واژه شناسی باغ ایرانی (۲)

واژه شناسی باغ ایرانی (۲)

مفهوم معمارانه باغ بازتاب حس مکان یا مکانیت است؛ باغ فضایی متعین به شمار می‎رود که تصویر کل کیهان را در خود به قاب می‎گیرد.

باغ قطعاً واژه‎ای فارسی است که در پهلوی و سغدی نیز به همین شکلBagh به کاربرده می‎شود. برخی باغ را مشترک در فارسی و تازی می‎دانند و بعضی نیز برآنند که این واژه در اصل تازی بوده و جمع آن را “بیغان” می‎آورند، حال آنکه این واژهقطعاً فارسی است و از فارسی به دیگر زبان ها رفته است. ایرانی ها از قدیم الایام به ساختن باغ ها و باغچه درحیاط ها و دور وبر بناها علاقه خاصی داشته‎‎اند.

برخی از محققین بر این اعتقادند که خاطره میهن اصلی و خاستگاه قوم آریا منشأ این علاقه بوده است. آنها باغچه هایی را که در اطراف بنا می‎ساختند “ په اره دئسه ” می‎نامیدند کهبه معنای پیرامون دژ یا “دیس” بود. “دیس” یعنی بنا و کسی را که دیس می‎ساخت “دیسا”یعنی بنا می‎نامیدند. فرمانروایان شهرهای داخل ایران یا شهرهای قلمرو شاهنشاهی ایران در خارج، همه ملزم به ساختن چنین باغچه‎هایی بوده‎اند. مثلاً یکی از این “په اره دئسه‎ها ” یا پردیس ها در تخت جمشید بود که خشایارشاه در هنگام برشمردن نام بناهایی که ساخته، از آن یاد کرده است. واژه پردیس به معنای بهشت در زبان عربی به فردوس تبدیل شده است.

برخی نیز باغ را تلاش در بازسازی بهشت آرمانی می دانند. خود بهشت یا “ وهشت ” به معنای بهترین زندگی است و این بهشت به شکل باغی سرسبز و خرم و زیبا مجسم می‎شده است. برای این مفهوم واژه‎های جنت، فردوس، بهشت یا رضوان نیز به کار می رود. در فارسی قدیم واژه پالیز هم به همین معنا بوده است. چنانکه فردوسی گفته است:‌ “وز آنجا به پالیز بنهاد روی”. در بهشت کوثر هست و درختان و گل ها و جویبارها، و در باغ نیز آب روان خوش و گل های زیبا و درخت هایی که می توان در سایه آنها آرمید و این همه محصور در دیواری که مانع ورود جهنمیان به آن شود.

برخی ریشه باغ را در سفارشات دینی ایرانیان جستجو می کنند؛ آیین و کیش قدیم ایرانیان به کشاورزی و باغ سازی اهمیت خاصی داده و آن را ستایش نموده است، چنانکه در وندیداد (فرگرد سوم- فقره ۳۳) می خوانیم که زرتشت به اهورا می‎گوید: “ای آفریننده جهان مادی، چهارمین کسی که زمین را به منتهی درجه وجد آورد کیست؟” اهورامزدا پاسخ می‎دهد:‌ “ آنکس که بیشترین مقدار گندم کشت کند و بیشترین سبزی ها بکارد و بیشترین درخت ها بنشاند. کسی که زمین خشک را آب دهد و زمین خیس (باتلاق) را بخشکاند و زیر کشت برد.” در کتاب فارسنامه ابن بلخی که بین سال های پانصد تا پانصد و ده هجری قمری تألیف شده سلسله‎های پیش از اسلام را بنا به روایت قدیم چهار سلسله بنام پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان برشمرده است. مؤلف این کتاب منوچهر پسر میشخوریار را که هفتمین پادشاه پیشدادی است نخستین کسی می‎داند که در جهان به احداث باغ و بوستان پرداخته و می‎نویسد: “ آثار او آن است کی اول کسی که باغ ساخت او بود و ریاحین گوناگون کی بر کوهسارها و دشتها رسته بود جمع کرد و بکشت و فرمود تا چهار دیوار گرد آن در کشیدند و آن را بوستان نام کرد، یعنی معدن بوی ها.”

مفهوم معمارانه باغ بازتاب حس مکان یا مکانیت است؛ باغ فضایی متعین به شمار می‎رود که تصویر کل کیهان را در خود به قاب می‎گیرد. این مفهوم که پرورنده انتظام و هماهنگی است می‎تواند از راه عدد،‌ هندسه، رنگ و ماده به حیطه حواس درآید، در عین حال نظر عقل را به ذات، به ساحت باطنی مستقر در فضای مثبت معطوف دارد.
باغ، در حد مظهری از صورت مرکز گریز عالم کبیر یا ظاهر، و حیاط، در حد مظهری از صورت مرکز گرای عالم صغیر یا باطن، جنبه‎هایی از مکان به شمار می‎آیند که متقابلاً مکمل و در نتیجه کامل کننده یکدیگرند.

نویسنده : وحید حیدر نتاج

v_nattaj@yahoo.com