مونوگرافی محله شمس آباد تهران

آزاده عابدین ، سعیده غلامعلی ،حمیدرضا اسلامپور

مقدمه
محله‌ها بطور سنتی کارکردهای اجتماعی مهمی داشته‌اند. هویت‌یابی (احساس تمایز) تداوم و ثبات، احساس تعلق جمعی، مشارکت‌یابی و بسیج داوطلبانه منابع و امکانات انسانی و مالی … از جمله این کارکردها به شمار می‌روند، بگونه‌ای که محله به مثابه یک واحد اجتماعی بزرگتر از خانواده تلقی می‌شود. در گذشته ساخت کالبدی محله باعث تقویت این کارکردها می‌شد زیرا معابر، میدان عمومی، بازار و مسجد محلی و … همه بگونه‌ای طراحی شده بودند که امکان ملاقات و گفتگوی دائمی، حمایت‌ مالی، پاتوق، همه اندیشی تعاون را فراهم می‌کرد و هر محله یک مجموعه زیستی کامل به شمار می‌رفت.

اما در ساخت جدید شهرها محله‌ها فاقد معنا، ساختار و کارکرد سنتی خود هستند. معابر بیشتر برای تردد خودروها طراحی شده‌اند. محله‌ها هویت و تشخص ویژه‌ای ندارند و محله‌ها فاقد مراکز و نهادهای تشکل مالی و تعلق جمعی و تولید و اشاعه فرهنگی‌اند از سوی دیگر این نیازها و تنوع کالاها و خدمات موردنیاز خانوارها آنقدر گسترش یافته که امکان تأمین و تدارک آنها در محله وجود ندارد و تلاش برای کسب آنها، مشکلات عدیده‌ای چون افزایش ترافیک، حمل و نقل درون شهری و آلودگی‌های زیست‌محیطی را در پی دارد.

حد و مرز محله
محله‌ی شمس‌آباد در محدوده‌ی شرقی تهران در منطقه‌ی ۴ شهرداری واقع شده است. این محله از شرق به دره دارآباد از شمال به حاشیه‌ی جنوبی تپه‌های لویزان و از جنوب به مجیدیه‌ی شمالی و از غرب به کاظم‌آباد محدود می‌شود. اما بطور دقیقتر محدوده‌ی آنرا می‌توان از جنوب، میدان بهشتی و خیابان نهاندست و از غرب، استاد حسن بنا و از شرق، بزرگراه امام علی و از شمال، بزرگراه زین‌الدین (همت شرق) دانست.

تاریخ تأسیس و پیدایش محله
بر اساس گفته‌های برخی از آژانسهای مسکن سابقه‌دار در محله اولین ساخت و سازها در این محل بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و با توسعه مهاجرت روستائیان به شهرها و تبدیل زمینهای کشاورزی به واحدهای مسکونی آغاز شده است. لذا می‌توان گفت که این محل در مقایسه با محله‌های سنتی تهران(همچون مبارک‌آباد، دولاب، بهارستان و …) محله‌ای نوپا با سابقه‌ای حداکثر ۳۰ ساله است. همچنین قیمت آپارتمان در این محله بین متری۹۰۰۰۰۰ تومان تا ۱۲۰۰۰۰۰ تومان در نوسان است.

ترکیب فعلی محله از لحاظ جمعیت
جمعیت محله با استناد به آمار موجود در شهرداری ۲۷۶۶۵ نفر و وسعت محله را حدوداً ۱۰۰۰۰۰۰ مترمربع و فضای سبز موجود در محله را ۵۰۸۴۶۲ مترمربع اعلام کرده‌اند.

تحولات محله از لحاظ کالبدی، اقتصادی و اجتماعی و پیش‌بینی آینده
۱- این محله بطور کامل بر اساس اصول جدید شهرسازی ساخته شده است. خیابان اصلی (شمالی- جنوبی) خیابان ریحانی بصورت محوری‌ گذر اصلی محله را تشکیل می‌دهد و دو سوی آن کوچه‌های زیادی به موازات هم بر این خیابان بصورت شرقی- غربی عمود می‌شوند. عرض کوچه‌ها یکسان نیست برخی ۸ متری و برخی ۱۲ متری‌اند تعدادی کوچه باریک هم در این میان وجود دارد.

گذر اصلی محله ۲ کارکرد اصلی دارد اول عبور و مرور خودروها و وسایل نقلیه، دوم خرید و تأمین مایحتاج زندگی. خیابان ریحانی را می‌توان تا حدی راسته میوه‌فروشی‌ها در میان چند ناحیه همجوار دانست زیرا ۳ میوه‌فروشی بزرگ در این خیابان واقع شده که محل مراجعه و خرید بسیاری از ساکنین سایر محله‌ها هم هست و خود عامل مهمی در افزایش تردد و رفت و آمد و توقف خودروها شده است.

از سوی دیگر گذر اصلی محله یکی از مسیرهای اصلی برای عبور از شمال شرق (پاسداران، مبارک‌آباد…) به رسالت است که خود زمینه تردد خودروهای عبوری از جمله برخی تاکسی‌ها و مسافرکش‌ها شده است اما از سوی دیگر رفت و آمد ساکنین محله به میدان رسالت و یا پاسداران را بسیار تسهیل کرده است.

حدود و مرز این محله با دقت موردانتظار همچون بسیاری از محلات دیگر مشخص نیست. به همین دلیل شاید بتوان با تعیین محدوده تقریبی آن که در ابتدای این نوشته آمد جمعیت محله را تقریباً برآورد کرد.

با توجه به ساخت و سازهای فراوان و قیمت نسبتاً مناسب و دسترسی به راههای اصلی شهر پیش‌بینی می‌شود در آینده محله با رشد جمعیت روبرو شود.

ویژگی‌های افراد ساکن محله
افراد ساکن در این محله ویژگی خاص یا تعلق به مذهب دیگری که آنها را از بقیه متمایز کند ندارند.

ساکنین این محله را دو گروه اصلی تشکیل می‌دهند:

– ساکنین قدیمی که از حدود ۳۰ سال بیشتر در اراضی کشاورزی این محله ساختمان‌سازی کرده و ساکن شده‌اند.

– ساکنین جدید که عمدتاً طی ۸ سال اخیر با رونق بخش ساختمان و تبدیل واحدهای مسکونی ۲ طبقه قدیمی به آپارتمانهای ۴ یا ۵ طبقه، واحد مسکونی خریداری کرده و در آن ساکن شده‌اند.

در اغلب موارد در آپارتمانها ۱، ۲ یا ۳ واحد مسکونی در اختیار مالک اولیه و یا فرزندان قرار دارد و بقیه به خانواده‌های جدید فروخته شده است. لذا در هر کوچه‌ای تعداد محدودی خانوار هستند که سالهای زیادی است همدیگر را می‌شناسند و تعلق محله‌ای و همسایگی دارند و تعداد زیادی خانوارهایی که هیچ آشنایی با یکدیگر در درون یا برون آپارتمان خود ندارند.

وضع درآمد و منزلت اجتماعی ساکنان
ساکنین این محله اغلب کارمندان اداری دولتی و خصوصی و صاحبان حرف و مشاغل آزاد و کسب و کارهای کوچک هستند. به همین دلیل می‌توان آنها را از گروه متوسطی دانست که مالک یک آپارتمان (۸۰-۱۰۰) متری و یک خودرو متوسط (۵۰ تا ۱۰۰ میلیون ریالی) هستند. البته در این میان تعداد کمی نیز از طبقه‌ی بالا یا متوسط رو به بالا به لحاظ مالی وجود دارد. از نظر منزلت اجتماعی اگر شاخص اصلی منزلت اجتماعی را تحصیلات بالا تلقی کنیم سطح افراد به لحاظ تحصیلات نیز متوسط است.

وضعیت محله از لحاظ خدمات و اسباب آسایش شهری
همه خدمات شهری موردنیاز در این محله وجود دارد. آب، برق، گاز و فاضلاب و تلفن در دسترس است. خط تلفن با حدود ۳ ماه انتظار قابل خرید است و امکان برخورداری از خطوط دوم و سوم تلفن برای سایر خدمات (مانند اینترنت و …) وجود دارد. آب و برق با مشکلاتی از قبیل قطع دائمی، ترکیدگی، کمبود فشار و … مواجه نیست. زباله‌های بطور منظم و هر شب جمع‌آوری می‌شوند و شبکه ارتباطی مناسب(کوچه‌های نسبتاً عریض فقدان کوچه‌های بن‌بست و…) جمع‌آوری زباله را تسهیل‌‌کرده است و اخیراً همراه با سایر محله‌ها به سیستم مکانیزه تبدیل شده است. جلوه‌های نامناسب انباشت زباله، فاضلاب روان، گرفتگی جویها و … در محله دیده نمی‌شود. محله تمیز است و هم در کوچه‌ها و هم در گذر اصلی درختان با نظم مناسبی قرار گرفته‌اند.

تقریباً همه کالاها و خدمات موردنیاز در این محله در دسترس و با قیمت مناسبی قابل خریداری است. اما گروههایی که تمایل به فضای بازاری متنوع، بزرگ و کالاهایی با کیفیت یا زیبایی خاص هستند به سایر مراکز چون مراکز خرید پاسداران، پاساژ گلستان در میدان هروی، فروشگاه شهروند در میدان آرژانتین یا بازار میدان هفت حوض مراجعه می‌کنند که هم فال است و هم تماشا.

فضای اجتماعی حاکم در این محله ایجاب می‌کند که به کودکان و سالمندان به عنوان شهروند اجتماعی کم‌توان‌تر احترام گذارده شود و به گفته‌ی اهالی محله جوانترها در عبور از کوچه و خیابان ملاحظه‌‌ی سالمندان را می‌کنند و به حقوق کودکان نیز احترام می‌گذارند. بطور کلی فضای اجتماعی حاکم فضای سالمی است. همچنین پارک ملت واقع در کوچه‌ی صباح شرقی پارکی است که سالمندان زیادی در آن حضور دارند.

امکانات گذران اوقات فراغت
در این محله هیچ مرکز تولید و اشاعه فرهنگی مدرن (خانه فرهنگ، فرهنگسرا، باشگاه فرهنگی) وجود ندارد اما به تازگی چند مرکز کوچک بدنسازی بانوان (ایروبیک) در محله تأسیس شده است. از جمله یکی از آنها در جوار استخر عمومی روبازی است که در تابستانها نسبتاً رونق دارد و در ضلع شمال شرقی محله قرار گرفته است. (کوچه صباح شرقی که پارک ملت هم در آن واقع است)مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان دخترانه و پسرانه (عمدتاً دولتی) در محله در دسترس خانواده‌هاست اما برخی که از سطح مالی بهتر و بالاتری برخوردارند فرزندان خود را در مدارس غیرانتفاعی سایر محله‌ها(پاسداران، احتشامیه و …) ثبت‌نام کرده‌اند.

۲ یا ۳ ویدئوکلوپ در محله وجود دارد ۲ مرکز گیم‌نت و کافی‌نت هم در میدان ملت وجود دارد. زمین‌های فوتبال یا والیبال محله‌ای وجود ندارد. تنها مرکز تفریحی محله پارک ملت در ضلع شمال شرقی محله و در جوار استخر عمومی روباز (کوچه صباح شرقی) است که وسایلی برای بازی‌ کودکان و جایی برای قدم‌زدن و تفریح سالمندان دارد. پارک دیگری هم در ضلع جنوب غربی میدان ملت واقع است. لذا عموماً مردم فضای تفریح و سرگرمی خود را خارج از محله جستجو می‌کنند به ویژه که در ضلع شمالی محله و در جوار مبارک‌آباد، پارک صدف، فرهنگسرای صدف در دسترس آنهاست.

آپارتمانهای ساخته‌شده در سطحی متوسط رو به پائین از حیث کیفیت مصالح به نمای ظاهری و امکانات درونی است. اغلب آنها با کمبود جدی پارکینگ مواجه‌اند که خود منجر به اشغال بخش زیادی از سطح کوچه با پارک خودروهای همسایه‌ها شده و تردد را در روزها و ساعات شلوغ با مشکلاتی مواجه می‌کند.

از سوی دیگر قیمت نسبتاً مناسب آپارتمان و دسترسی سریع و مناسب به مرکز شهر جاذبه‌‌های زیادی را در این محله ایجاد کرده که با بازشدن بزرگراه همت در شمال این محله و بزرگراه دارآباد (امام علی) در شرق و بزرگراه صیاد شیرازی در نزدیکی ضلع غربی این دسترسیها بسیار بهتر و آسان‌تر شده است. به همین دلیل خرید و فروش و اجاره آپارتمان و نیز ساخت و ساز و نوسازی ساختمانهای قدیمی طی سالهای اخیر از رونق بسیار زیادی در این محله برخوردار است و حدود ۱۰ بنگاه معاملاتی پررونق(با ساختار سنتی) در محله فعال هستند. اندازه قطعات متفاوت است. در واحدهای جنوبی و جنوب کوچه‌ها که اغلب بطور متوسط ۹۰ متری است اما در واحدهای شمالی ممکن است تا ۱۲۰ مترمربع هم برسد. واحدهای آپارتمانی بزرگ و بزرگتر از ۱۵۰ مترمربع..

به ندرت در این محله یافت می‌شود ولی واحدهایی با ساخت ۷۰-۱۰۰ متر فراوانی بسیاری در این محله دارند.

فضای فرهنگی و اجتماعی محله بسیار آرام، کم‌تنش و بدور از افراط و تفریطهای معمول در سایر محله‌هاست. رفتارها و تظاهرات فرهنگی شبه‌غربی که در محله‌هایی مثل شهرک غرب و پاسداران و … وجود دارد در این محله دیده نمی‌شود.

فعالیتهای مذهبی
مسجد الهادی به عنوان تنها و اصلی‌ترین مرکز فعالیت مذهبی از مساجد پررونق و فعال‌ تهران است که در مناسبتهای مذهبی مهم با برنامه‌های ویژه خود بسیاری از ساکنین محل و افراد سایر محله‌ها را پذیرا می‌شود. همچنین هیئت ثاراله که تنها هیئت مذهبی وابسته به مسجد الهادی است و فعالیت گسترده‌ای در برپایی مراسم مذهبی در ایام خاص مذهبی دارد. مسجد کوچک دیگری در انتهای خیابان نهاندست وجود دارد و این دو مسجد تنها مساجد محل می‌باشند.

دسترسی به وسائط نقلیه
در مورد سهولت رفت و آمد به دیگر نقاط شهر در میدان ملت ایستگاه ابتدای خط اتوبوس وجود دارد که برای دسترسی به چندین نقطه مرکزی در شهر اتوبوس دارد و در همین میدان تاکسی‌های خطی و شخصی‌های مسافرکش زیادی برای میدان رسالت و پل سیدخندان وجود دارد همچنین برای رفتن به قسمتهای شمال شهر شخصی‌های مسافرکش برای میدان هروی و چهارراه پاسداران وجود دارد نزدیکترین و در دسترس‌ترین ایستگاه مترو ایستگاه مصلی یا ایستگاه میرداماد می‌باشد با توجه به اینکه تاکسی‌های تلفنی با قیمتهای خوب و مناسب هم در محل وجود دارد. بطور کلی این منطقه به لحاظ نزدیکی به دو بزرگراه رسالت و همت شرق دسترسی آسان و سریعی به دیگر نقاط شهر دارد.

امنیت در این منطقه طی گفتگو با اهالی محل از وضع خوبی برخوردار است و یکی از اهالی محل معتقد است نزدیک‌بودن کلانتری به میدان بهشتی امنیت این محله را افزایش داده است همچنین سطح فرهنگی غالب افرادیکه در این محله ساکن هستند بر امینت محله بی‌تأثیر نیست.

راههای ارتباط با مراکز مهم شهر
بزرگراه رسالت و بزرگراه همت اصلی‌ترین راهها برای رسیدن به مراکز شهر است با توجه به اینکه در این محل دسترسی به همت بسیار آسان و ساده امکان‌پذیر است. همچنین بزرگراه امام علی(ع) و صیاد شیرازی نیز در شرق و غرب محله وجود دارند و می‌توان گفت محله از چهار طرف با چهار بزرگراه احاطه شده است.

آسیب‌شناسی و جرم‌شناسی
ضمن مصاحبه با یکی از افراد قدیمی محل که خود عضو هیأت علمی دانشگاه هستند در ارتباط با وجود جرم‌ خاصی در محل ایشان اظهار داشتند خوشبختانه افراد محل با اینکه اکثریت بیشتری از آنان را مهاجرین از محلهای دیگر تهران یا شهرهای دیگر کشور تشکیل می‌‌دهد ولی از قشر سالم و اهل کار و کوشش می‌باشند حتی بخش زیادی از مهاجرین را افراد تحصیلکرده تشکیل می‌دهند و در آپارتمان ما که ۱۵ واحد است دو خانواده عضو هیأت علمی دانشگاه هستند (با توجه به این نکته که طی مشاهده و مصاحبه در محله با چند هیأت علمی دیگر نیز به گفتگو پرداختیم که از اهالی محل بودند) و همسران و فرزندان آنها نیز تحصیل کرده‌اند. بیشتر افراد محل در مراسم مذهبی شرکت می‌کنند و طبعاً اعتقادات محکم مانع انجام جرم می‌شود و در این محل کمتر مشاهده می‌شود که بین افراد ناهنجاری رفتاری دیده شود. بین خانمهای نسل اول بیشتر وقار و متانت و حجاب دیده می‌شود و طبیعتاً مادر و پدری که تربیت صحیح داشته باشند فرزندان آنها هم (نسل دوم و سوم) به لحاظ فکری سالمترند. می‌توان گفت اصلاً دسته یا باند خلاف کار در محل دیده نمی‌شود. همچنین جلوه‌ای از تکدی‌گری در پیاده‌روها و معابر اصلی به چشم نمی‌خورد.

مراکز بهداشتی و درمانی محله

در این محله مرکز بهداشت و بیمارستان وجود ندارد و ساکنان برای برخی از خدمات درمانی مثل واکسیناسیون اطفال و استفاده از پزشک عمومی از مرکز بهداشت ارشاد که در بلوار بیژن (مجیدیه‌ی شمالی) است استفاده می‌کنند یک آزمایشگاه در ضلع غربی میدان ملت وجود دارد و حدوداً ۵ داروخانه در فواصل متعدد در محله وجود دارد. در ضلع غربی میدان ملت یک مرکز سونوگرافی و رادیولوژی نیز وجود دارد و در نقاط دیگر محله پزشکان با تخصصهای دیگر نیز دیده می‌شود.

ویژگی‌های خاص فرهنگی و منشأ قومی

ویژگی خاص فرهنگی، منشأ قومی خاص یا مذهب ویژه‌ای در محله دیده نمی‌شود که این محله را از محله‌های دیگر تفکیک کند و فضای اجتماعی حاکم بر محله سالم و آرام و بدور از تنش و مبتنی بر انسان‌دوستی است