کارکردهای نوین مسجد درمحله های شهرتهران

ارها هنگام عبور از کوچه و خیابان از کنار مسجد عبور کرده ایم بدون اینکه توجه ای به آن داشته باشیم. آیا تا به حال از خود پرسیده ایم درمسجد که مظهری از خانه خدا است چه فعالیتهایی انجام می شود و مساجد چه نقشی را در زندگی مردمی که در محله های شهرمان زندگی می کنند ایفا می کنند؟ شاید نماز خواندن و برگزاری مراسم مذهبی تنها پاسخی باشد که به ذهنمان خطور میکند .این پرسش و یافتن پاسخ آن مرا بر آن داشت تا به چند مسجد در سطح شهر مراجعه نمایم و با مشاهده مساجد و مصاحبه با اعضایی که درآنجا فعالیت دارند به بررسی کارکرد های کنونی مساجد در محلا ت شهر تهران بپردازم.در انجام این تحقیق از روش مشاهده مشارکتی استفاده نمودم، به طوری که در جلسات قرآن خوانی و نمازهای جماعت شرکت نموده و پس از اتمام مراسم عبادی با اشخاصی که اطلاعاتی در خصوص مسجد و فعالیتهای مسجد داشتند مصاحبه نمودم و از نزدیک با برخی فعالیتهای آنها آشنا شدم.معمولا اعضای بسیج مساجد از فعال ترین افراد در امور مساجد بودند و اطلاعات دقیق تری در زمینه فعالیتهای مسجد را در اختیار اینجانب قرار دادند . سپس با استفاد از مطالعات کتابخانه ای سعی در جمع بندی مشاهدات خود نمودم و از منابع مختلفی بهره جستم .
برای انجام این تحقیق به چند مسجد در نقاط مختلف شهر مراجعه نمودم و با مشاهده و انجام مصاحبه به نتایجی دست یافتم که به شرح آنها می پردازم .
یکی از این مساجد، مسجد النبی در محل مشیریه واقع در جنوب شرق تهران می باشد. این مسجد در خیابان اصلی محله قرار دارد و در اطراف آن منازل مسکونی و مغازه ها و کارگاههای صنفی وجود دارد و مسجد در دسترس همه اقشار محله قرار دارد.
نمای ظاهری مسجد یک بنای دو طبقه با گنبد آبی رنگ و بدون گلدسته یا مناره با پنجره های محرابی شکل سبز رنگ است ؛که در طبقه اول محل برگزاری نماز برای آقایان ،حیاط مسجد ،دفاتر هیئت امنا و بسیج و وضو خانه ها قرار دارد و در طبقه دوم محل برگزاری نماز خانم ها ، کتابخانه ای محقر، محل زندگی خادم مسجد و اتاق بزرگی که از آن هم به عنوان دفتر بسیج خانم ها و هم به عنوان محل برگزاری برخی از کلاسهای آموزشی استفاده می شود قرار دارد.مسجد دارای یک زیرزمین است که آن نیز به تعدادی اتاق جهت برگزاری کلاسهای آموزشی تقسیم شده است.
مسجد انصار المهدی در منطقه شهرک غرب تقاطع خیابان ایثار و اتوبان یادگار امام واقع شده است.مسجد دارای دو در که یکی در خیابان اصلی و در دیگر در خیابان فرعی قرار دارد؛می باشد..نمای مسجد به صورت یک طبقه با گنبدی آبی رنگ و بدون گلدسته با پنجره های محرابی شکل است.و دارای یک زیرزمین است که در آن وضو خانه و آشپزخانه قرار دارد. در طبقه هم کف یک سالن بزرگ قرار دارد که محل برگزاری نماز می باشد این سالن بزرگ توسط یک دیوار نازک به دو قسمت جهت برگزاری نماز خانمها و آقایان جدا شده است در امتداد این سالن دفتر هیئت امنا دفتر بسیج تعدادی اتاق جهت برگزاری کلاسهای آموزشی و پشت محوطه برگزاری نماز حیاط کوچکی قرار دارد.

مسجد سید الشهدا واقع در بزرگراه خاوران ابتدای شهرک رضویه ، مسجد بزرگی است که در کنار مزار شهدای ۱۵ خرداد بنا شده است. نمای مسجد به صورت بنای یک طبقه با گنبدی که به سبک جدید و به صورت چند ضلعی منتظم ساخته شده و دو گلدسته به چشم می رسد. مسجد دارای یک زیرزمین بزرگ است که در آن یک رستوران و یک شرکت تعاونی مصرف قرار دارد.در طبقه اول محل برگزاری نماز خانمها و آقایان که با پرده ای از یک دیگر تفکیک شده اند قرار دارد و همچنین این طبقه شامل محل اسکان مسافران ،دفاتر هیئت امنا،کتابخانه مسجد و دفتر صندوق وام مسجد می شود. این مسجد بیشتر به منظور اسکان مسافرانی که از شهرهای مختلف برای شرکت در مراسم مذهبی به شهر تهران می آیند و یا از شهر تهران عبور می کنند ساخته شده است و دارای چندین اتاق ،حمام ، دستشویی و آشپزخانه بدین منظور می باشد.
مسجد حضرت الزهرا واقع در منطقه شمس آباد مسجد دیگری است که مورد مشاهده قرار دادم.علی رغم این که این مسجد در منطقه شمال شهر تهران قرار دارد مسجدی بسیار محقر و کوچک است نمای این مسجد یک بنای یک طبقه آجری است که نه گنبد دارد نه گلدسته ،وتنها در سبز رنگ و تابلوی کوچک سبز رنگی که نام مسجد برآن نوشته شده است نشان می دهد که این بنا متعلق به مسجد است. فضای داخلی مسجد متشکل از یک وضو خانه بسیار کوچک، یک راهرو جهت نگهداری وسایل مسجد و محل برگزاری نماز است که توسط یک پرده به دو قسمت تقسیم شده که قسمت بزرگتر به عنوا ن محل برگزاری نماز آقایان و محل کوچکتر به عنوان محل برگزاری نماز خانمها مورد استفاده قرار می گیرد. و کلاسهای آموزشی نیز در همان محل برگزار می شود. البته طبق گفته مراجعین به مسجد ، مسجد بسیار بزرگتر بوده و در سالهای گذشته به علت ناکارآمد بودن امام جماعت مسجد و مشکلاتی که از طرف شهرداری برای مسجد به وجود آمده ،قسمت زیادی از بنای مسجد جدا می شود که شامل محل برگزاری نماز، حیاط،آشپزخانه ،وضو خانه و اتاقهایی که از آنها به عنوان دفاتر بسیج و هیات امنا استفاده می شد و همچنین محل زندگی خادم مسجد می شود . این مسجد هیئت امنا ندارد و تنها یک خادم دارد که همه کارهای مربوط به مسجد به عهده ی ایشان است،و فعالیتهای مسجد را نیز بسیج مسجد با هماهنگی پایگاه های بسیج ناحیه ای ودفتر امور مساجد انجام می دهد.
مسجد الرسول واقع در میدان رسالت مسجد بزرگی است .این مسجد به دلیل این که در گوشه ای از میدان قرار دارد در دسترس تمام رهگذران از این میدان است و علاوه بر افراد محل کسانی که در هنگام اذان از آنجا عبور می کنند و همچنین کسبه و حتی رانندگان تاکسی نیز برای نماز خواندن به مسجد مراجعه می کنند. مسجد به صورت یک بنای دو طبقه با گنبدی آبی رنگ با۳ گلدسته است .مسجد دارای سه در می باشد که در سه طرف آن قرار دارد در طبقه هم کف محوطه بسیار بزرگی جهت برگزاری نما ز آقایان ،دفاتر هیئت امنا ،بسیج واتاقی جهت اسکان مسافران در راه مانده وچند اتاق جهت برگزاری کلاسهای آموزشی قرار دارد. و در طبقه دوم محل برگزاری نماز خانمها ،محل زندگی خادم مسجد و وضو خانه ها قرار دارد. مسجد دارای یک زیرزمین است که در ان وضو خانه آقایان و آشپزخانه وجود دارد.
مسجد امام حسین نیز در میدان امام حسین واقع شده این مسجد نیز به دلیل اینکه دور میدان قرار گرفته و در دسترس همه رهگذران و کسبه اطراف مسجد می باشد و علاوه بر ساکنین محل مورد استفاده رهگذران نیز قرار می گیرد. این مسجد دارای حیاط بزرگی است که در اطراف آن اتاقهای بسیار زیادی قرار دارد که از آنها به منظور کلاسهای اموزشی و دفاتر بسیج و صندوق قرض الحسنه و هیئت امنا ، کلاسهای آموزشی استفاده می شود.در یک طرف حیاط محل برگزاری نماز آقایان و خانمها که با پارتیشن های چوبی از یکدیگر تفکیک شده اند قرار دارد این مسجد دارای سه در است که دو در از خیابانهای فرعی و یک در به سمت خیابان اصلی باز می شود آنچه از نمای مسجد به چشم می رسد بنای یک طبقه با گنبد آبی رنگ وبدون گلدسته می باشد.
محل برگزاری نماز در همه مساجد با فرش پوشیده شده است و دیوارهای مسجد با پشتی هایی که به دیوارها تکیه داده شده و تابلو هایی که بر آنها دعا یا آیاتی خاص از قرآن نوشته شده تز ئین شده است. در هر مسجد حد اقل یک قفسه کتاب برای نگهداری قرآن و کتابهای دعا وجود دارد.
در همه مساجد پس از برگزاری نماز و یا بین دو نماز امام جماعت مسجد به سخنرانی می پردازد.سخنان امام جماعت مسجد معمولا جنبه آموزشی ،احکام یا اخلاق دینی را دارد و گاها نیز در رابطه با مسائل سیاسی یا اجتماعی روز می باشد.
در همه مساجد مورد مشاهده پس از برگزاری نماز آموزش قرآن یا احکام و یا حد اقل یک مراسم عبادی اعم از دعا برگزار می شود.
به مساجدی که در محله ها قرار گرفته اند و بیشتر مورد استفاده اهالی محل قرار دارد، معمولا افراد مسن مراجعه بیشتری دارند و مسن ترها از نمازگزاران دائمی به حساب می آیند . ولی در مساجدی که در دسترس رهگذران نیز می باشد از هر سن یا هر قشری در بین نمازگزاران دیده می شود .
معمولا در مساجد محله ای نمازگزاران تا پایان ایراد سخنرانی امام جماعت مسجد حضور دارند ولی در مسجدی که در اطراف میدان های بزرگ قرار گرفته اند بسیاری از نمازگزاران پس از اتمام نمازشان به سرعت مسجد را ترک می کنند .
مساجدی که در این تحقیق مورد مشاهده قرار دادم در هر سه نوبت نماز های یومیه (صبح، ظهر ، عصر )نماز جماعت برگزار می گردد . معمولا در هنگام برگزاری نماز صبح تعداد بسیار کمی برای نماز جماعت به مسجد مراجعه می کنند . تعداد نمازگزاران در هنگام نماز ظهر و عصر نیز کم است ،ولی از صبح بیشتر است و بیشتر افراد مسن در صف نمازگزاران به چشم می خورند. اما در هنگام نماز مغرب و عشا تعداد نمازگزاران چندین برابر می گردد و افراد جوان و نوجوان بیشتر به چشم می خورند و این مسئله بیشتر به این دلیل است که جوان تر ها معمولا در طول ساعات روز درگیر مسائلی چون شغل ، دانشگاه و یا رسیدگی به فرزندان مدرسه رو می باشند .
کلیه مساجد شهر ( غیراز مساجد جامع ) در هنگام نماز ظهر روز جمعه تعطیل می باشند زیرا در سنت اسلامی است که نماز ظهر جمعه باید در مسجد جامع و یا محل های مختص برگزاری نماز جمعه ،برگزار گردد .
فعالیت های مسجد در ۲ بخش انجام می شود :

فعالیتهایی که زیر نظرسازمان رسیدگی به امور مساجد است .
فعالیتهایی که از طریق پایگاه های بسیج مساجد صورت می گیرد .

البته چون تمامی اعضای فعال در مساجدعضو پایگاه های بسیج مساجد نیز می باشد؛ تفکیک کامل فعالیتهای این دو بخش کمی مشکل به نظر می رسد .
در تمامی مساجد کلاسهای آموزشی اعم ازعلمی ، دینی ، ورزشی ، همچون آموزش زبان انگلیسی یا آموزش هنرهایی چون گلدوزی ، گلسازی ، خیاطی برای خانمها ، و در برخی مساجد آموزش زبان انگلیسی ، نقاشی برای کودکان برگزار می گردد .
برخی از مساجد فعالیتهای بیشتری نسبت به دیگر مساجد انجام می دهند و این موضوع بستگی به نوع محله و میزان استقبال مردم آن محله از این فعالیتها و همچنین میزان فعال بودن پایگاه های بسیج مساجد دارد به عنوان مثال در مسجد النبی که در محله مشیریه قرار دارد ، حتی کلاسهای پیش دبستانی ، مهد کودک ، کلاسهای ورزشی برای کودکان ، آموزشهای حوزوی تحت نظر حوزه علمیه جامعه الزهرا قم ، کلاسهای نهضت سواد آموزی ، کلاسهای مشاوره خانواده با حضور روان شناس ، برگزاری همایش هایی در خصوص مشکلات خانواده و جوانان ( اعتیاد و بهداشت و سلامت و…) ، ایجاد پایگاههای سنجش بینایی ؛ شنوایی برای کودکان ، برگزاری جلسات مشاوره حقوقی با حضور کارشناسان حقوق- برای راهنمایی اهالی محل در حل مشکلات خصوصی شان -برگزار می شود. ولی این فعالیت ها در مساجدی که در محله های مرفه شهرزندگی می کنند، دیده نمی شود و دلیل اصلی آن عدم استقبال اهالی محل از چنین فعالیتهایی است .
همچنین شناسایی مستمندان و معرفی آنها به مراکز یاری رسان و نیز کمک های مالی به آنها نیز بیشتر در محله هایی انجام می شود که دارای افراد نیازمند باشند و اهالی محله به علت آشنایی با چنین افرادی ، اقدام به معرفی آنها به مساجد محل بنمایند .این موضوع بیشتر در مناطق محروم شهر به چشم می خورد و مساجدی که در این مناطق قرار گرفته اند با جمع آوری نذورات و صدقات مردم به کمک به افراد نیازمند می پردازند .
برخی از فعالیتهای مسجد به امکانات خود مساجد بستگی دارد مثلا مسجدی که دارای امکانات جهت اسکان زائرین می باشد ، معمولا پذیرای زائرینی که از شهرستان ها برای مراسم های خاص به شهر می آیند می باشد . برگزاری مراسمی چون مراسم اعتکاف نیز به امکانات مساجد (آشپزخانه و وجود محل اسکان افراد ) بستگی دارد .
بیشتر مساجد دارای کتابخانه ای هستند که معمولا کتابهای آن از طریق کتابهای اهداء شده از سوی مردم به مسجد جمع آوری شده است . این کتابخانه ها ، علاوه بر کتاب ، cd ( اعم از آموزشی یا cd های فیلم )و نوارهای صوتی مذهبی را به اعضای خود به امانت می دهند و در واقع همین کتابخانه ها گوشه ای از کارکردهای فرهنگی مساجد را به نمایش می گذارند .
در کلیه مساجد ستاد های حفاظت اجتماعی که تحت نظر پایگاه های بسیج مساجد فعالیت دارند،وجوددارد که معمولا نظارت بر امنیت محله را از طریق شناسایی افراد بزهکار و معرفی آنها به مراجع ذیصلاح انجام می دهند .
مساجد معمولا اردوهای یک روزه و یا چند روزه ای را برگزار می کنند . سفر های زیارتی چون مشهد ، قم ، جمکران و همچنین بازدید از مراکزی چون خانه سالمندان و شیر خوارگاهها .
معمولا در آمد های مسجد از طریق اجاره بهایی که مربوط به مغازهای اطراف مسجدکه جزء مایملک مسجد به شمار می آیند ، کمک های مردمی ، برگزاری مراسم هایی چون ختم و دریافت شهریه کلاسهای آموزشی , ورزشی و … تامین می گردد وسازمان امور مساجد و یا دولت هیچ بودجه ای را به مساجد اختصاص نمی دهد .
هزینه های مسجد عبارتند از : پرداخت حقوق به امام جماعت ، پرداخت حقوق به خادم مسجد ، پرداخت حقوق به مشاوران مدعو به مسجد ، پرداخت حقوق به مربیان آموزشی و ورزشی ، هزینه نگهداری ساختمان مسجد ، هزینه برگزاری مراسم های خاص در اعیاد و عزاداری های عمومی .
معمولا در همه مساجد هیات امنای مسجد وظیفه رسیدگی به دخل و خرج مسجد را بر عهده دارد . همچنین هماهنگی برای برگزاری مراسم هایی چون مراسم ختم یا عزاداری و جشن ها نیز بر عهده هیات امنا می باشد. تایید استشادهای محلی که از طریق اهالی محل به مسجد آورده می شود ، معرفی مستمندان به صندوق های وام یا مراکز یاری رسان و رسیدگی به مسائلی در خصوص ساختمان مسجد ، استخدام خادم مسجد ، خرید مایحتاج مسجد و امورمربوط به املاک استیجاری مسجد نیز بر عهده هیات امنای مسجد می باشد.
انواع مسجد
مسجدها رامی توان به انواع زیر تقسیم کرد.

مساجد جامع : در زمانهای گذشته مسجد جامع مهمترین مسجد شهر بود ؛زیرا نماز جمعه که یکی از مهمترین نمازهای جماعت به شمار می رود باید در مسجد جامع بر پا شود . در آغاز اسلام در هر شهر تنها یک مسجد جامع وجود داشت ؛ زیرا برای حفظ وحدت و یگانگی مسلمانان لازم بود که برای نماز جمعه ؛ همه مردم در یک محل تجمع می کردند . مساجد جامع مهمترین و با عظمت ترین مسجد هر شهر به شمار می رفتند و به همین جهت از لحاظ موفقیت عموما در امتداد راسته بازار و در حوالی میدان شهر قرار داشتند.
مساجد ناحیه ای : معمولا در بیشتر شهر ها به غیر از مسجد جامع یک یا چند مسجد بزرگ دیگر وجود داشت که از لحاظ حوزه کاری متعلق به ناحیه ای از شهر بود . در بسیاری از مواقع که یک مسجد جامع جدید برای یک شهر ساخته می شد ؛ مسجد جامع قدیم چنین نقشی را ایفا می کرد؛ همچنین سایر مساجد بزرگی که حوزه کارکردی آنها فراتر از یک محله بود ؛ چنین نقشی داشتند .
مساجد محله ای: برای سهولت انجام نمازهای روزانه که در هر محله ؛ متناسب با وسعت و عده ساکنان محله ؛ یک یا چند مسجد وجود دارد که بیشتر مورد استفاده ساکنان محله قرار می گیرد .
مسجد- مقبره : نوعی مسجد است که در کنار مقبره شکل می گیرد. مانند مسجدی که در کنار مقبره افراد نیکوکار یا مزار ائمه یا امام زاده ها یا سایر شخصیتهای مهم مذهبی شکل گرفته اند.
مسجد – مدرسه: در قرنهای نخستین هجری، آموزش علوم مذهبی در مساجد صورت می گرفت . اما به تدریج هم زمان با تخصصی شدن آموزش و پیدایش رشته های تخصصی و لزوم اقامت دائمی طلاب در فضای آموزشی ، بناهایی به صورت مدرسه های علمیه به عنوان فضاهای مخصوص آموزش شکل گرفت اما با این وجود این به برخی از انواع فعالیت های آموزشی در بسیاری از مساجد تداوم یافت . به عنوان نمونه می توان به مسجد مدرسه سپه سالار در تهران اشاره کرد .
مساجد نمازخانه ای : معمولا در کنار برخی راسته های بازار یا در کنار بعضی از معابر اصلی ؛مساجد کوچکی متشکل از یک فضای سرپوشیده ساده و کوچک ساخته می شد؛ که کسبه بازار یا عابرانی که می خواستند نماز خود را به موقع بخوانند به آنجا مراجعه می کردند.
مساجد کنار گورستانها : در کنار بسیاری از گورستانهای بزرگ , یک مسجد ساده ساخته می شد که هم نماز میت را در آن بجا آورند و هم عده ای که برای زیارت قبور به گورستان ها می رفتند ؛ میتوانستند نماز خود را به موقع در آنجا به جا آورند
مصلا: فضای بازی است که نمازهای عید فطر و برخی از نمازها یا نیایش های عمومی مانند نماز باران در آن جا صورت میگیرد . این فضا فاقد ساختمان بوده و در برخی موارد یک محراب که محل امام جماعت می باشد در آن ساخته می شود.

(معاونت اموراجتماعی شهرداری تهران ،۲۵۵:۱۳۸۴)
کارگزاران مسجد
انجام امور مختلف مسجد بر عهده افراد مختلفی است که اجمالا می توان به صورت زیر آنهارا نام برد .

امام جماعت : نظریه گروه های مرجع که در بحث گروه های اجتماعی از جمله مباحث پر اهمیت است ، گویای آن است که انسان در تمام جنبه های زندگی اجتماعی خود تحت تاثیر گروههای مرجع قرار دارد . گروههای مرجع عبارتند از : گروههایی که فرد سعی می کند رفتارهای خود را با آنها همانند سازد .” برای معتقدان به مذهب معینی ، پیشوایان دینی ، گروه مرجع به حساب می آیند.” (محمدی،۳۶۰:۱۳۸۴)
منبری ، سخنران با خطیب :کسی که معمولا از طریق منبر به موعظه و ارشاد مردم می پردازد ،منبری گاه همان امام جماعت است و گاه فردی دیگر.ماه های محرم و صفر و رمضان اوج حضور منبری ها در مساجد است.
هیات امناء : رکن دیگر مسجد ، هیات امناء است . هیات امناء ترکیبی از افراد خوش نام محله است که تصمیم گیری های کلان مربوط به مسجد مانند ساختمان سازی برای مسجد و راه های تامین بودجه مسجد و چگونگی و مواد هزینه آن را بر عهده دارد
.متولی یا خادم : کسی است که اغلب به ازای دریافت مزد ، وظیفه باز و بستن مسجد ، نظافت مسجد و نگهداری اموال مسجد را برعهده دارد .

۴-درآمد و هزینه های مسجد : مسجد دارای هزینه هایی است که از محل در آمدهای ناشی از برگزاری مجالس ترحیم و مانند آن تامین می شود .هزینه های مسجد شامل هزینه آب و برق و تلفن و گاز و حق الزحمه خادم و خطیبان مسجد است . در حال حاضر ، نظام و حتی رویه مشخصی برای برخورداری امامان جماعت از درآمدهای مسجد وجود ندارد. (معاونت امور اجتماعی شهرداری تهران، ۲۶۰:۱۳۸۴تا۲۶۵)
کارکردهای مسجد
درهرشهری ودرهرمحله ای مساجد درزندگی مردم شهرنقشهایی رابه صورت پنهان وآشکارایفامی کنند.این نقش ها وکارکردهای مساجد را می توان در چند محور اصلی دسته بندی کردکه عبارتند از:
کارکرد عبادی: که اصلی ترین کارکرد مسجد است . نماز در مسجد در ساعات شرعی مشخصی به صورت جماعت خوانده می شود . تعداد دفعات اجتماع مسلمانان در جوامع شیعی سه بار در شبانه روز و در جوامع سنی پنج بار است. شیعیان نماز ظهر و عصر و نمازهای مغرب و عشا را به دنبال هم به جا می آورند ولی اهل سنت برای هر یک از آنها در نوبتی مستقل در مسجد حاضر می شود.
غیر از نماز آداب و آیین های عبادی دیگری نیز در مساجد برگزار می شود ، مانند برگزاری مجالس قرائت قرآن ، مجالس و مراسم خواندن دعا ، مراسم شبهای قدر در ماه مبارک رمضان ، مجالس عزاداری برای سالار شهیدان (در جوامع شیعی ) ، انجام نذورات و خیرات و مبرات .این نوع مراسم را نیز می توان در زمره کارکرد های عبادی مساجد مورد توجه قرار داد.
کارکرد آموزشی :آموزش های متقارن در مساجد ، قرآن ،احادیث ، احکام ، اخلاق و علوم متعلق به آنها بویژه علم کلام و فقه بوده است . به عبارت دیگر ،اغلب آموزشهای رایج در مساجد آموزشهای دینی یا آموزشهای مقدماتی برای آموزش دینی مانند زبان عربی بوده است .همچنین برخی کلاس های آموزشی علمی ،هنری ،ورزشی وپیش دبستانی نیز در مسجد لرگزار می گردد.
تاسیس کتابخانه های بزرگ و معتبر در مساجد نیز هماهنگ با نقش آموزشی مساجد و برخاسته از نیازمندی آموزشی به کتاب و کتابخانه بوده است . کتابخانه مسجد اعظم قم در زمان آیت اله بروجردی از نمونه های این نوع از کتابخانه ها در دوران معاصر است .
کارکرد اجتماعی : مساجد دارای کارکردهای اجتماعی مختلفی هستند که برخی از آنها عبارتند از : گردآوری کمک برای مستمندان ، برگزاری آیین هایی مانند مراسم ترحیم مردگان ، نگه داری جنازه متوفی تا پیش از خاک برداری (به ویژه در روستاها و شهر های کوچک )، اقامت موقت و یک شبه در راه ماندگان ( به ویژه در مساجد کنار جاده ها) ، توزیع کالا برگ یا کالای سهمیه بندی شده و مراجعه مردم به امام جماعت برای استخاره و تفأل به قرآن .(الوالی،۱۳۸۳:۱۱۶)
ایجاد و تقویت نظم و انضباط :نظم و انضباط در صف های نماز جماعت و پیوستگی شانه های مومنان ، تاثیر خاصی در ایجاد صفا و صمیمیت و همدلی آنان با یکدیگر دارد . اصولا انسان بر پایه فطرت خویش ، نظم وهماهنگی را دوست دارد و از بی نظمی و آشفتگی روی گردان است . منظم بودن و مشاهده نظم در کار دیگران ، انسان را به سوی انضباط بیشتری فرا می خواند ، حال آنکه دیدن پریشانی و بهم ریختگی ، روح و روان انسان را آشفته می سازد . به پاداشتن نماز در صف هایی منظم و آراسته و با شانه هایی بهم پیوسته ، افزون بر آنکه شیطان ها (دشمنان ) را افسرده و نومید می کند ، دلهای مومنان نمازگزار را به یکدیگر مهربان و صمیمی می نماید و به آنها رنگ وحدت و همدلی می بخشد . (برفی،۸۹:۱۳۸۴و۹۰)
بدون شک هدف اساسی بر پایی مسجد ، عبادت خداوند است . اما از همان ابتدا مسجد به عنوان کانون همبستگی مسلمانان به تحکیم پیوند ها و تبادل آرا ءدر امور دینی وخیریه مسلمانان همت گماشت .(امام،۱۴:۱۳۸۴)
کارکرد کنترل اجتماعی: امروز یکی از کارکردهای حساسی که مسجد به عهده دارد و لازم است در حفظ و تداوم هر چه بیشتر آن کوشید ، کارکرد کنترل اجتماعی است .کنترل اجتماعی عبارت است از فرآیندی که جریان تاثیر گذاری بر رفتار افراد جامعه را بر عهده دارد ، تا همنوایی با هنجارهای گروه صورت گیرد .
کنترل اجتماعی به دو صورت انجام پذیر است :رسمی و غیر رسمی . کنترل رسمی اجتماعی وقتی صورت می گیرد که جریان هم نوایی با هنجارهای اجتماعی طبق قوانین و مقررات آیین نامه ها و نظایر آن از سوی دولت یا نیروهای اجرایی که اعمال کننده قدرت هستند ،انجام گیرد . نیروهای انتظامی و امنیتی نمونه بارزی از کنترل اجتماعی رسمی است .کنترل اجتماعی غیر رسمی عبارت ا ست از کلیه امر و نهی هایی که به فرد می شود ،تا بتواند مطابق با هنجارهای اجتماعی و گروهی باشد ، گروه هایی همچون خانواده ،مسجد و غیره می توانند با ابزارهایی مثل ستایش ، نکوهش ، خشم اخلاقی بر رفتار فرد تاثیر بگذارند .
از طرف دیگر کنترل اجتماعی را به دو دسته کنترل بیرونی و کنترل درونی تقسیم کرده اند . از آنجا که کنترل رسمی می باشد ممکن است در دراز مدت تاثیر خود را از دست بدهد ، بنابراین همراه با کنترل بیرونی ، کنترل درونی که همان ایجاد انگیزه های درونی است توصیه شده است . کنترل عبارت است از کنترلی که در آن خود فرد ، شخصا مایل است با هنجارهای اجتماعی هم نوایی پیدا کند و اگر کسی او را کنترل نکند ، خود را همنوا می کند ، قسم دوم کنترل را که درونی است مسجد به بهترین نحو می تواند در فرد ایجاد کند . از این رو لازم است مسجد به تقویت اوامری که ملامت کننده انسان در هنگام سرپیچی از قوانین و مقررات و دستورهای اسلامی است بپردازد و زمینه کنترل اجتماعی و مبارزه با انحرافات اجتماعی را فراهم سازد .(نوری،۴۶۰:۱۳۸۴)
نقش مسجد در اقتصاد محله :نظام مدیریتی اسلام با عنوان نظام مدیریت مشارکتی ، با تاکید بر رشد و توسعه بهره وری در هر مجموعه اقتصادی – اجتماعی و با ترغیب و تشویق مردم به مشارکت در مساجد ، در شناسایی تنگناها و یافتن راههای مناسب برای غلبه بر آنها ، به سرعت اقدام نموده و توفیق می یابد . در این حالت با واگذاری امور به مساجد و فراهم امدن امکان مشارکت و حضور مردم در صحنه های گوناگون اجتماعی و سپردن فعالیتهای اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی مدیریتی به مردم ، از تصدی دولت کاسته شده و مردم ، خود ، داوطلبانه به مشارکت در فعالیتهای اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی مشتاق و علاقه مند می گردند.مساجد می توانند به بسیج مردم جهت اقدام جمعی برای انجام لازم امور مطلوب اجتماعی کمک کنند . در این راستا ، مساجد قادرند با انگیزه دادن به مردم ، به رشد روحیه خود یاری و انجام امور داوطلبانه در سطح محله ای کمک بسزایی نمایند .(صدر،۲۰۰:۱۳۵۰)
نقش اساسی مساجد در حوزه اقتصاد ، تاکید فراوان بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و فعالیت های اقتصادی و برآوردن نیاز مسلمانان با هدف جلب رضایت خداوند است که چنین نقشی خود زمینه هایی جهت ایجاد رقابت سالم و تاثیر مثبت در روند معاملات و فعالیت های اقتصادی را بهمراه خواهد داشت .
با تشکیل صندوق قرض الحسنه،حفظ سپرده های مردمی و واگذاری وام بدون بهره به ساکنان شهر ما کمک اقتصادی قابل توجهی به توان اقتصادی مردم به ویژه در سطح محلات می گردد. این سنت حسنه قرون متمادی است که در میان مومنین نمازگزار مساجد انجام می شودو علاوه بر آن می توان از تشکیل فروشگاه ها و تعاونی ها و مصرف محله نام برد که توسط حیات امناد مساجد جهت رفع نیازهای ضروری خانواده های محلی آنها نقش اصلی را ایفا می کند می توان به جمع آوری پول برای اقتصادی که عمدتا مساجد در شکل گیری برای خانواده های کم در آمد،شغل یابی و فراهم ساختن فرصت های شغلی مناسب و پویا برای افراد فاقد شغل و جمع آوری کمک های مردمی برای ساخت کارگاه های تولید و مراکز کوچک اقتصادی محله ای اشاره کرد ( امیری تهرانی زاده ،۲۷:۱۳۷۲)
بنابراین مهم ترین کارکرد مساجد را در اقتصاد محله ای می توان به ترتیب ذیل بر شمرد : (صدر،۳۵۹:۱۳۵۰)

شناسایی افراد مستمند و مسکین از طریق نمازگزاران محله
جمع آوری هدایا و کمک های اهالی مسجد برای نیازمندان محله
برگزاری جلسات مشاوره برای خانواده ها و امر ازدواج
جمع آوری خیرات و صدقات با نصب صندوق های خیریه در مساجد
راه اندازی صندوق های قرض الحسنه در مساجد محله
تشکیل فروشگاه تعاونی مصرف مسجد
را اندازی درمانگاه و داروخانه محله ای مستقر در مساجد
پذیرایی از مستمندان در مساجد محله در ایام اطعام عمومی
برگزاری جشن های مردمی و ازدواج با کمترین هزینه در مساجد محله

نقش مسجد در امنیت اجتماعی محله: در حقیقت ستاد حفاظت اجتماعی عهده دار نقش کشف و پیش گیری از وقوع جرم و در نهایت حفاظت از امنیت و نیازهای اجتماعی جامعه تورا خود شهروندان است . به عبارت دیگر این ستادها به عنوان سیستم دفاعی هر محله در برابر بزهکاران و مجرمین فعالیت می کند . با راه اندازی چنین هسته های اجتماعی در محلات و اماکن عمومی آسیب های اجتماعی در محله شناسایی و تحرکات مجرمان و بزهکاران اجتماعی محلات زیر ذره بین اعضای مردمی ستاد قرار می گیرد (ضرابی ،۱۱:۱۳۶۳)
نتیجه گیری
بابررسی ومشاهده چندین مسجد وهمچنین بامطالعات انجام شده در این زمینه ،می توان نتیجه گرفت گرچه مسجددرطول تاریخ اسلام چه ازنظر شکل وظاهر وچه از نظرکارکردی دستخوش تحولاتی شده است ،اماهنوز هم کارکردهای اصلی خودکه همان کارکردهای عبادی وآموزشی وفرهنگی می باشد راحفظ نموده است واگرچه نقش مسجددرزندگی مردم شهر کم رنگ تر از گذشته شده ،اماکماکان تاثیراتی رابرزندگی مردم شهر به خصوص درسطح محله ای ایفا می کند.
بارها هنگام عبور از کوچه و خیابان از کنار مسجد عبور کرده ایم بدون اینکه توجه ای به آن داشته باشیم. آیا تا به حال از خود پرسیده ایم درمسجد که مظهری از خانه خدا است چه فعالیتهایی انجام می شود و مساجد چه نقشی را در زندگی مردمی که در محله های شهرمان زندگی می کنند ایفا می کنند؟ شاید نماز خواندن و برگزاری مراسم مذهبی تنها پاسخی باشد که به ذهنمان خطور میکند .این پرسش و یافتن پاسخ آن مرا بر آن داشت تا به چند مسجد در سطح شهر مراجعه نمایم و با مشاهده مساجد و مصاحبه با اعضایی که درآنجا فعالیت دارند به بررسی کارکرد های کنونی مساجد در محلا ت شهر تهران بپردازم.در انجام این تحقیق از روش مشاهده مشارکتی استفاده نمودم، به طوری که در جلسات قرآن خوانی و نمازهای جماعت شرکت نموده و پس از اتمام مراسم عبادی با اشخاصی که اطلاعاتی در خصوص مسجد و فعالیتهای مسجد داشتند مصاحبه نمودم و از نزدیک با برخی فعالیتهای آنها آشنا شدم.معمولا اعضای بسیج مساجد از فعال ترین افراد در امور مساجد بودند و اطلاعات دقیق تری در زمینه فعالیتهای مسجد را در اختیار اینجانب قرار دادند . سپس با استفاد از مطالعات کتابخانه ای سعی در جمع بندی مشاهدات خود نمودم و از منابع مختلفی بهره جستم .
برای انجام این تحقیق به چند مسجد در نقاط مختلف شهر مراجعه نمودم و با مشاهده و انجام مصاحبه به نتایجی دست یافتم که به شرح آنها می پردازم .
یکی از این مساجد، مسجد النبی در محل مشیریه واقع در جنوب شرق تهران می باشد. این مسجد در خیابان اصلی محله قرار دارد و در اطراف آن منازل مسکونی و مغازه ها و کارگاههای صنفی وجود دارد و مسجد در دسترس همه اقشار محله قرار دارد.
نمای ظاهری مسجد یک بنای دو طبقه با گنبد آبی رنگ و بدون گلدسته یا مناره با پنجره های محرابی شکل سبز رنگ است ؛که در طبقه اول محل برگزاری نماز برای آقایان ،حیاط مسجد ،دفاتر هیئت امنا و بسیج و وضو خانه ها قرار دارد و در طبقه دوم محل برگزاری نماز خانم ها ، کتابخانه ای محقر، محل زندگی خادم مسجد و اتاق بزرگی که از آن هم به عنوان دفتر بسیج خانم ها و هم به عنوان محل برگزاری برخی از کلاسهای آموزشی استفاده می شود قرار دارد.مسجد دارای یک زیرزمین است که آن نیز به تعدادی اتاق جهت برگزاری کلاسهای آموزشی تقسیم شده است.
مسجد انصار المهدی در منطقه شهرک غرب تقاطع خیابان ایثار و اتوبان یادگار امام واقع شده است.مسجد دارای دو در که یکی در خیابان اصلی و در دیگر در خیابان فرعی قرار دارد؛می باشد..نمای مسجد به صورت یک طبقه با گنبدی آبی رنگ و بدون گلدسته با پنجره های محرابی شکل است.و دارای یک زیرزمین است که در آن وضو خانه و آشپزخانه قرار دارد. در طبقه هم کف یک سالن بزرگ قرار دارد که محل برگزاری نماز می باشد این سالن بزرگ توسط یک دیوار نازک به دو قسمت جهت برگزاری نماز خانمها و آقایان جدا شده است در امتداد این سالن دفتر هیئت امنا دفتر بسیج تعدادی اتاق جهت برگزاری کلاسهای آموزشی و پشت محوطه برگزاری نماز حیاط کوچکی قرار دارد.

فعالیتهایی که زیر نظرسازمان رسیدگی به امور مساجد است .
فعالیتهایی که از طریق پایگاه های بسیج مساجد صورت می گیرد .

مساجد جامع : در زمانهای گذشته مسجد جامع مهمترین مسجد شهر بود ؛زیرا نماز جمعه که یکی از مهمترین نمازهای جماعت به شمار می رود باید در مسجد جامع بر پا شود . در آغاز اسلام در هر شهر تنها یک مسجد جامع وجود داشت ؛ زیرا برای حفظ وحدت و یگانگی مسلمانان لازم بود که برای نماز جمعه ؛ همه مردم در یک محل تجمع می کردند . مساجد جامع مهمترین و با عظمت ترین مسجد هر شهر به شمار می رفتند و به همین جهت از لحاظ موفقیت عموما در امتداد راسته بازار و در حوالی میدان شهر قرار داشتند.
مساجد ناحیه ای : معمولا در بیشتر شهر ها به غیر از مسجد جامع یک یا چند مسجد بزرگ دیگر وجود داشت که از لحاظ حوزه کاری متعلق به ناحیه ای از شهر بود . در بسیاری از مواقع که یک مسجد جامع جدید برای یک شهر ساخته می شد ؛ مسجد جامع قدیم چنین نقشی را ایفا می کرد؛ همچنین سایر مساجد بزرگی که حوزه کارکردی آنها فراتر از یک محله بود ؛ چنین نقشی داشتند .
مساجد محله ای: برای سهولت انجام نمازهای روزانه که در هر محله ؛ متناسب با وسعت و عده ساکنان محله ؛ یک یا چند مسجد وجود دارد که بیشتر مورد استفاده ساکنان محله قرار می گیرد .
مسجد- مقبره : نوعی مسجد است که در کنار مقبره شکل می گیرد. مانند مسجدی که در کنار مقبره افراد نیکوکار یا مزار ائمه یا امام زاده ها یا سایر شخصیتهای مهم مذهبی شکل گرفته اند.
مسجد – مدرسه: در قرنهای نخستین هجری، آموزش علوم مذهبی در مساجد صورت می گرفت . اما به تدریج هم زمان با تخصصی شدن آموزش و پیدایش رشته های تخصصی و لزوم اقامت دائمی طلاب در فضای آموزشی ، بناهایی به صورت مدرسه های علمیه به عنوان فضاهای مخصوص آموزش شکل گرفت اما با این وجود این به برخی از انواع فعالیت های آموزشی در بسیاری از مساجد تداوم یافت . به عنوان نمونه می توان به مسجد مدرسه سپه سالار در تهران اشاره کرد .
مساجد نمازخانه ای : معمولا در کنار برخی راسته های بازار یا در کنار بعضی از معابر اصلی ؛مساجد کوچکی متشکل از یک فضای سرپوشیده ساده و کوچک ساخته می شد؛ که کسبه بازار یا عابرانی که می خواستند نماز خود را به موقع بخوانند به آنجا مراجعه می کردند.
مساجد کنار گورستانها : در کنار بسیاری از گورستانهای بزرگ , یک مسجد ساده ساخته می شد که هم نماز میت را در آن بجا آورند و هم عده ای که برای زیارت قبور به گورستان ها می رفتند ؛ میتوانستند نماز خود را به موقع در آنجا به جا آورند
مصلا: فضای بازی است که نمازهای عید فطر و برخی از نمازها یا نیایش های عمومی مانند نماز باران در آن جا صورت میگیرد . این فضا فاقد ساختمان بوده و در برخی موارد یک محراب که محل امام جماعت می باشد در آن ساخته می شود.

امام جماعت : نظریه گروه های مرجع که در بحث گروه های اجتماعی از جمله مباحث پر اهمیت است ، گویای آن است که انسان در تمام جنبه های زندگی اجتماعی خود تحت تاثیر گروههای مرجع قرار دارد . گروههای مرجع عبارتند از : گروههایی که فرد سعی می کند رفتارهای خود را با آنها همانند سازد .” برای معتقدان به مذهب معینی ، پیشوایان دینی ، گروه مرجع به حساب می آیند.” (محمدی،۳۶۰:۱۳۸۴)
منبری ، سخنران با خطیب :کسی که معمولا از طریق منبر به موعظه و ارشاد مردم می پردازد ،منبری گاه همان امام جماعت است و گاه فردی دیگر.ماه های محرم و صفر و رمضان اوج حضور منبری ها در مساجد است.
هیات امناء : رکن دیگر مسجد ، هیات امناء است . هیات امناء ترکیبی از افراد خوش نام محله است که تصمیم گیری های کلان مربوط به مسجد مانند ساختمان سازی برای مسجد و راه های تامین بودجه مسجد و چگونگی و مواد هزینه آن را بر عهده دارد
.متولی یا خادم : کسی است که اغلب به ازای دریافت مزد ، وظیفه باز و بستن مسجد ، نظافت مسجد و نگهداری اموال مسجد را برعهده دارد .

شناسایی افراد مستمند و مسکین از طریق نمازگزاران محله
جمع آوری هدایا و کمک های اهالی مسجد برای نیازمندان محله
برگزاری جلسات مشاوره برای خانواده ها و امر ازدواج
جمع آوری خیرات و صدقات با نصب صندوق های خیریه در مساجد
راه اندازی صندوق های قرض الحسنه در مساجد محله
تشکیل فروشگاه تعاونی مصرف مسجد
را اندازی درمانگاه و داروخانه محله ای مستقر در مساجد
پذیرایی از مستمندان در مساجد محله در ایام اطعام عمومی
برگزاری جشن های مردمی و ازدواج با کمترین هزینه در مساجد محله

برای دانلود کلیک نمائید نکته بسیار مهم در مورد دانلود فایل: اگر لینک دانلود بالا با dl شروع شد، لطفا برای دانلود فایل به جای http از https استفاده نمائید.

بزار لایکش کنم 58