مونوگرافی محله‌ی «شاه عبدالعظیم»

تهیه و تنظیم :احمد بی باک، مریم حلم زاده ،طلوع طرفی
دانشجویان کارشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال ،سال تحصیلی ۸۹-۸۸

حد و مرز محله: شهرری در تقسیم بندی ۲۲گانه از مناطق تهران بزرگ منطقه ی ۲۰ به شمار می آید. محله‌ی شاه عبدالعظیم درناحیه ۲ شهرری واقع شده است.
این محله از شرق تا اواسط خیابان زکریای رازی را در بر می گیرد. از غرب به جاده قم محدود می شود و از شمال به امام زاده عبدالله می رسد و از جنوب تا خیابان هلال احمر ادامه دارد.
از جمله محله های هم جوار محله ی شاه عبدالعظیم می توان به محله ی نفرآباد در جنوب آن و به محله ی دیلمان در شمال محله ی شاه عبدالعظیم اشاره کرد.
تاریخ پیدایش:
با توجه به فسیل هایی که باستان شناسان در ری یافته اند قدمت این منطقه به ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰ سال می رسد.
در مورد پیدایش شهر ری روایات مختلفی وجود دارد؛
آریایی‌ها حدود هزاره دوم پیش از میلاد در مهاجرت خود به ایران در ری استقرار یافتند.
در دوره پس از اسلام که سپاه ایران در جنگ نهاوند از مسلمانان شکست خورد و حکومت مرکزی از بین رفت، کشور ایران و ممالک تابعه آن نیز به تدریج تکه تکه گردیدند و تکلیف هر شهر از جمله ری به دست مرزبانان آن افتاد. پس از فتح ری نو یا ری زیرین به دستور نعیم بن مقرن و به دست همین زینبدی بنا شد و ری قدیم یا ری برین تخریب شد. ری نو در جنوب شرقی ری قدیم بنا گردید.
ری همواره در طول تاریخ برای اقوام مختلفی که در آن سکنی گزیدند مکانی مقدس بوده است.
یکی از مقدس ترین و مشهورترین اماکن زیارتی ایران، آرامگاه شاه عبدالعظیم، در شهرری واقع شده است. مطابق زیارتنامه‌ای که در آرامگاه قرار دارد عبدالعظیم فرزند علی فرزند حسین فرزند زید فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام بوده است.
دو امام زاده دیگر به نام های حمزه و طاهر نیز در این مکان مدفون می باشند. همچنین مقبره برخی از علما و در راس آنان آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی -قدس سره- فیلسوف و عارف بزرگ قرار دارد صرالدین شاه‌، قاآنی شیرزای‌، خاندان قائم مقام فراهانی‌، بدیع‌الزمان فروزانفر، آیت‌الله کاشانی‌، علامه محمد قزوینی‌، حسین علی میرزا، نصرت نه‌، ستارخان‌، گروهی از دراویش نعمت‌اللهی و فرزندان آیت‌الله بهبهانی در این گورستان آرمیده‌اند.
و نیز حرم حضرت عبدالعظیم در سال ۱۲۸۴ شمسی مکانی بود برای تحصن کنندگان آن دوره که به اوضاع اقتصادی اجتماعی سیاسی قبل از انقلاب مشروطه اعتراض داشتند.
منشاء قومی:
این منطقه در طول زمان همواره پذیرای اقوام مختلف از داخل و خارج ایران بوده است. از جمله قومیت های ترک و عرب و نیز افغانی ها و پاکستانی ها.و به مرور زمان التقاط بافت های زبانی و نژادی در این منطقه به وجود آمده است.
ترکیب فعلی محله از لحاظ جمعیت:
شهرری که حدود ۶% از وسعت کل تهران را دارد ۳۵۶۰۷۹ نفر را در خود جای داده است. یعنی ۲۷/۵% جمعیت تهران در شهرری زندگی می کنند. که از این جمعیت ۱۸۲۴۶۶ نفر را مردان و ۱۷۳۶۱۳ از آن را زنان تشکیل می دهند.
تحولات اقتصادی اجتماعی محله:
محله ی شهر ری در طول زمان دستخوش تغییرات اقتصادی و اجتماعی زیادی بوده است. چرا که یک محله ی زیارتی همواره پذیرای مهاجرین و زیارت کنندگان از نقاط مختلف است و به این علت همواره با گوناگونی بافت های اجتماعی و فرهنگی همراه می باشد. در این محله همواره ۲ بافت فرهنگی دیده می‌شود یکی ساکنین اصیل و قدیمی شهرری و دیگر ساکنین جدید که به این منطقه مهاجرت کرده اند.در واقع این محله به لحاظ اقتصادی همچنان بافت طبقاتی گذشته ی خود را حفظ کرده است.
گفتنی ست که کاسب های قدیم محله ی شاه عبدالعظیم که طی سال های طولانی مشغول کسب وکار در این محله هستند و به اصطلاح بازاری و سرقفلی دار دکانی هستند، بیشترین قشر مرفه این منطقه را تشکیل می دهند. در کنار آنها بافت های قدیمی و فرسوده ی کارگران و زحمتکشان نیز وجود دارند که از وضعیت بد مالی رنج می برند. قسمت زیادی از آنها مهاجرینی هستند که در جستجوی کار یا درمان و … از اطراف تهران یا شهرستان های مختلف در این منطقه مستقر شده اند.
وضعیت محله از لحاظ معضلات اجتماعی:
در گفتگویی که با ساکنین و کسبه ی این منطقه شد، معضلاتی مثل اعتیاد، فحشا، درگیری خیابانی، دزدی در محله ی شاه عبدالعظیم وجود دارد. اما بزرگترین مشکل این محله اعتیاد بسیار بالا در محله است. به گفته ی ساکنین، وجود افراد معتاد و خطرناک در کنار کوچه و خیابان به منظره ای طبیعی تبدیل شده است. آنها اعتیاد را بزرگترین مشکل محله می دانند. رد و بدل مواد مخدر نیز در این محله به وفور انجام می شود. که این امر می تواند تهدید بزرگی برای امنیت محله محسوب شود.
وضع درآمد و منزلت اجتماعی ساکنان:
در این محله وضع درآمد کسبه در حد قابل قبولی می باشد و علت آن مهمان پذیر و زائز پذیر بودن محله ی شاه عبدالعظیم است. با این حال افرادی که دارای شغل ثابت و مستقل نیستند طبعاً از وضعیت اقتصادی مناسبی نیز برخوردار نیستند و از قشر آسیب پذیر این محله به شمار می روند.
وضعیت محله از لحاظ خدمات و امکانات شهری :
محله ی شاه عبدالعظیم دارای لوله کشی آب و نیز برق، گاز و تلفن می باشد. اکثر بخش های این محله به سیستم فاضلاب مرکزی متصل است، لیکن برای بعضی قسمت های این محله که به این سیستم متصل نیستند مشکلات زیادی برای دفع فاضلاب خانگی به وجود آمده است.
بیش از ۹۵% آب مصرفی محله ی شاه عبدالعظیم و به طور کلی شهرری آب چاه است. ساکنین این منطقه از کیفیت بسیار بد آب ناراضی هستند. این آب برای بیماران کلیوی نامناسب است و مصرف آن با مشکلات زیادی برای ساکنین همراه است. تا جایی که خانواده هایی که از استطاعت مالی برخوردار می‌باشند از دستگاه تصفیه آب در منزل استفاده می کنند و یا حدالمقدور سعی می کنند از آب معدنی استفاده کنند.
همچنین شهرداری از لحاظ بهداشت و نظافت شهری توجه نسبتاً خوبی به این محله دارد. با این حال بحث زیباسازی و نوسازی این منطقه نیازمند بودجه و برنامه ریزی بیشتر است.ضمنا ایستگاه آتش نشانی نیز در این محله وجود دارد که جنب میدان شهرداری است .
فضای سبز و پارک و شهربازی:
در این محله ۲ پارک وجود دارد. پارک مدرس و پارک ذکریای رازی.
با این حال ساکنان این محله از وضع نامناسب پارک ابراز نارضایتی می کنند و اکثراً ترجیح می دهند برای استفاده از پارک به خارج از محله و شهر مراجعه کنند.
همچنین این محله از نظر امکانات تفریحی برای کودکان و شهربازی در حد بسیار ضعیفی است. امکانات پارک ها اصلاً پاسخ گوی نیاز کودکان نیست. تنها یک شهربازی در شهرری وجود دارد که آن هم به دلیل خرابی دستگاه ها غالباً بسته است. علاوه بر این که در هنگام باز بودن شهربازی نیز استفاده از آن با مشکلات زیادی از جمله شلوغ بودن پارک و عدم ایمنی کافی دستگاه ها، همراه است.
خدمات آموزشی :
در این محله برای تمامی مقاطع تحصیلی با رشته های گوناگون برای دانش آموزان پسر و دختر مدرسه وجود دارد و لازم به خارج شدن از این محله برای تحصیل نیستند و یا لا اقل در محله مجاور که فاصله‌ی چندانی ندارد این نیاز مرتفع می شود .
در زمینه ی آموزش عالی تنها یک دانشکده ی علوم و حدیث که جنب حرم شاه عبدالعظیم است نیز وجود دارد .
فرهنگسرا در محله:
بر اساس پرسش های صورت گرفته از ساکنین در محله ی شاه عبدالعظیم فرهنگسرایی وجود ندارد. ساکنین این محله به وی‍ژه جوانان به منظور استفاده از فرهنگسرا باید به محله ی مجاور مراجعه کنند. فرهنگسرای «ولا» تنها فرهنگسرای شهرری است که ساکنین این محله از آن استفاده می کنند.
اما واقعیت این است که در این محله مکانی به نام «خانه ی فرهنگ ۱۳ آبان» وجود دارد که ظاهرا سکنه از آن بی اطلاعند؛ که این می‌تواند بدان معنا باشد که یا این خانه ی فرهنگ خدمات در خوری ارائه نمی دهد و یا تبلیغاتش ضعیف بوده که نتوانسته خود را به ساکنین معرفی نماید .
امنیت محله:
محله ی شاه عبدالعظیم به دلیل زیارتی بودن وآمیزش فرهنگ های گوناگون، همچنین شلوغ بودن و تراکم بالای افراد در این محله، در گذشته با مشکلات زیادی از لحاظ امنیت جان و مال اهالی محله روبه‌رو بود.
با این وجود درحال حاضر به گفته ی دختران جوان منطقه : «گشت های پلیس و برخی نظارت ها باعث شده اند که ما در این منطقه بتوانیم بعد از تاریک شدن هوا در محله با آرامش تردد داشته باشیم» . با این حال اخبار دعوا و درگیری خیابانی و دزدی هنوز در محله شنیده می شود.
ایمنی برای کودکان و سالمندان در محله:
در این محله اسباب امنیت و آرامش تا حدی برای تردد سالمندان مهیا شده است. اما برای تردد معلولین هیچ گونه امکاناتی در نظر گرفته نشده است.کودکان هنوز از امنیت کافی برای تردد در محل برخوردار نیستند. به طوری که والدین آنها ترجیح می‌دهند خودشان آنها را از منزل به مدرسه برسانند. چرا که معتقدند در این محله به دلیل شلوغ بودن امکان وقوع هر حادثه ای وجود دارد.
امکان گذران اوقات فراغت در محله:
ساکنین محله غالباً ببه هنگام فراغت به زیارت حرم شاه عبدالعظیم می روند. علاوه بر آن امام زاده های دیگری مثل امام زاده عبدالله و امام زاده یحیی نیز در این محله وجود دارد. همچنین کوه بی بی شهربانو در جنوب شهرری نیز گزینه ی خوبی برای وقت گذرانی محسوب می شود. فرهنگسرای ولا نیز با برنامه ها و کلاس های خود پذیرای جوانان این منطقه است.
از نظر باشگاه و ورزشگاه نیز برای جوانان امکاناتی فراهم شده است، هر چند که جوابگوی نیازهای جوانان نیست. علاوه بر آن جوانان برای گذران اوقات فراغت خود به کافی نت ها و به خصوص گیم نت ها – هرچند از نظر وسعت و امکانات کوچک و محدود – مراجعه می کنند و ساعات بسیاری از روز خود را در گیم نت سپری می کنند.

حسینیه های محله:
در محله ی شاه عبدالعظیم تکایا و حسینیه های زیادی وجود دارد. البته بعضی از این حسینیه ها از قدمت و متعاقباً احترام بیشتری بین مردم برخوردار هستند که از جمله ی آنها می توان از «حسینیه فاطمیه»، «حسینیه ابوالفضل» و «حسینیه بنی هاشم» نام برد.
مساجد محله:
در این محله ۳ مسجد مهم وجود دارد.
«مسجد جامع» که در صحن حرم عبدالعظیم قرار دارد. «مسجد فیروز آبادی» در نزدیکی بیمارستان فیروزآبادی بنا شده است. همچنین مسجدی با نام قدیم «لاله زاری» در خیابان حرم قرار دارد که اکنون نام آن به «مسجد خاتم النبیاء» تغییر یافته است.
پایگاه مقاومت بسیج:
در محله ی شاه عبدالعظیم تعداد بسیار زیادی پایگاه مقاومت بسیج منطقه وجود دارد. در گذشته قسمت عمده ی فعالیت های این پایگاه ها را فعالیت فرهنگی و هنری تشکیل می داد. لیکن در حال حاضر بیشتر فعالیت های این پایگاه ها معطوف به مسائل سیاسی شده است.
وضعیت پارک اتومبیل ها در محله:
در محله ی شاه عبدالعظیم ۲ پارکینگ بزرگ وجود دارد. که یکی از آنها در نزدیکی صحن حرم قرار گرفته و به زائرین حرم اختصاص دارد، و دیگری در میدان شهرری قرار گرفته است.
دسترسی به اتوبوس های شهری، مترو، تاکسی های خطی و تلفنی:
خطوط اتوبوس رانی در محله ی شاه عبدالعظیم به خوبی جوابگوی نیازهای ساکنین نیست. طبق گفته‌ی ساکنین محل، ساعت حرکت اتوبوس ها مشخص و تنظیم نیست و این باعث می شود مسافران برخی اوقات مدت زیادی در انتظار اتوبوس بایستند.
لیکن تاکسی های خطی شخصی در تمام ساعات روز در خیابان های اصلی و فرعی محله به جابه‌جا کردن مسافران می پردازند.
متروی شهرری و جوانمرد قصاب نیز در حد نسبتاً مطلوبی پاسخ گوی نیاز ساکنین است. که البته در محدوده ی محل شاه عبدالعظیم نیستند.
ویژگی های خاص مذهبی- فرهنگی:
اعتقادات مذهبی ویژگی بارزی ست که در اکثر ساکنین محله شاه عبدالعظیم دیده می شود. مراسم های مذهبی به خصوص در ایام محرم و رمضان بسیار با اهمیت است و مردم محله به شدت به اجرای مراسم های مذهبی پایبند هستند. البته در ضمن این مراسم دیدار ها تازه می شود و خویشاوندان گرد هم جمع می شوند. به طور کلی می توان گفت روابط گمینشافتی در این محله هنوز به قوت خود باقی ست و ساکنین محل به روابط فامیلی و همسایگی خود توجه بسیار دارند و سنت ها بر روابط غالب است.
علی رغم اینکه عموماً پوشش های ساکنین جوان متناسب با مد روز تغیر کرده اما به نظر نمی رسد که این موضوع ارتباطی با کاهش باورهای مذهبی داشته باشد. فروشنده ی خانم با پوشش مد روزی که تسبیح به دست در حال ذکر گفتن بود ما را متوجه این نکته کرد. وقتی که انگیزه این رفتار را از او پرسیدیم، پاسخش از باورهای سینه به سینه ای حکایت می کرد که ظاهراً مستحکم تر از تغیرات ظاهری و پوششی اش بود .
خدمات پزشکی و بهداشتی محله:
به طور کلی در شهرری ۲ بیمارستان وجود دارد.
بیمارستان فیروزآبادی که در محله ی شاه عبدالعظیم واقع است و بیمارستانی قدیمی ست. این بیمارستان تنها بیمارستان شهرری است که خدمات مختلف پزشکی ارائه می دهد. به طوری که تمام ساکنان شهرری و حومه از این بیمارستان استفاده می کنند. بیمارستان فیروزآبادی حدود ۳۰ سال قبل از انقلاب به دست فرد خیری به نام « آیت الله حاج سید رضا فیروزآبادی» ساخته شده است. و اکنون زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی ایران قرار دارد.
همچنین بیمارستان ۷ تیر که تنها به آسیب دیدگان در تصادفات رانندگی سرویس می دهد و از پذیرش دیگر بیماران معذور است.
نتیجه آن که ما در این بیمارستان ها با تعداد بالای مراجعه کننده مواجه هستیم و طبیعتاً این امکانات جوابگوی نیازهای ساکنین منطقه و حومه نخواهد بود.
ضمن اینکه در بخش بهداشت روانی می توان به مراکز مشاوره ای که در مسیرهای خلوت قرار داشت نیز اشاره کرد .
خدمات فرهنگی-هنری محله:
تنها سینمای شهرری «سینما مرمر» که در محله شاه عبدالعظیم وجود داشت توسط مردم این محله در سال ۵۶ در جریان رویدادهای منتهی به انقلاب ۵۷ سوزانده شد. این سینما بیش از ۳۰ سال است که به همان حال باقی مانده است. شهرداری این منطقه هیچ اقدامی برای بازسازی یا نوسازی آن انجام نداده و شهرری در این ۳۰ سال از وجود سینما بی بهره بوده است. با این حال عده ای معتقد اند که به دلیل مذهبی بودن این محله نباید در آن سینما وجود داشته باشد. ضمنا به همین دلیل ساکنین سینما مرمر را «سینما سوخته» می‌خوانند .
البته یک سینمای کوچک هم در این منطقه وجود دارد که متعلق به بسیج است و امتیاز استفاده از آن مخصوص بسیجیان است و برای عموم مردم قابل استفاده نیست.
کتابخانه :
در این منطقه دو کتابخانه وجود دارد . نخست «کتابخانه ی رازی» است و دوم کتابخانه ای است که در پایین میدان شهر ری قرار دارد که نام آن در سردر کتابخانه به همین نام «کتابخانه» خلاصه شده بود . به نظر می رسد که این کتابخانه نیز به مانند سایر کتابخانه های مناطق این شهر چندان مورد توجه ساکنین نیستند .
خدمات بانکی در محله:
تقریباً تمامی بانک های دولتی از قبیل صادرات، ملی، مسکن، ملت، تجارت و رفاه کارگران در این محله شعبه دارند. برخی بانک های خصوصی هم از قبیل کارآفرین و پارسیان در این محله وجود دارد.
معماری محله:
محله ی شاه عبدالعظیم که دارای بافت بسیار قدیمی و سنتی بوده به تدریج به سمت نوسازی پیش می‌رود. به این ترتیب در حال حاضرما در شهرری با بافت دوگانه ای از ساختمان های قدیمی و سنتی و آپارتمان های سنگی ومدرن رو به رو هستیم. به طوری که در بسیاری از کوچه ها و خیابان ها این دو بافت جدید و سنتی با فرهنگ های خاص خودشان در کنار هم دیده می شوند.
در کنار حرم کاروانسرایی به چشم می خورد که امروزه متروکه شده و به دلیل بلااستفاده بودن آن درب آن نیز قفل است و امکان بازدید از آن نیز وجود نداشت .
بازار و مراکز خرید در محله:
در این محله بازار قدیمی و سنتی شاه عبدالعظیم در کنار حرم وجود دارد که شکل سنتی خود را از دیرباز حفظ کرده است.
در سال های اخیر مراکز خرید مدرنی نیز در محله ی شاه عبدالعظیم ساخته شده است که بیشتر پذیرای نسل جوان این منطقه است.
یکی از پاساژ های بزرگ در محله ی شاه عبدالعظیم پاساژ «المهدی» ست که از گران قیمت ترین اماکن تجاری این منطقه به شمار می رود که نرخ اجاره ی مغازه در آن بسیار بالا ست به طوری که اجاره ی هر مغازه بین ۰۰۰/۶۰۰ هزار تا ۰۰۰/۵۰۰/۱ هزار تومان در ماه است.
آینده منطقه :
به نظر می رسد مکان هایی که نزدیک یا جنب حرم بوده اعم از تجاری یا مسکونی چندان تغیری نکرده و نخواهد کرد مگر بسیار جزئی که جنبه بهسازی داشته باشد . .منطقه حول و حوش حرم با وضع فعلی کارآیی تجاری و اداری خود را دارد و نیازی به تغییرات کالبدی نمی بیند.. مثلا قیمت هر قبر که در قبرستان جنب حرم که به «باغ طوطی» معروف است ۰۰۰/۰۰۰/۵۰ میلیون تومان است. وساختار اداری حرم با بیش از ده اداره و دایره و اشتغال قابل توجه و در آمد و بودجه کافی همه درون همین کالبد فعلی به حیات اقتصادی و اجتماعی خود ادامه می دهد. اما بخش های نزدیک به خیابان های اصلی نوید تغییرات بسیاری را می دهند و بسیاری از این تغیرات به وضوح به چشم می خورند.
به طور کلی در حال گذر بودن را در این مناطق عیناً می توان مشاهده کرد . انسان هایی سرشار از رفتار و مرام و منش روستایی که ژست شهری گرفته اند و به عبارتی در محیط گزلشافتی ناخواسته رفتار گمینشافتی از خود نشان می دهند . با وجود این نکته ی قابل توجه اینکه عموم کسانی که مورد مصاحبه قرار گرفتند به هیچ قیمتی حاضر نبودند که از جایی که ساکنند به مکان دیگری مثلاً تهران نقل مکان کنند و صمیمانه محل زندگیشان را دوست می داشتند .
از لحاظ رفتار های سیاسی نیز به نظر نمیرسدکه مردم خواهان تغییرات جدی در شرایط زندگی خود باشند. آنان نیز بر اساس باور مذهبیشان قناعت وتوکل را پذیرفته اند و «راضی اند به رضای خدا».