندگی اجتماعی این افراد احتمال بروز مشکلات و مسائل مختلف در نوع زندگی اجتماعی ساکنین محله بسیار زیاد است همچنان که اهالی محل نیز خود به بروز این مشکلات اشاره دارند و یکی از معضل های محله حود را حضور افغانی ها می دانند که در پی بررسی و تفکر بیشتر ، علت ایجاد این معضل را می توان در فرسودگی زیاد خانه های مسکونی یافت . به علت مشکلات که بر سر راه نوسازی خانه های فرسوده موجود است ؛ اعم از مسائل مالی ،عدم دسترسی مناسب سواره ،
خلل قانونی ؛ صاحبان خانه ها قادر به نوسازی خانه های خود نیستند و با توجه به فرسودگی خانه های مسکونی تنها افرادی که حاضر به زندگی در آنجا هستند افغانی های مهاجر هستند که خیلی از آن ها به صورت غیر قانونی به ایران مهاجرت کرده اند که شمار این گروه به خصوص در شهر قم ارقام قابل توجهی را نشان می دهد .
اکثر فعالیت های موجود در محله دچار فرسودگی نشده است اما برخی از آنها دچار فرسودگی نسبی هستند که تعدادشان بسیار کم است و برخی از فعالیتها نیاز به تقویت و بازسازی دارند تا منبع درآمدی برای محله شود.
از توضیحات فوق میتوان به این نتیجه رسید که در محله با فرسودگی نسبی کالبد مواجه هستیم و فعالیتها اکثراً سالم و بدون فرسودگی است وگاه به ترمیم و تقویت نیاز دارد ، درضمن سازمان فضائی – اجتماعی قوی است و نیاز به تغییر ندارد و تنها باید حفظ شود.
پس میتوان این سؤال را مطرح کرد :
چگونه میتوان برنامه و طرحی را برای از بین بردن فرسودگی کالبدی محله ایجاد کرد که هم کمبود خدمات شهری را جبران کند و هم باعث تقویت فعالیتهایی شود که میتوان برای محله و ساکنانش درآمد زایی داشته باشد درضمن باید برنامه و طرح پیشنهادی به گونه ای باشد که لطمه ای به سازمان اجتماعی حاکم وارد نشود و خللی در روابط اجتماعی بین ساکنان محله ایجاد نشود.
البته نکته قابل توجه آن است که هر طرح و برنامه ای باید نحوه اجرای آن و شرایطی که میتوان برآن اساس طرح را به اجرا در آورد بررسی و مهیا شود از طرف دیگر نیزامکان اجرائی شدن طرح مورد بررسی و تجزیه تحلیل قرار گیرد.
یکی از مواردی که می توان از آن برای به اجرا در آوردن طرح و تحقق برنامه پیشنهادی ، استفاده کرد مشارکت مردم ساکن در محله است و اگر واضحتر بیان کنیم به علت مسائل مالی و کمبود بودجه برای اجرای طرح، مشارکت مردم لازم و ضروری است و جزئی غیرقابل چشم پوشی در مرحله اجرای طرح است .
پس در نهایت می توان سوال اصلی را به این گونه بیان کرد :
چگونه و چطور می توان طرح و برنامه ای را پیشنهاد کرد که فرسودگی کالبد را بر طرف کند و در کنار آن کمبود خدمات شهری را جبران کند و فعالیت هایی که قابل درآمدزایی برای محله است ترمیم و تقویت کرد در ضمن به سازمان اجتماعی فعلی خدشه ای وارد نشود و سپس امکان اجرایی شدن آن مورد بررسی قرار گیرد و در آخر نحوه اجرای برنامه و طرح بیان شود به گونه ای که از مشارکت ساکنین کمک گرفته شود .

اهداف :
۱- هماهنگی کالبد با فعالیت هایی کخ سالم مانده اند و دچارفرسودگی نشده اند
۲- هماهنگی فعالیت با کالبدهایی که سالم مانده اند و یا فرسودگی اندکی دارند
۳- هماهنگی محله با شرایط زندگی امروز
۴- حفظ به بافت تاریخی ارزشمند محله
۵- تحقق مفهوم محله

اهمیت و ضرورت :
برنامه ریزی صحیح برای محله های قدیمی شهر و سامان دادن به آن ها باعث روانه شدن جمعیت به آن ها شده و و مانع از خالی شدن محله از جمعیت می شود و محله های قدیمی در ضمن حفظ هویتشان کارآیی بیشتر و بهتری خواهند یافت و به مکان هایی خالی از جمعیت و فرسوده ( از نظر کالبدی و فعالیتی ) تبدیل نمی شود چون در آن ها زندگی جریان دارد.

جمع بندی و نتیجه گیری مبانی نظری :
پس از مطالعه و بررسی نظریات ، تجارب جهان و ایران ، و آنچه از مفاهیم ، اهداف و راه حل هایی که تا کنون بیان شد میتوان به جمع بندی رسید که آن را تحت جدول ارائه می شود . بر اساس آنچه در این جدول آمده است در تطبیق با اهداف اصلی که برای تحقیق تعیین شده است و بر اساس مسائل مطرح شده به نتیجه ای رسیده ایم که میان آن معیارهایی حاصل شده است که بر اساس آن هم می توان وضع موجود را تحلیل کرد و هم آلترناتیوهایی طرح کرد که از بین آلترناتیوهای مطرح شده بر اساس معیارهای به دست آمده می توان آلترناتیو نهایی را تعیین کرد .

معیارها:
این معیارها بر اساس مصاحبه ها با اهالی ،درجه اهمیت و قابل اجرا بودن از بین تمام آنچه در این فصل به آن پرداختیم انتخاب شده است.معیارها بدون اولویت به شرح زیر است:
۱-استفاده از پتانسیل اقتصادی محله :
شاخص ها :کاربری-نوع فعالیت ها- ارزش معماری بنا- تحولات تاریخی
در تطبیق وضعیت محله در حال حاضر با نگاهی بر وضعیت اقتصادی شهر و نحوه رشد اقتصادی آن در گذشته می توان دریافت که پتانسیل های اقتصادی محله چیست و چگونه میتوان از آن استفاده کرد.
الف) پتانسیل زیارتی – گردشگری
این پتانسیل به علت وجود امام زادۀ چهل اختران در مرکز محله و تکیه ای به همین نام است.این دو هم از نظر تاریخی و هم از نظر شهرت و مقبولیت بین اهالی شهر و حتی مسافران و گردشگرانی که به شهر قم می آیند ،بسیار معروف است و مردم بسیاری برای زیارت و بازدید به آنجا می آیند.
در محله چند خانه زیبا با معماری سنتی وجود دارد که اکنون دارای سکنه و یا حتی خالی از سکنه هستند که می توان این خانه ها را در اختیار میراث فرهنگی قرار داد که پس از احیا و مرمت این خانه های قدیمی که دارای ارزش معماری هستند به صورت مکانهائی برای بازدید گردشگران ویا قراردادن فعالیت هایی درآمدزا در آن ها ،که هماهنگ با کالبد باشند استفاده اقتصادی کرد.
ب)تولید کالاها و صنایع دستی:
با توجه به مهارت ساکنین و علاقه آنها به این امر مخصوصاً بانوان ،می توان مکانهایی را در این زمینه به تولید صنایع دستی پرداخت .برای این امر میتوان از خانه های سنتی که زیر نظرمیراث فرهنگی قرار می گیرند؛ برای امر تولید و فروش صنایع دستی استفاده کرد.در ضمن می توان این امکان را ایجاد کرد که بانوان یکی از اتاق های خانه مسکونی خود را به امر تولید اختصاص دهند و کالای تولیدی را در یکی از خانه هایی که برای بازدید گردشگران قرار داده است ،بفروش رساند.علت استفاده از این خانه ها این است که گردشگرانی که برای بازدید از خانه های سنتی می آیند بهترین مشتری ها برای صنایع دستی هستند.
۲-استقرار کاربری های محلی:
شاخص ها :کاربری – سرانه ها- نوع فعالیتها – مکان های اجتماع جمعیت در محله- میزان هماهنگی کالبد و فعالیت
دکتر اسماعیل شیعه در کتاب “مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری”(۱۳۷۹)
در ارتباط با استانداردهای شهری چنین بیان می کند:
«فضاهای مسکونی ۵۰% سطح زمین
فضاهای سواره و پیاده ۲۵% سطح زمین
فضاهای سبز و اماکن ورزشی ۱۵% سطح زمین
سایر فضاهای سرویس دهنده ۱۰% سطح زمین »(صفحه ۱۷۳)
سرانۀ آموزشی :کودکستان در سطح محلۀ کوچک ۸% مترمربع و دبستان در سطح محله حدود ۵/۱ مترمربع می باشد.
سرانه تجاری:خرده فروشی ۶% متر مربع و مشاغل خدمات عمومی ۲% متر مربع و هتلها و سالنهای غذا خوری ۲۵% متر مربع می باشد.
سرانه درمانی و بهداشتی :درمانگاه ۱۵% مترمربع وداروخانه ها ۲% متر مربع می باشد.
سرانه های تأ سیسات شهری : کتابخانه ۴% متر مربع، پارک و فضای سبز در سطح محله کوچک و محیط بازی کودکان ۲/۱ متر مربع می باشد.
البته دقت شود که این سرانه ها بر اساس متر مربع برای هر فرد است واینجا تنها سرانه های محلی آورده شده است و سرانه های دیگرکه سطح ناحیه و شهر بیان می شود در نظر گرفته نشده است.
برای استقرار کاربری های محلی دو حالت ایجاد می شود اول کمبود سرانه های موجود در تطبیق با استانداردهاست . دوم استقرار مکانی نامناسب کاربری ها در سطح محله است در مورد مکان مناسب استقرار اکثر کاربری ها باید بیان داشت که مرکز محله بهترین مکان است هم برای فروشندگان کالا و خدمات و هم برای خریداران . در حالی که باعث افزایش کیفیت فضای شهری شده و رفاه ساکنین محله را فراهم می سازد البته برخی از کاربری ها به علت ماهیتشان در مکانی
دیگر باید استقرار یابند که در سطح محله این نوع کاربری ها به چشم نمی خورد . اما از محدودیت های مکانی که برای استقرار کاربری ها داریم نباید غافل شویم .

۳- هماهنگی با ساختار تاریخی محله
شاخص ها : توده و فضا – ارزش معماری بنا – ساختار تاریخی محله – مکان های اجتماع جمعیت در محله – میزان هماهنگی کالبد و فعالیت
پس از ساده کردن محله و نمایان شدن ساختار تاریخی و اصلی محله ، شروع به کامل کردن و قدرتمند کردن این ساختار می کنیم به این صورت که اکر یکی از عناصر این ساختار از بین رفته و یا کم رنگ شده است را ترمیم می کنیم .

۴- دسترسی سواره ( ضروری و روزمره )
شاخص ها : عرض معبر – تراکم جمعیتی – کاربری – مکان های اجتماع جمعیت در محله – دسترسی سواره و پیاده
در چنین محلاتی که در زمان شکل گیری و ساخت آن ها دسترسی سواره به معنای امروزی وجود نداشته است نمی توان تمام استانداردهای سواره را ایجاد کرد مگر آن که تمام محله را خراب کرد و از نو ساخت .
در چنین وضعیتی می توان محله را بر اساس دسترسی پیاده شکل داد . در مورد دسترسی سواره به صورت روز مره می توان نفوذ دسترسی سواره را تا حد معینی
در محله ایجاد کرد و از پارکینگ های جمعی استفاده کرد . در ضمن می توان از وسائل نقلیه کوچک و یا موتور سیکلت استفاده کرد . اما برای دسترسی به صورت ضروری مثل آمبولانس و آتش نشانی باید دقت داشت که تمام گذر ها به جز گذرهای کوچک بن بست منتهی به واحد های مسکونی ؛ باید به گونه ای باشد که حرکت این گونه وسائل نقلیه ضروری مختل نشود . در این باره باید به عرض معابر و یا موانعی که مانع حرکت هستند توجه کرد .

۵- مقاومت ابنیه
شاخص ها : مصالح اصلی بنا – نوع سازه بنا – ایمنی در برابر حوادث – نمای بنا – کیفیت بنا – قدمت بنا
برای تحقق هر چه بیشتر و بهتر این معیار می توان شرایط را ایجاد کرد که ساکنان گذشته محله در حال حاضر از محله رفته اند را به محله باز گرداند و به مرمت و نوسازی بنا های خود تشویق کرد .
شرایطی که باید ایجاد شود از قبیل موارد زیر است :
الف ) کمک های مالی دولت برای مرمت و نوسازی بناها
ب ) قوانین و مقررات مناسب برای مرمت و نوسازی بناها
ج ) شرایط رفاهی در محله ، برای زندگی روزمره
علت استفاده از مردم مخصوصا اهالی اصلی محله برای تحقق این معیار این است
که ، اولا دولت از نظر مالی قادر به انجام چنین امری نیست و یا بهتر است بگوییم این امر برای دولت به صرفه نیست . دوما با مشارکت اهالی اصلی محله ، به علت حس تعلق به محیط ، با تمایل و انگیزه بیشتری به این امر می پردازند .

جمع بندی تحلیل (( SWOT ))
قوت :
+ حضور زائران در امام زاده و تکیه (‌ چهل اختران )‌
+ وجود سرانه مناسب مذهبی ، آموزشی ، ورزشی در محله
+ حفظ شدن ساختار اصلی محله و هماهنگی با ساختار تاریخی
+ وجود خیابان اصلی در جنوب محله و خیابان فرعی در شمال به منظور تامین دسترسی سواره بین محله و سایر نقاط شهر
ضعف :
+ عدم استفاده ار پتانسیل اقتصادی محله
+ فضای سبز و پارک کودک و پارکینگ و درمانگاه در محله وجود ندارد
+ مرکز محله و فضای شهری به معنی واقعی وجود ندارد
+ کاربری تجاری متناسب با حضور زائران و گردشگران وجود ندارد
+ فرسودگی کالبدی نیمی از بنا ها
+ عدم عرض مناسب برای حرکت سواره با توجه به وجود ترافیک عبوری درون محله
فرصت :
+ وجود پتانسیل های اقتصادی (‌زیارتی و گردشگری – تولید صنایع دستی )
+ امکان هماهنگ کردن با ساختار تاریخی ، با حداقل مداخله
+ وجود بناهای مخروبه و یا تخریبی جهت تامین زمین برای کاربری ها در سطح محله
+ امکان جلوگیری کردن از ترافیک عبوری در محله
+ امکان استفاده از مشارکت مردم

تهدید :
+ عدم استفاده از پتانسیل های اقتصادی محله باعث از رونق افتادن محله می شود و در نهایت جلوگیری از افزایش فرسودگی اجتناب ناپذیر است .
+ عدم استقرار مناسب کاربری های محلی و تامین نیازهای روزمره ، باعث مهاجرت ساکنان اصلی محله و ساکن شدن اقشار کم درآمد می شود که باعث افول محله و فرسودگی هر چه بیشتر آن می شود .
+ در صورت عدم فراهم شدن دسترسی سواره در مواقع ضروری ، خطرات جانی و مالی حاصل می شود .
+ در صورت عدم اقدام در ارتباط با مقاوم سازی بناها ، فرسودگی نسبی کالبدی موجود به فرسودگی کامل کالبدی تبدیل می شود . در ضمن در صورت بروز حوادث خسارات جبران ناپذیر حاصل می شود .

منابع :
– تیز دل ؛ استیون و همکاران – چالشهای اقتصادی محله های تاریخی شهری – مجله هفت شهر – شماره ۱ – وزارت مسکن و شهرسازی – سازمان عمران و بهسازی – ۱۳۷۹
– حبیبی ؛‌سید محسن – مقصودی ؛ ملیحه – مرمت شهری – انتشارات دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۸۱
– نجاری ؛ امیر عباس – تسهیل مشارکت مردم با استفاده از فناوری GIS در طراحی سه بعدی بافت قدیم کاشان – دانشکده هنرهای زیبا – دانشگاه تهران – ۱۳۸۲
– فلامکی ؛ محمد منصور – فردایی برای یک ربع قرن تجربه مرمت شهری در ایران – مجله هفت شهر – شماره ۲ – وزارت مسکن و شهرسازی – سازمان عمران و بهسازی – ۱۳۸۰
– علوی تبار ؛ علیرضا – بررسی الگوی مشارکت شهروندان در اداره امور شهر ها – جلد اول – سازمان شهرداری های کشور – تهران – ۱۳۸۲
– فلامکی ؛ محمد منصور – باززنده سازی بناها و شهرهای تاریخی – چاپ سوم – انتشارات دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۷۵
– حدادان یزدی ؛ کیمیا – ساماندهی فضای دو گذر تاریخی در بافت قدیم کاشان – پایان نامه کارشناسی – دانشکده هنرهای زیبا – دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۸۳
– مشار زاده مهرابی ؛ زهرا – طراحی شهری محله میدان قلعه – پایان نامه کارشناسی ارشد شهر سازی – دانشکده هنرهای زیبا – دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۸۱
– خلیلی ماهانی ؛ محمدرضا – مرمت و باززنده سازی محله بازار میدان … قلعه کرمان – پایان نامه کارشناسی شهر سازی – دانشکده هنرهای زیبا – دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۸۱
– پارسی ؛ حمیدرضا – فضاهای شهری و حیات مدنی و نیروهای اجتماعی و فرهنگی – دانشکده هنرهای زیبا – دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۷۶
– رضوی ؛ حامده – روانبخشی بافت کهن کاشان – پایان نامه کارشناسی شهر سازی – دانشکده هنرهای زیبا – دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۸۲
– توسلی ؛ محمود – ساخت شهر ومعماری در اقلیم گرم و خشک ایران – انتشارات پیام – تهران – ۱۳۸۱
– قبادیان ؛ وحید – بررسی اقلیمی ابنیه سنتی معماری ایران – انتشارات دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۷۷
– Kurpate E.- people in cities – Cambridge university press – ۱۹۸۵
– لینچ ؛ کوین – سیمای شهر – ترجمه منوچهر مزینی– انتشارات دانشگاه تهران – چاپ ششم – تهران – ۱۳۸۳

– Downs A.- Neighbor hoods and urban Develop ment –Booking insture – ۱۹۸۱

– PHiline Gaffron , Ge Huismans, Franz Skala – Ecocity – Book 1-A Better Place to Live – Facaltas Verlags – aund Buch handles AG , Vienna – ۲۰۰۵

– برک پور ؛ ناصر – پایداری هویت در محله های مسکونی – گفتگو با کامران ذکاوت – مجله شهرداری ها – شماره ۲۵ – تهران – ۱۳۸۰
– مشهید یزاده دهاقانی ؛ ناصر – تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری در ایران – انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران – تهران – ۱۳۸۳
– آمار های اداره کل هواشناسی استان قم
– حبیبی ؛ سید محسن – از شار تا شهر – انتشارات دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۸۰
– سعید نیا ؛ احمد – شهر قم ( در شهرهای ایران تهیه محمد یوسف کیانی ) – وزارت قرهنگ و ارشاد اسلامی – ۱۳۶۶
– قمی ؛ حسین بن محمد بن حسن – تاریخ قم به تصحیح جلال الدین تهرانی – نشر توس – تهران – ۱۳۶۱
– مهندسین مشاور باوند – طرح توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهر قم ( طرح جامع ) – وزارت مسکن و شهر سازی – ۱۳۶۸
– مرکز آمار ایران – نتایج تفضیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهرستان قم – تهران – ۱۳۷۵
– مرکز آمار ایران – آمارنامه استان قم – تهران – ۱۳۷۸
– دهخدا ؛ علی اکبر – لغت نامه – جلد ۲۵ – انتشارات دانشگاه تهران – تهران – ۱۳۷۹
– شیعه ؛ اسماعیل – مقدمه ای بر برنامه ریزی شهری – انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران – تهران – چاپ یازدهم – ۱۳۸۳