سازمان فضایی شهر بیرجند

مقدمه:
واژه سازمان فضایی یک شهر، مفهومی تازه در عرصه شهرسازی و معماری کشور است. این مفهوم که عده ای آن را معادل استخوان بندی و ساختار شهر می دانند، دارای تعریف مدون و ثابتی نیست. سازمان فضایی را می توان مفهومی دانست که در ایران، در مراحل شکل گیری و رسیدن به بلوغ است. سازمان فضایی، علاوه بر ادراکی کلی که از یک شهر به دست می دهد، به نوعی شاه کلید شناسایی ریشه و نحوه شکل گیری آن است. شاید بتوان سازمان فضایی را همانطور که از لغت آن برداشت می شود چیزی دانست که مانند یک سازمان، فضاهای یک شهر را به هم ارتباط می دهد و کل منسجمی که ما شهر می نامیم و درکش می کنیم را در ذهن متبادر می سازد. این مقاله سعی دارد با پیش تعریفی از سازمان فضایی به نقل از منابع دیگر و با استفاده از مفهوم آن، شهر بیرجند را از این دید مطالعه و به مقدماتی در زمینه ساختار و شکل گیری آن در دوره های مختلف دست یابد. برای دستیابی به این مهم، ابتدا عناصر شاخص موثر در تشخیص سیستم و سازمان فضایی شهر بیرجند شناسایی شده و سپس ارتباط بین آنها در قالب نظم موجود در سازمان فضایی درک شده است.

مفهوم سازمان فضایی
تعریفی جامع از مفهوم سازمان فضایی که بتوان آنرا سرآغاز این مبحث دانست بدین صورت است که سازمان فضایی شهر، نظم حاصل از تبلور ذهنیت شهروندان در فضا و محیط زیست جمعی آنها است. در واقع سازمان فضایی را می توان نظم میان نقش عناصری است که شهر را به عنوان یک سیستم معرفی می کند. در این تعریف واژه ها و مفاهیمی به کار رفته اند که خود نیاز به تعریف دارند. برای روشن تر شدن موضوع به تعریف این واژه ها می پردازیم.
سیستم: در واقع سیستم به مجموعه ای از عناصر اطلاق می شود. اما نمی توان صرف کنار هم قرار گرفتن عناصر مختلف را یک سیستم دانست. ویژگی اصلی یک سیستم علاوه بر قرارگیری عناصر کنار هم، هدفمند بودن آن است. در واقع سیستم را می توان قرارگیری هدفمند عناصری شاخص در جوار یکدیگر دانست.
نظم: در وهله اول کلمه نظم در شهر، هماهنگی و خط کشی شدن کالبد شهر را در ذهن متبادر می سازد. اما در سازمان فضایی مراد از نظم، امری ذهنی و استنباطی که نوعی ارتباط بین عناصر را بیان می کند و منظور نظم به معنای عام در کالبد شهر نیست.
به صورت خلاصه می توان یک شهر را متشکل از عناصری نیمه مستقل دانست که هر کدام به تنهایی کارکردی خاص خود را دارند اما این سازمان فضایی است که با نظم به مفهومی که در بالا آمد، این عناصر را تبدیل به یک کل دارای وحدت به نام شهر می کند.
عناصر نیمه مستقل ذکر شده عبارتند از:
۱٫ هسته یا مرکز: نقطه آغاز یک شهر بوده و به راحتی قابل تشخیص است. رابطه دیگر عناصر با آن کاملاً مشهود بوده و فعالیت های اجتماعی در آن انجام می شده است.
۲٫ ساختار شهر: ارتباط دهنده عناصر شهر به یکدیگر است. عنصر شاخص آن معبر است و در مواردی همچون راسته بازار در قدیم و خیابان در شهرهای امروز تبلور می یابد.
۳٫ کل های کوچک: یک شهر ممکن است از ریز سیستم های مستقلی تشکیل شده باشد. در واقع این زیر سیستم ها ویژگی یک سیستم را درا هستند. نمود این کل های کوچک محلات نیمه مستقل در شهرها هستند. ( منصوری، ۱۳۸۶ :۵۱ )
عده ای عنصر چهارمی به نام قلمرو را نیز جزء عناصری می داند که برای درک سازمان فضایی یک شهر باید شناخته شود.
۴٫ قلمرو: به نوعی محدوده شهر را تعریف می کند. این تعریف با عناصر کالبدی و یا طبیعی صورت می گیرد. احساس قلمرو در تبلور فیزیکی خود به لبه ای مکانی تبدیل می شود که انسان در درون آن احساس تعلق و امنیت کرده و خود را در درون یک کل به نام شهر می بیند. (سرفراز، ۱۳۸۶ :۹۶ )

پیشینه شهر بیرجند
شهر بیرجند به عنوان مرکز استان جدید و نوپای خراسان جنوبی در شرق ایران و در حاشیه دشت کویر قرار گرفته است.
اولین بار یاقوت حموی در معجم البلدان از بیرجند به عنوان شهری زیبا یاد کرده است که مربوط به اوایل قرن هفتم هجری می باشد. ظاهراً قدیمی ترین بنای شهر، مسجد جامع، واقع در محله چهاردرخت، متعلق به قرن ششم هجری است.
اگر چه نام بیرجند از قرن هفتم مطرح شده، اما تا دوران صفویه چندان اهمیتی نیافت. پس از این دوره یعنی قرن دهم و یازدهم هجری، فصل جدیدی در تاریخ این شهر گشوده می شود.
در اوایل قرن حاضر به دنبال گسترش ارتباطات میان انگلیس و هند و نیز توسعه راه آهن که با عبور از مرز ایران، کراچی را به زاهدان پیوند می داد، سبب شد تا بیرجند مهمترین مرکز فروش و پخش کالاهای انگلیسی، هندی و هلندی شود.
با آغاز دهه ۴۰ و تشدید تغییر و تحولات در اوضاع اجتماعی کشور، مرحله جدید رشد و توسعه شهری آغاز شد.

عناصر شاخص تشکیل دهنده سازمان فضایی شهر بیرجند
هسته اولیه شهر
تحقیق و بررسی در خاستگاه اولیه و هسته اصلی شکل گیری شهر بیرجند کار دشواری است. تپه ای که قلعه تاریخی بر روی آن مستقر است – که نقطه ای ایمن در دشت بیرجند به شمار می رود – می تواند به عنوان هسته اولیه شهر مطرح شود.

فرم بافت قدیمی شهر که حول یک تپه استراتژیک که قلعه قدیمی شهر بر روی آن قرار دارد از فرم تپوگرافیک آن تبعیت می کند. موقعیت قلعه، آنرا به عنوان نقطه ای ایمن در برابر هجوم دشمن شاخص می کند. هسته اولیه شهر در یک دره بین دو تپه ماهور قرار گرفته بود.
دشت بیرجند که ما بین رشته کوه های باقران و مومن آباد قرار دارد، منطقه ی حاصلخیزی است که پذیرای ساکنان اولیه این سرزمین است.

ساختار شهر
روند تغییرات در بافت تاریخی و آغاز تحولات در بافت های شهری بیرجند به اواخر دوره قاجار بر می گردد. ظهور عناصر جدیدی چون خیابان و میدان، نشان دهنده تاثیر نیازهای زندگی جدید بر شکل و ساختار کالبدی شهر است. اصلی ترین راهکار مداخله در بافت شهرها، طرح های جامع تهیه شده در دهه ۴۰ بود. این طرح ها با الگوهای غربی و بدون توجه به مکان و زمان، ویژگی های انسانی و طبیعی، جنبه های فرهنگی و درونی جامعه و با ساختار کمی، بافت های شهری را که با تجدد طلبی در اوایل قرن مورد هجوم واقع شده بود، تخریبی قلمداد کرده و بر این اساس نظر مجریان امر، تخریب این بافت ها را آغاز کردند. این الگو در ایران به سرعت به همه شهرها سرایت کرد. خیابان های پیشنهاد شده بافت تاریخی را از هم درید و تا دور دست ها در پیرامون شهر ها گسترده شد. در شهر بیرجند نیز تحت تاثیر این نگرش خیابان کشی هایی انجام شد.
این خیابان کشی ها در بافت جدید بر اساس الگوی شمالی – جنوبی و شرقی – غربی انجام شد که صرفاً شبکه هندسی منظم را بر کالبد شهر تحمیل می کرد.

در مورد ساختار شهر بیرجند توجه به چند نکته بسیار اهمیت می یابد.
۱٫ از آنجایی که شهر بیرجند در دشت بین دو رشته کوه باقران و مومن آباد قرار گرفته است و امکان گسترش و توسعه آن در این دشت وجود داشته، مداخله های کمی در بافت تاریخی صورت گرفته است. اصولاً دستورالعمل کلی در ساخت و ساز در شهر بیرجند بر مبنای توسعه شهر بوده است و به همین دلیل ساخت و سازی بر روی بافت قدیمی انجام نشده است و ساختار این بافت و همینطور بافت جدید کاملاً حفظ شده و از خوانایی بالایی برخوردار است. با همه این اوصاف برخی خیابان کشی ها در بافت تاریخی نیز صورت گرفته است.
۲٫ قناتهای بیرجند که از کوههای باقران سرچشمه می گیرند در نحوه استقرار آبادی های اطراف شهر تاثیر ساختاری دارند. اگر به دامنه کوه باقران در بیرجند نگاهی بیندازیم، مجموعه ای از روستاهای کوچک وجود دارند که هر کدام در دل خود باغ مفصل با ساختار و محوری مشخص دارند. هر کدام از این باغات و مزارع پایین دست، دارای یک قنات مجزا هستند. به علت قرارگیری کوه باقران که تقریباً زندگی مردم شهر و روستاهای اطراف به آن وابسته است، در جنوب شهر اکثر قنات ها دارای جهت شمالی – جنوبی بوده و همین امر در جهت قرارگیری باغات نیز تاثیر گذاشته است. ردپای این تاثیر را در بافت جدید و ساختار آن نیز مشاهده می کنیم. اگر این تاثیر از گذشته نیز نبوده باشد به علت تطابق با آن در وهله اول به لحاظ ذهنی در انسان آشفتگی به وجود نمی آورد. هرچند که بافت و خیابان کشی های جدید در عصر حاضر بی توجه به جهت باغات و قنات بوده باشند.
۳٫ بازار قدیمی شهر بیرجند که به بازار سرپوش شهرت دارد، با ساختار خطی خود نقشی اساسی در شکل دهی ساختار بافت تاریخی دارد. مرکز اقتصادی شهر از یک طرف به دروازه احتمالی شهر و از سوی دیگر به مصلی و مرکز تجمع ختم می شود. البته این نقش ارتباطی و منسجم کننده آن در حال حاضر به علت خیابان کشی های جدید از بین رفته است.
به طور یقین نکته های دیگری نیز در سیستم شهری بیرجند وجود دارد که نگارندگان بر آن واقف نیستند و نیاز به بررسی های موشکافانه و ریزبینانه تر دارد.

کل های کوچک:
نظام محله ای و زیر سیستمی در بافت قدیمی بیرجند قابل مشاهده است. اما در کالبد جدید و توسعه یافته بیرجند این زیر سیستم ها به قوت گذشته وجود نداشته و بلوک های شهری که مستقل هم نیستند توسط خیابان ها از یکدیگر جدا شده اند. شاید بتوان گفت که پیوند و انسجام بین کل های کوچک در بخش جدید و توسعه یافته بیرجند، به علت ساختار نامناسب و تحمیلی آن به خوبی صورت نگرفته است.

از طرفی با نیم نگاهی به باغ های تاریخ شهر که روزی به عنوان روستاهای اطراف شهر قلمداد می شده اند و به سبب توسعه شهر اکنون در دل شهر قرار دارند، در می یابیم که آبادی های پیرامون هسته تاریخی شهر و باغ های مجاور آن، هنگام توسعه شهر، ساختار خود را به شهر تحمیل کرده و به عنوان کل کوچکتر ایفای نقش می کنند. این باغ ها یا روستاهای قدیمی با وجود نفوذ بافت جدید در اطراف آنها کاملاً ساختار خود را حفظ کرده و بافت جدید را به تبعیت از نظام خود واداشته اند.

قلمرو:
در روند توسعه و گسترش شهر بیرجند، کلیت بافت قدیم و عناصر شاخص آن دستخوش تغییرات نشده اند به طوری که هم اکنون نیز می توان حد و مرز بافت قدیم و جدید را به راحتی تشخیص داد و قلمرو شهر را در گذشته و حال درک کرد.

در مورد اینکه شهر بیرجند دارای برج و بارو و دیوار دور شهر بوده یا خیر نیاز به پژوهشی جداگانه است و در بحث این مقاله نمی گنجد، اما نکته مهم در بررسی عکس هوایی شهر، سهولت تشخیص تفاوت بین بافت ها و لبه بافت قدیمی است. با قدم زدن در بافت نیز به راحتی تغییر در بافت و انتقال به بافت دیگر قابل تشخیص است. در نهایت می توان چنین بیان کرد که این لبه تاریخی هم به لحاظ بصری و هم به لحاظ ذهنی وجود دارد.

نتیجه:
با بررسی عناصر شاخص در شهر بیرجند به این نتیجه می رسیم که بازار قدیمی شهر بیرجند به عنوان عنصر انسجام دهنده دیگر عناصر مهم شهر است. نکته جالب دیگر قرار گیری بیشتر این عناصر – به جز بازار – در لبه بیرونی بافت تاریخی است. مسجد قدیمی چهار درخت، قلعه قدیمی شهر و … در حاشیه بیرونی بافت قرار دارند. از آنجایی که توسعه شهر بیرجند سبب حفظ تقریبی ساختار بافت قدیمی شده، هر دو بافت تاریخی و جدید شهر دارای سیستم و سازمان فضایی خاص خود هستند و به حیات خود ادامه می دهند. ضعف عمده در این میان عدم تداوم سازمان فضایی و سیستم حاکم بر بافت قدیمی در بافت جدید است که همین امر سبب پاره پاره شدن عینی و ذهنی بافت و ساختار شهر شده است. با این اوصاف، در شرایط کنونی فقدان راهکاری برای اتصال این دو بخش به هم و ارتباطی از نوع سازمان فضایی در شهر بیرجند احساس می شود و می توان با مطالعات عمیق تر و ارائه طرح های مبتنی بر اصول سازمان فضایی دوباره وحدت سازمانی بافت را احیاء کرد.

منابع:
۱٫ رنجبر، احسان. مهربانی گلزار، محمدرضا. فاطمی، مهدی. ۱۳۸۴٫ مقاله درآمدی بر شناخت باغ های تاریخی بیرجند، مجله باغ نظر، شماره ۴، پژوهشکده نظر. تهران.
۲٫ سرفراز، علی اکبر. تیموری، محمود. ۱۳۸۶٫ “سازمان فضایی شهر ساسانی بیشاپور”. فصلنامه علمی – تحقیقی باغ نظر، شماره ۸٫ تهران.
۳٫ فاطمی، مهدی. ۱۳۸۷٫ “طراحی منظر محور تفریحی – گردشگری حدفاصل دو باغ تاریخی بیرجند؛ نمونه موردی: باغ های تاریخی اکبریه و رحیم آباد”. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس. تهران.
۴٫ منصوری، سید امیر. ۱۳۸۶٫ “دو دوره سازمان فضایی در ایران : قبل و بعد از اسلام”. فصلنامه علمی – تحقیقی باغ نظر، شماره ۷٫ تهران.
۵٫ وفایی فرد، مهدی. ۱۳۸۴٫ در جستجوی هویت شهری بیرجند، وزارت مسکن و شهرسازی. تهران.

مهدی فاطمی ( دانشجوی دکتری معماری دانشگاه تربیت مدرس )
محمدرضا مهربانی گلزار ( فارغ التحصیل کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تهران )
نشریه اینترنتی معماری منظر