هویت بخشی در طراحی خیابان

اثاثیه و تجهیزات خیابانی در هویت بخشیدن به یک مکان با ایجاد یا اصلاح فضاهای شهری کمک موثری می کند برای مثال: با استفاده از آب نما می توان یک کانون ایجاد کرد و ورودی و لبه ها را از طریق مکان یابی درست تیرهای چراغ برق و درختان مشخص نمود.
پروژه های احیای فضای شهری، چه بزرگ، چه کوچک و چه به صورت طرح های پیاده سازی یا تعویض پیاده روها، فرصت هایی برای طراحی مجدد و همه جانبه اثاثیه خیابانی فراهم آوردند. اصلاح روسازی خیابانها و اثاثیه آنها به نوبه خود تاثیر متقابل بر املاک مجاور باقی می گذارد و انگیزه ای برای مردم ایجاد می کند تا کیفیت ساختمانهای خود را بهتر کند و به محیط خویش مباهات نمایند.[۱]

۲-۱ ملاحظات طراحی
انتخاب و استقرار تجهیزات خیابانی، طبق سنت توسط مهندسان و اغلب به شیوه خاصی انجام می گیرد و در نتیجه هیچ گونه انسجام طراحی ویژه ای در آنها به چشم نمی خورد. اقلام و اجناس اغلب با توجه به هزینه پایین آنها انتخاب شده و توجهی به مناسب بودن، دوام و امتیازهای زیبایی شناختی آنها نمی شود و بیشتر بیانگر نگرشی مصلحت گرایانه است تا روش طراحی سنجیده.
از سویی دیگر در برخی مکانها تلاش های مضحکی صورت می گیرد تا از اثاثیه و تجهیزات عهد گذشته تقلید کنند. این کار ممکن است در برخی پروژه های مرمت نواحی تاریخی معنی دار باشد. اما استفاده از آن در فضای خیابانی معاصر بیهوده است.
مسئله دیگر افراط در طراحی خیابان و خلق صحنه های تصنعی است. تجهیزات خیابانی خوب نظیر بناهای خوب باید خود انگیخته باشد و چنان به نظر رسد که گویی همیشه به این خیابان تعلق داشته است. در این زمینه استفاده از مواد طبیعی مانند چوب سنگ، سفال و… از لحاظ بافت و رنگ بسیار مطلوب تر از مواد پلاستیکی است.
۳-۱- تجهیزات خیابانی هماهنگ
طراحی و نصب بیشتر عناصر مبلمان و اثاثیه خیابان در حوزه مسئولیت اداره ها و سازمان های مختلفی، مانند: مخابرات، برق، آب، راهنمایی و رانندگی و شرکت واحد اتوبوسرانی قرار دارد که در نتیجه آرایش ناهماهنگی در خیابان به وجود می آورند. مساله تنها تنوع عناصر نیست، بلکه شیوه توزیع آنها در سطح خیابان نیز اهمیت دارد.
بنابراین، در ابتدا همکاری میان ادارات و سازمان های گوناگون لازم است تا بتوان تعداد و انواع عناصر را به میزان معقولی رسانید.
روش منطقی عبارت است از؛ طراحی مجموعه ای از عناصر تجهیزات خیابانی که در آن هر جزء نظیر یک علامت، سطل آشغال یا چراغ، از جزئیات تزیینی و پایه طراحی مشابهی برخوردار باشد.[۲]

۴-۱- سنگ فرش( کف پوش)
مفهوم طراحی
منظور از طراحی سنگ فرش ها، استفاده از مصالح و الگوهای روسازی برای آرایشی یک دست و هماهنگ است، بطوری که تأثیر وحدت بخشی در منظر خیابانی داشته باشد و هویت متمایز و شاخصی به شهر ببخشد. سنگ فرش یا پوشش کف همچنین، می تواند حس پیوستگی میان سطوح مختلف را برقرار سازد.[۳]
مفهوم سنگ فرش
سنگ فرش را می توان هم به عنوان زمینه ای خنثی در نظر گرفت و هم برای جلب توجه مردم، جنبه تزیینی بیشتری بدان بخشید. به وسیله سنگ فرش می توان کانون یا فضایی شاد آفرید و برای آستانه ای در فضای شهری نقشی همچون قالی پدید آورد.
برای این منظور باید مجموعه ای از مصالح و رنگ برگزیده شود تا ویژگی های مکانی را باز نماید. با استفاده از این مجموعه، می توان مضامین متفاوتی برای هر ناحیه یا خیابان انتخاب کرد.
بافت سنگ فرش
بافت سنگ فرش ها باید با توجه به نوع رفت و آمد عابران پیاده تهیه شود:
* سطوح نقش دار برای عابران پیاده بی حرکت؛ مثلاً در محل استقرار نیمکت ها، همچنین مسیرهایی با رنگ های متفاوت برای هدایت عابران پیاده در حال حرکت در طول مسیر مورد نظر.
* سطوح برجسته برای رَمپ ها و اطراف آب نماها، نواحی خطرآفرین( سکوهای ساحلی، سکوی متر و…) که امکان لغزش را کاهش می دهند؛ مانند: مصالح دانه ای، سطوح بتنی آج دار و یا سطوح دیگری از این دست.
* سطوح موج دار برای کمک به نابینایان در حاشیه جدول هایی که ارتفاع آنها زیاد می شود. همچنین در گذرگاه عابران پیاده کاربری آن ضروری است.
* سطوح ناهموار برای جلب توجه عابران پیاده، یا کاستن سرعت اتومبیل ها، در اینجا می توان از سنگ فرش های ناهموار، نظیر قلوه سنگ های رودخانه ای نیز استفاده کرد.
الگوی سنگ فرش
با استفاده از آجر یا قلوه سنگ می توان سطوح وسیع را به روش لبه سازی و ایجاد قاب تقسیم کرد.
با استفاده از موارد زیر می توان فضاهای ویژه یا گره های رفت و آمد را مورد تأکید قرار داد:
· ایجاد نظم و آهنگ سنگ فرش
· به کار بردن آجر فرش ویژه
· به کار بردن شکل خاصی، نظیر نشان یا نماد شهری
الگوی سنگ فرش می توان ویژگی رسمی یا غیر رسمی ناحیه ای را مشخص کند؛
برای مثال:
· طرح ساده و رسمی برای نواحی تاریخی
· طرح غیر رسمی یا رنگارنگ برای کنار ساحل.
برای مشخص کردن مقیاس فضاها از الگوهای متفاوت باید استفاده کرد؛ برای مثال:
· نقش های آشکار برای میدان های بزرگ، گردشگاه ها یا میدان های رسمی.
· نقش های ریز برای کوچه ها، خیابان ها، پیاده روهای تنگ و باریک و حیاط ها.
دفع آبهای سطحی
سنگ فرش ها باید با شیب در عرض طراحی شوند تا آب روی آنها جمع نشود. می توان مجراهایی در لبه سنگ فرش قرارداد تا آب های سطحی را هدایت کنند. شیب مناسب برحسب مصالح انتخابی تغییر می کند و معمولاً از ۴۰: ۱ تا ۸۰: ۱ متغیر است.
اگر آب روی سنگ فرش جاری نشود و در یکجا باقی بماند، باعث پریدن رنگ سنگ فرش و لغزندگی سطوح خواهد شد. نحوه دفع آبهای سطحی را باید بگونه ای طراحی کرد که باعث ایجاد پستی و بلندی و تموجات زشت روی زمین نشود.
۵-۱- جدول ها
نوع جدول ها با توجه به درجه خیابان و مصالح به کار رفته در سنگ فرش مجاور آن انتخاب می شود.
نوع خیابان
معمولاً از جدول های استاندارد، برای ایمنی در خیابان های درجه یک تا سه، به ویژه خیابان های پر رفت و آمد که جمع کننده های اصلی هستند، استفاده می شود. برای خیابان های درجه چهار و پنج که جمع کننده های محلی هستند، راههای دسترسی مسکونی و نیز زمین های پارکینگ، از گزینه های دیگری استفاده می شود.
بتن بیش از هر چیز دیگری در ساخت جدول ها به کار می رود؛ زیرا علاوه بر استحکام و دوام، ویژگی اقتصادی نیز دارد. جدول هایی که از سنگ گرانیت ساخته شده اند باید به عنوان بخشی از میراث شهر و به عنوان بادوام ترین جدول ها حفظ شوند.
آجر و قلوه سنگ، بهترین جایگزین بتن- بویژه در نواحی مسکونی- می باشند. چنانچه از جدول ها به عنوان مانع استفاده گردد، می توان بتن را اندود کرد و در نواحی ویژه آن را رنگ زد.
دفع آب های سطحی
ترکیبی از جدول ها و جویها، آب های باران را هدایت و توزیع می کنند. پروفیل هایی که این دو را ترکیب کنند، اقتصادی تر هستند.
۶-۱- جوی ها
حداقل شیب عرضی یک جاده آسفالت معمولاً ۲ درصد است. شیب طولی جوی می تواند ۴/۰ درصد باشد.
در زمین های مسطح برای جلوگیری از جمع شدن آب باران در یک نقطه، باید از اصل توزیع آب به جای جمع آوری آن استفاده کرد. در زمین های شیب دار برای کاهش سرعت آب باران و ایجاد امکان جذب آب های سطحی، می توان از جویهای شبکه بندی شده یا ناهموار استفاده کرد.
در نواحی که در سطح سنگ فرش درخت کاشته شده است، جوی ها می توانند سیستم های آبیاری کارآمدی باشند.
از جوی های کاسه ای( کانیو) می توان برای جمع آوری آب های باران و آب جاری در معابر پیاده، سطوح پارکینگ و معابر درجه پنج که احداث جدول در آنها ضروری نیست، استفاده کرد. این جوی ها معمولاً شیب ملایمی دارند و عمق آنها از ۵ تا ۵/۷ سانتی متر و پهنای آنها از ۳۰ تا ۹۰ سانتی متر است.
۷-۱- پله ها
پله ها را باید بعد دیگری از سنگ فرش دانست که اختلاف سطح را حل کرده، به تعریف فضا یاری نموده و حتی محل هایی برای نشستن در هوای آزاد فراهم می آورند.
ابعاد پله
پله ها در فضای باز برای راحتی و ایمنی، حداقل یک و نیم متر پهنا دارند. رابطه بین کف پله (R) و ارتفاع آن(R) در فرمول زیر بیان می شود:
میلی متر ۷۰۰ تا ۶۰۰ = T + R 2
حداکثر ارتفاع پله در فضای باز باید ۱۵ سانتی متر باشد، اما بلندی ۸ تا ۱۲ سانتی متر برای آن مناسب تر است.
رشد درخت
بخش های مرکزی شبکه محافظ باید قابل جدا شدن باشد تا به تناسب رشد درخت تعویض شود و فضای مناسب برای تنه درخت در اطراف آن پدید آورد.
حراست از درخت
درختان واقع در محوطه های پارکینگ یا دیگر محل های پر رفت و آمد را می توان با احداث جدول آجری یا سنگی حفاظت کرد.
طراحی حفاظ ها باید بگونه ای باشد که نواحی پیاده رو از ارتفاع مناسب برای نشستن برخوردار باشد. در این صورت، هم درخت حفاظت می شود و هم مکانی برای نشستن عابران پیاده ایجاد می گردد.
۹-۱- محل های نشستن
طراحی محل های نشستن یا برای نشستن طولانی است یا برای زمان کوتاه طراحی محل های نشستن طولانی، به امکانات راحتی بیشتر، نظیر صندلی های با پشتی و دسته برای پارک ها و خیابان های پیاده رو، نیاز دارد.
صندلی های زمان کوتاه، ساده تر و چند کاره می باشند، نظیر نیمکت هایی که در کنار گلدان ها و دیواره ها می سازند یا نیمکت های موجود در ایستگاه اتوبوس.
صندلی ها را می توان به شیوه های مختلف مستقر کرد:
– به طرف داخل برای گفت و گو
– به طرف خارج برای دید منظر
– صندلی های جدا از هم در ابعاد کوچک و درمیان یا اطراف درختان.
– طراحی صندلی های مجزایی که با گیاهان ادغام می شوند و مکان دنج و آرامی را پدید می آورند.
از استقرار آزاد نیمکت ها باید احتراز کرد؛ زیرا این کار در نواحی پیاده رو موجب آشفتگی و سد معبر می شود.
۱۰-۱- گلدان ها
در مکان هایی که امکان کاشت درختان و بوته ها بطور مستقیم در داخل زمین نباشد، می توان از جعبه های مخصوص کاشت گیاهان استفاده کرد. همچنین از این جعبه ها برای ایجاد مانع، حایل یا تعدیل تاثیرات ناشی از شیب و دیوارهای بلند نیز استفاده می شود.
گلدان ها جزئی ناگسستنی از منظر خیابان را تشکیل می دهند و در پیوند با ظرف های آشغال، صندلی ها، پله ها و دیوارهای حایل طراحی شده، استقرار می یابند. گلدان های مجزا بیشتر از سایر گلدان ها انطباق پذیرند؛ از این رو می توان آنها را روی هم سوار کرد و یا در کنار هم قرار داد. روی هم چیدن گلدان ها عمق بیشتری برای کاشت درخت فراهم می سازد.
۱۱-۱- ظرف های زباله
ظرف های زباله باید در دید بوده، استفاده از آنها راحت باشد؛ اما نباید آلودگی ایجاد کنند.
در خط مستقیم کنار یک خیابان اصلی، می توان ظرف های زباله را در فاصله های ۳۰ متری مستقر کرد. تعداد ظروف زباله در کنار اغذیه فروشی ها، سینماها و شیرینی فروشی ها باید افزایش یابد.
حداقل گنجایش یک ظرف زباله در مرکز شهر باید ۵۰ لیتر باشد. در سطوح وسیع و در طول پیاده روهای شلوغ استفاده از ظرف های زباله پایه دار با ظرفیت ۵۰ تا ۱۰۰ لیتر مناسب تر است.
مصالح بکاررفته در ساخت ظرف های زباله و رنگ آنها باید با دیگر اجزای تجهیزات خیابانی هماهنگ باشد. استفاده از اشکال ساده، مکعب مستطیل یا مدور ترجیح دارد.
مواد سازنده سطلهای زباله نیز باید استحکام و دوام داشته باشند.
تا آنجا که میسر باشد باید زباله ها را از انظار پنهان ساخت. برای این منظور می توان از درپوش استفاده کرد. در پوش ها به کاهش بو کمک کرده، تجمع حشرات را به حداقل می رسانند و همچنین مانع پراکندگی زباله به وسیله باد می شوند.
۱۲-۱- تیرک ها
به منظور ایجاد موانع، بر سر راه وسائط نقلیه تیرک نصب می کنند. تیرک ها را می توان به جای جداول یا ترکیب با آنها استفاده کرد. برای عدم آشفتگی خیابان و جلوگیری از ایجاد موانع غیر لازم در آن، باید در مکان یابی تیرک ها دقت شود.
همچنین می توان از تیرک های کم ارتفاع به عنوان صندلی استفاده کرد و در مناطق پیاده رو یا پارکینگ، لوازم روشنایی کم ارتفاع، روی آنها نصب کرد.
۱۷-۱- روشنایی
پایه های هماهنگ
برای تمامی پایه های چراغ در یک ناحیه مخصوص، باید از سیستم استاندارد استفاده کرد. این سیستم باید با پایه های ظروف زباله و پایه های علایم مختلف هماهنگ باشد تا تعداد پایه ها به حداقل برسد.
انتخاب و مکان یابی
سطح و نوع روشنایی، بیانگر عملکرد و خصوصیات ناحیه مورد نظر است. بطور کلی، روشنایی نواحی پیاده به دو دسته آسایشی و تزیینی تقسیم می شود.
* ارتفاع زیاد: ارتفاع زیاد پایه ها به تناسب روشنایی میدان های پیاده، خیابان های پیاده و معابر عریض، از ۳ تا ۴ متر متغیر است.
* ارتفاع کم: نصب روشنایی روی تیرک ها( خطر نماها و موانع) برای هشدار بیشتر به وسیله روشنایی در معابر تنگ، محل های نشستن، غذا خوردن یا محل هایی که در آنها درخت و گیاه کاشته شده است.
* جداره ای: این نوع روشنایی در جداره پل ها، رمپ ها و در نقاطی که برآمدگی یا پایه مزاحمت ایجاد می کند، نصب می شود.
۱۸-۱- سرپناه
سرپناه سازه ای دایمی، دراز مدت یا موقتی می باشد.
* سرپناه دایمی، مانند: ردیف ستون های سرپوشیده(کلوناد)، پیاده روهای سرپوشیده ( مسقف) یا دالان های عبور وسائط نقلیه از در ورودی تا مدخل ساختمان.
* سرپناه دراز مدت، مانند: ایستگاه های اتوبوس، کیوسک ها و اتاقک های تلفن.
* سرپناه موقتی، مانند: دکه های واقع در بازارهای روز و چترهای کافه ها.
این سازه ها برای پناه عابران پیاده و محفوظ نگه داشتن آنان از آفتاب و باران ساخته می شوند. در هر حالت، سرپناه ها را باید با جزئیات و مصالح ساختمانی خوب طراحی کرد تا در مقابل پوسیدگی و آسیب مقاوم باشند.
مکان و طرح آب نماها
آب نماهای شهرها در نواحی گرم و دارای سنگ فرش، اثر خنک کننده دارد. برای بهره مندی از ویژگی درخشندگی آب، باید آب نماها را در آفتاب طراحی و جاسازی کرد.
اگر ویژگی انعکاسی آب نما مورد نظر باشد، باید آنرا در سایه قرار داد و یا حوضچه آن را به رنگ تیره در آورد.
حوضچه ها باید همواره لبریز از آب باشند تا احساس سرشاری و شادمانی را القا کنند. برجستگی لبه حوضچه ها به علت ایجاد سایه، آلودگی های لب حوض را می پوشانند.

۲۰-۱- آبخوری ها
آبخوری ها باید بیرون از پیاده روها امکان مکان یابی شوند و استفاده از آنها آسان و قابل دسترسی معلولان و کودکان باشد. به دلیل مسائل بهداشتی، آبخوری ها باید به یک دهانه آب پخش کردن محافظ، مجهز باشند.
موقعیت استقرار علایم
علایم نباید مزاحمت بیافرینند. محیط بصری بر خوانایی علایم تاثیر می گذارد، به عنوان مثال، علایمی که در کنار گیاهان یا یک درخت نصب شده اند باید با ایجاد برابری میان علایم و زمینه، برجسته شوند.
علایم نباید سبب به هم ریختگی و بی نظمی در بالای سر عابران پیاده و آشفتگی در چشم انداز آسمان شوند. علایم کم ارتفاع مزاحمت کمتری ایجاد می کنند و با مقیاس پیاده متناسب ترند. تابلوهای اعلانات باید در نقاطی نصب شوند که مردم بتوانند بدون مزاحمت برای دیگران، در مقابل آنها مکث کنند.
برای پوشاندن منظره پشت علایم، می توان آنها را به دیوارها یا ساختمان ها نصب کرد.

[۲] /کتاب سبز شهرداریها ج ۱۲

[۳] همان منبع