بازار تبریز به روایت سفرنامه ها

بازار تبریز به عنوان یکی از مراکز بزرگ و مهم تجاری کشور از نادرترین بناهایی در سطح دنیا است که با چنین وسعتی به صورت سرپوشیده طراحی و اجرا شده است. ویژگی های ارجح معماری، الگوهایی برگرفته از معماری سنتی ایران و تغییر و نوآوری در آنها، بسیار کم نظیرند. تعدد و تنوع کاربری ها، نحوه سازماندهی فضاها (فضاهای مثبت و منفی)، شبکه معابر داخل بازار و اتصال به شبکه های شهری و غیره از نکات بسیار مهم بازار تبریز به شمار می آبند که همیشه در دوره های مختلف تاریخی و حتی در زمان معاصر نیز با انعطاف پذیری بالا جوابگوی بسیاری از نیازهای ساختاری و فضایی لازمه یک مرکز تجاری بوده است. کل مجموعه با اقدامات میراث فرهنگی استان و حمایت کسبه و اصناف به مرور زمان مورد مرمت واقع شده و هم اکنون با ساخت و ساز هایی که در اطراف بازار انجام شده با کارآیی نسبتا بالایی به زندگی خویش ادامه می دهد. البته مسائل حفاظتی و نگهداری بنا، به خصوص بعد از بازسازی، چندان شایان توجه نبوده و نیازمند توجه بیشتری است. بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر زندیه ( یعنی از زلزله ای که در سال ۱۱۹۳ ه.ق روی داد) و عصر قاجار است و در زمان عباسی میرزا که تبریز ولیعهد نشین ودارالسلطنه کشور بود سراها و تیمچه ها و بازارهای عالی تازه ای در این مجموعه احداث شدند.
اما بازار تبریز در دوره های مختلف تاریخی دستخوش تغییرات بسیاری بوده و مخاطرات بسیاری را از سر گذرانده است. در این مجال کوتاه سعی بر این است که بازار تبریز را نه از بعد معماری و متخصصان امر، بلکه از زبان مسافران و رهگذران تاریخ به تماشا بنشینیم و گذشته و حالات بازار را در دوره ها مختلف به بحث بگذاریم.
تبریز به علت قرار گرفتن در سر راه شرق و غرب از بدو آبادی و آمدن به صورت یک شهر بزرگ، مرکز مبادلهء کالاهای بازرگانی کشورهای اروپائی و آسیائی بوده و خود نیز بنا به مقتضیات جغرافیائی محصولات کشاورزی و صنعتی فراوان داشته که به ا قصی نقاط دنیای آنروز صادر می گردیده و این معاملات ایجاب می کرده که بازارها و مراکزی برای مبادله و فروش کالاهای گوناگون شرقی و غربی داشته باشد.لذا اکثر موٌرخان و جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی مطالب جالبی در بارهء کالاها و وضع بازرگانی و بازارهای تبریز نوشته اند؛ من می توان به خاطرات جهانگرد فرانسوی ژان شاردن «Jean Chardin» (۱۷۱۳م – ۱۶۴۳م) اشاره کرد:
« … تبریز شهر مستعد و بزرگی است. از نظر وسعت و استعداد دومین شهر ایران محسوب می شود. این شهر دارای ۱۵۰۰۰ خانه، ۱۵۰۰۰ دکان و مغازه، ۲۵۰ مسجد، ۳۰۰ کاروانسرا، ۵۵۰۰۰۰ نفر جمعیت دارد. در تبریز عمارات و قصور عالی ندیدیم، لکن بهترین و با شکوه ترین بازارهای آسیا را در این شهر یافتیم. دکان ها و حجره ها از هم مجزا بوده و در کوچه های دالان مانند دارز و پهن و بلند و سرپوشیده به بلندی ۵ پا واقع شده اند که مجموعه آنها بازار را تشکیل می دهند و فوق العاده زیبا، خوش منظر و تماشایی است. این بازار قلب شهر را تشکیل می دهد، منازل و خانه ها در خارج بازار ساخته شده اند. انبوه جمعیت و اجناس بازرگانی که در بازار انباشته شده اند بسیار جالب و دیدنی بوده، به طور حیرت آوری ابهت و جلال بازار را نمودار می سازند»
ابن بطوطه«Ebne Batute» نویسنده و جهانگرد مراکشی در سفرنامه خود ار وفور نعمت و عظمت بازارها به ویژه از بناهای تاریخی همچون عمارت «شنب غازان» و «ارک علی شاه»(۱) به عنوان آثار منحصر به فرد دوره خویش یاد کرده و اذعان دارد که از دیدن بازار تبریز غرق حیرت و تعجب شده است. وی در بازدید از بازدید از بازار طلا و جواهر که در آن زمان «قیصریه» نام داشته است و در سال ۱۴۰۲ م(۸۰۵ ه.ق) به فرمان شاه اوزون حسن بنا شده، چنین می نویسد:
«وقتی به بازار جواهریان رفتم، بسکه از انواع جواهرات دیدم، چشمم خیره گشت. غلامان خوشگل با جامه های فاخر، دستمال های ابریشمین به کمر بسته پیش خواجگان ایستاده بودند و جواهرات را به زنان ترک نشان می دادند. زنان در خرید جواهر بیکدیگر سبقت می جستند»
هم اکنون مرکز فروش طلا و جواهرات در بازار تبریز، بازار «امیر» نام دارد و از راسته طویلی از مغازه ها تشکیل شده است و در ضلع شرقی آن تیمچه امیر یکی از با شکوهترین تیمچه های مجموعه بازار تبریز به قرار دارد. بنای تیمچه را به میرزا محمد خان نظام زنگنه نسبت می دهند که در زمان نائب السلطنه عباس ولیعهد فتحعلی به مقام امیر نظامی رسیده است، یعد از گذشتن از تیمچه امیر وارد حیاط بزرگی با درختان کهن می شویم که بنایی دو طبقه در دورتادور حیاط شکل گرفته اند و شامل کارگاه های جواهر سازیند.
راسته‌های معروف بازار تبریز عبارت‌اند از: بازارامیر، بازارکفاشان، بازار حرمخانه، راسته بازار، یمنی دوز بازار، بازار حلاجان، قیز بستی بازار، بازار کلاهدوزان، دلاله زن بازار، بازار صادقیه، بازارمسگران، بازار حاج محمد حسین، بازارمشیر، بازارچهء شتربان، بازار صفی، بازارچهء خیابان و چند بازار دایر و مرتب دیگر. بزرگ‌ترین گنبد بازار، گنبد تیمچهء مظفریه است که هم اکنون یکی از مراکز بزرگ فرش در ایران محسوب می شود.
مادام دروتی اسمیت «Druti Esmit» از مستشرقان معروف فرانسه در سفری کهبه سال ۱۳۴۰ به تبریز داشته، در کتاب «خاطراتی از شرق» بازار تبریز را چنین توصیف کرده است:

«… سقف بازار با طاق های آجری مرتبی پوشیده شده بود و در فواصل معین دارای روزنه های شیشه ای برزگی هستند که حتی در روزهای ابری نیز فضای تیره داخل بازار را روشن می سازند. همه جا تا چشم کار می کرد، مغازه بود. ما برای تماشا به راه افتادیم. قریب ۵۰ دکان فقط کت و شلوار مردانه و لباس های دیگر و پارچه می فروختند. دهها مغازه کفاشی وجود داشت که روی هر سه دیوار آن ردیف های کفش به اندازه ها و شکل های مختلف آویخته شده بودند علاوه بر این اجناس و لوازم خانه نیز در بازار عرضه می شدند. پتوهای پشمی، زیلوهای زبر ترک،شیرینی، میوه و انداع ادویه در کیسه های دهان باز هوای بازار را معطر می ساختند…»
بازار تبریز علاوه بر کاروانسراها، حجره ها، تیمچه ها، بازارچه ها، در داخل و یا در جنب آن چند مسجد و مدرسه طلاب بنا شده اند و مهمترین آنها مسجد جامع تبریز است که در دوران صفوی بر روی ویرانه های مسجد جامع زمان سلجوقیان بنا شده است؛ درازای مسجد ۶۷ متر و پهنای آن به ۱۴٫۵ متر می رسد. تزئینات کاشیکاری در این مسحد دیده نمی شود، فقط کتیبه های برجسته به خط ثلث عالی در ۱۵ سطر مربوط به سال ۱۵۶۴ م نوشته استاد علاءالدین محمد تبریزی، خوشنویس دوران صفوی، به چشم می خورد.

پی نوشت:جوادی، ش،تبریز و پیرامون،۱۳۵۰

پیش شماره سوم هفته نامه معماری نقش نو – علی خیابانیان