سرپولک تهران را بشناسیم

سرپولک یکی از گذر محله‌های بسیار قدیمی تهران است. این محله پیوندی عمیق با حافظه جمعی تهرانی‌ها و حتی ایرانی ها دارد. خانه آیت‌الله بهبهانی از روحانیون مشروطه خواه در این محله قرار دارد. همچنین می‌توان به منزل شهید مصطفی چمران اشاره کرد که در سرپولک واقع شده است. به دنبال معرفی محله‌های تهران نگاهی به تاریخچه این گذرمحله خواهیم داشت.

در گذشته های دور که خبری از خیابان سیروس و بوذرجمهری نبود در کنار این محله جوی بزرگی جریان داشت که اهالی برای گذشتن از روی آن پلی چوبین بسته بودند و چون این گذر نخستین محله کنار پل محسوب می شد و پل هم نسبت به پل های بزرگ که معمولاً روی رودخانه می بستند کوچک تر بود، با اتصال پسوند کاف که نشان کوچکی است به «سرپلک» معروف شد؛ به مرور در مکالمات روزمره «واو» بعد از «پ» اضافه شد و این محله به «سرپولک» تبدیل شد.

از سال ۱۳۰۹ شمسی که طرح ایجاد خیابان های اولیه تهران به مرحله اجرا درآمد، شکل گیری خیابان بوذرجمهری و سیروس، محله سرپولک را از پیکر اصلی خود یعنی «عودلاجان» از شمال و «حمام خانم» از شرق جدا کرد تا به شکل محدود فعلی درآمد و محله نیز با کوچه های پهن و باریک به خیابان های اطراف وصل شد. هنوز هم این کوچه ها که در دهه های اخیر نامشان تغییر کرده به همان نام های قدیمی خود معروف هستند؛ از آن جمله کوچه کهنه چین ها، کوچه بهبهانی، کوچه حاج معصوم، کوچه حمام چاله و کوچه کورها هستند(اهالی در دهه ۵۰ درست نقطه مقابل کورها ـدرخشندهـ را انتخاب کرده بودند).

محله سرپولک را تا اواخر قاجاریه ۲۰ طاق گنبدی می پوشاند که در تابستان از تابش آفتاب و در زمستان از ریزش آب باران و برف جلوگیری می کرد. به مرور هر سال تعدادی از طاق ها فروریخت تا جایی که اکنون محله طاق ندارد و همانند کوچه ای طولانی تا «سیداسماعیل» ادامه یافته است.

سرپولک در آن زمان که تا عودلاجان و حمام خانم وسعت داشت، سه باب زورخانه دایر به نام های «کاشی پزها»، «حمام خانم» و «میدان» را در خود جای داده بود که در حال حاضر هیچ کدام وجود ندارند.

این منطقه در زمان قاجار جزء املاک فرمانفرمایان (از خاندان با نفوذ دوران قاجار) بوده و عمده تجارت شهر در بازار چهل تن این محل انجام می‌شد. هر چند این قسمت از شهر، کمترین میزان جمعیت را داشت، اما از محله‌های بسیار مهم شهر بود. اتباع خارجی، یعنی شاغلین سفارتخانه‌ها، اغلب برای تهیه اقلام مصرفی و اجناس لوکس به بازار این محل مراجعه می‌کردند؛ به همین دلیل، خیاط خانه‌های فرنگی، عکاسی‌ها و صرافی‌ها در این مکان متمرکز شده و مغازه دارها به سبک اروپا، ویترین‌ها را تزئین می‌کردند.

با آغاز مشروطیت، محله سرپولک بزرگ ترین مرکز سیاسی ایران شده بود ولی بعد از آنکه مجلس را به توپ بستند، ناگهان این محله از مرکزیت افتاد و آیت الله بهبهانی را به عتبات تبعید کردند. این وضع دیری نپایید و بعد از افتتاح مجدد مجلس، آن مرحوم با تجلیل فراوان دوباره به این محل و منزل سابق خود بازگشت. در دوران نهضت ملی نیز محله سرپولک از فعالان تهی نبود. سرآمد جوانان محله در دهه سی، چهره شناخته شده جنبش دانشجویی در آن زمان مصطفی چمران بود.

در جنوب سرپولک، بقعه سیداسماعیل قرار دارد که نتیجه امام هشتم حضرت رضا(ع) است که همواره مورد احترام خالصانه اهالی سرپولک قرار دارد. سیداسماعیل از فرزندان امام علی النقی (ع) است که بقعه حضرتش برای اولین بار در جمادی الاول سال ۸۸۶ هجری قمری بنا شد و از قدیمی ترین بناهای موجود در تهران است. این بنا تا سال ها با همان معماری قدیمی پابرجا بود و انبوه مردم در ایامی که هنوز تهران نام و نشانی نداشت، به آنجا می رفتند و به زیارت می پرداختند.

هنگامی که آغامحمدخان تصمیم گرفت تهران را به عنوان پایتخت معرفی کند و برای اولین بار در این شهر، بر اریکه سلطنت جلوس کرد، توجه بسیاری به این شهر کرد و یکی از عمده ترین توجهات او، به ساخت بناها و بازسازی آثاری بود که در زمان زندیه یا قبل از آن ساخته شده بود.   در سایه این توجهات بود که او بنای قدیمی بقعه سیداسماعیل را بازسازی کرد. در واقع بسیاری بانی بقعه سیداسماعیل را عیسی خان بیگلر بیگی می دانند؛ همان کسی که بسیاری از بناهای دوره قاجار را پایه ریزی و یا بازسازی کرد که از آن جمله ارگ سلطنتی و آب انبار سیداسماعیل را می توان نام برد. بنای جدید بقعه سیداسماعیل در سال ۱۲۶۲ هجری شمسی پی ریزی شد.

منبع: ماهنامه ساختمان و پلیمر